پرسش . آثار ما تقدم و تأخر اعمال را توضيح دهيد.

پاسخ: اعمال انسان از نظر كميت و وسعت و كيفيت تأثير يكسان نيست. بعضي از اعمال از دايره‏اي محدود برخوردار است. و اثر آن محدود به زمان انجام و يا محدود به حيات انسان است و با مرگ پرونده آن اعمال بسته مي‏شود. مانند نمازهايي كه انسان مي‏خواند، و روزه‏هايي كه انسان مي‏گيرد و مانند آن؛ به اين اعمال «آثار ما تقدم» گفته مي‏شود. اما برخي اعمال هستند كه دايره تأثير آنها فراتر از دوران حيات اوست و چه بسا اثر بعضي از اعمال تا قيامت ادامه داشته باشد. اين اعمال هم به لحاظ وسعت و كيفيت و هم به لحاظ مدت و عمق از دايره‏اي بسيار وسيع برخوردار است؛ مانند تربيت فرزند صالح و يا سنت حسنه‏اي كه ايجاد مي‏كند. به اين اعمال « آثار ما تأخر» گفته مي‏شود.    

الف. آثار اعمال خود انسان كه بعد از مرگ به او مي‏رسد.

ب. آثار و ثواب اعمال ديگران كه براي مرده انجام مي‏دهند و به او مي‏رسد. در مورد دسته اول از امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمود: «    ست خصال ينتفع المومن من بعد موته: ولد صالح يستغفر له، و مصحف يقرأ فيه، و قليب يحفره، و غرس يغرسه و صدقة ماء يجريه و سنة حسنة.»    (بحار ج 6 ص 293 باب 10 حديث 2.)    شش خصلت است كه به مومن بعد از مرگ نفع مي‏رساند: 1. فرزند صالحي كه براي او استغفار مي‏كند.

2.قرآن (يا كتابي) كه خوانده مي‏شود. 3. چاه آبي كه حفر مي‏كند. 4. درختي كه آن را مي‏نشاند. 5 . آب جاري كه براي مردم قرار مي‏دهد. 6 . سنت حسنه‏اي كه برقرار مي‏كند. 

البته بايد به دو نكته توجه كرد: 1. آثار ما تأخر هميشه داراي ثواب و در جنبه مثبت نيست؛ بلكه مي‏تواند جنبه منفي نيز داشته باشد؛ كه آنهم تا سالهاي سال آثار سوء آن در عالم برزخ دامنگير انسان مي‏شود. در حديث فوق سنت حسنه يكي از آثار مثبت ما تأخر شمرده شده است. سنت سيئه نيز همين گونه است. از رسول گرامي اسلام صلي اللّه عليه و آله نقل شده است كه فرمود: «    اياك ان تسنن سنة بدعة فانّ العبد اذا سنّ سنة سيئة لحقه وزرها و وزر من عمل بها، قال اللّه تعالي: (و نكتب ما قدموا و آثارهم) و قال سبحانه: (ينبوء الانسان يومئذ بما قدّم و اخّر)»   ( بحار ج 77 ص 104.)    بپرهيز از اينكه در ميان مردم بدعتي را سنت كني، زيرا هر گاه بنده سنت سيئه‏اي را در جامعه ايجاد كند، هم گناه اين بدعت‏گزاري زشت و هم گناه هر كس كه به آن عمل كند به او خواهد رسيد. خداي سبحان مي‏فرمايد: انسان در آن روز به آنچه از پيش فرستاده است و به آنچه از پي مي‏رسد، خبر داده مي‏شود.  

در مورد آثاري كه از اعمال ديگر به انسان مي‏رسد نيز رواياتي وجود دارد؛ از جمله: از امام صادق عليه السلام سوال شد: «چه عملي بعد از مرگ به انسان ملحق مي‏شود؟ » فرمود: «    يلحقه الحج عنه، و الصدقة عنه و الصوم عنه» (بحار ج 6 ص 294 باب 10 حديث 5 ) حج و صدقه و روزه كه به نيابت از مرده انجام شود به او مي‏رسد.» در حديث ديگري از امام صادق از پدرانش عليهم السلام از قول پيامبر صلي اللّه عليه و آله نقل شده است كه فرمود: عيسي بن مريم عليه السلام بر قبري عبور كرد. مشاهده كرد صاحب قبر عذاب مي‏شود؛ سپس در سال بعد از همانجا گذشت و ديد كه صاحب قبر در عذاب نيست. گفت: «پروردگارا! سال قبل بر اين قبر گذشتم، صاحب آن معذّب بود؛ امسال گذشتم ولي معذب نيست، علت چيست؟» خداوند عزّوجلّ به او وحي كرد: «اي روح اللّه در اين فاصله فرزند صالحي از او به حد ادراك و بلوغ رسيد؛ پس راهي را اصلاح كرد و يتيمي را پناه داد در نتيجه اين مرد را به خاطر آنچه فرزندش انجام داد آمرزيدم».    (بحار ج 6 ص 220 حديث 15.)      

در خاتمه اين بحث لازم به تذكر است كه آنچه از آثار ما تاخر اعمال ذكر شد به عنوان نمونه بود و گرنه در روايات موارد ديگري نيز ذكر شده است؛ از قبيل مسجدي كه انسان مي‏سازد؛ علمي كه از خود باقي مي‏گذارد؛ هر نوع صدقه جاريه كه ايجاد مي‏كند و... تذكر ديگر اينكه فرزند صالح تنها شامل فرزند خود انسان نيست بلكه شاگردان شخص را نيز شامل مي‏شود. چون معلم نيز به منزله پدر است. چنانكه مسجد يا چاه آب، يا نهر آب و... خصوصيتي ندارد بلكه شامل هر كار خير كه جنبه باقيات الصالحات داشته باشد، مي‏شود.