پرسش . درباره قبر توضيح دهيد.

1. سؤل نكير و منكر: پس از آنكه مرده دفن شد اولين گردنه‏اي كه در مقابل دارد، سؤل نكير و منكر و بشير و مبشر است. پرسش قبر در تعاليم اسلامي از جمله حقايق مسلم به شمار مي‏آيد كه در روايات بسيار مورد توجه قرار گرفته است و از برخي آيات قرآن نيز ـ كما بيش ـ مي‏توان آن را فهميد.

از جمله «    إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ  الْمَلاَئِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً  فَتُهَاجِرُوا فُيهَا ... » (نساء: 97) كساني كه ملائكه جان آنها را مي‏گيرند در حالي كه به خود ستم كرده ‏اند به آنها مي‏گويند: در چه حالي بوديد و چه مي‏كرديد؟ مي‏گويند: ما در زمين ضعيف شمرده مي‏شديم و توان خودداري از گناه را به سبب غلبه محيط فاسد نداشتيم. ملائكه گويند: آيا زمين خدا وسعت نداشت؟ چرا به جاي ديگر هجرت نكرديد؟ پرسش و پاسخ و محاكمه در اين آيه نياز به توضيح ندارد. در جاي ديگر مي‏فرمايد: «الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِن سُوءٍ بَلَي إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنتُم تَعْمَلُونَ  وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا مَاذَا أَنزَلَ  رَبُّكُمْ قَالُوا خَيْراً... » (نحل 27 و 29) آنان كه ملائكة آنها را قبض روح مي‏كنند در حالي كه به خود ستم كرده‏اند، به ناچار تسليم شده و مي‏گويند: ما كار بدي نكرده‏ايم. پاسخ مي‏شنوند: آري خداوند به آنچه انجام داده‏ايد آگاه است و به پرهيزكاران گفته مي‏شود: پروردگارتان چه چيزي نازل كرد؟ گويند: خير و خوبي را... . آيات ديگري نيز بيانگر اين مطلب است. در روايات مطلب با وضوح بيشتري آمده است:  

قال الصادق جعفر بن محمد عليهما السلام: من انكر ثلاثة اشياء فليس من شيعتنا: المعراج و المسالة في القبر و الشفاعة.    (امالي صدوق ص 294 مجلس 49 حديث 6 بحار ج 6 ص 223. )   امام صادق عليه السلام فرمود: هر كه منكر سه چيز باشد از شيعيان ما نيست: معراج، پرسش در قبر و شفاعت.  

بايد دقت كرد مفهوم اين سخن اين نيست كه دسته سوم برزخ ندارد؛ بلكه تنها سؤل قبر كه يكي از مراحل برزخ است با توضيح فوق از آنها برداشته شده است.

از چه اموري مي‏پرسند؟

از روايات استفاده مي‏شود كه در قبر از امور مختلفي مي‏پرسند از قبيل: خدا، پيامبر، امام، دين، قبله، كتاب آسماني، نماز، زكات، روزه، حجّ، عمر، جواني، اموال، كه چگونه به دست آمده و در كجا مصرف شده است و...
در قبر از اعتقادات به نحو كامل و به صورت دقيق مي‏پرسند ولي از اعمال به صورت اجمالي و از برخي از آنها. اينك به عنوان نمونه بعضي از اين روايات نقل مي‏شود:
 عن موسي بن جعفر عن أبيه جعفر بن محمد الصادق عليهما السلام أنّه قال: اذا مات المومن شيّعه سبعون ألف ملك الي قبره أذا أدخل قبره أتاه منكر و نكير فيقعد انّه و يقولان له: من ربّك و ما دينك و من نبيّك؟ يقول: ربّي اللّه و محمد نبيّي، و الاسلام ديني، فيفسحان له في قبره مدّ بصره و يأتيانه بالطعام من الجنة و يدخلان عليه الروح و الريحان و ذلك قوله عزّ و جلّ «فاماان كان من المقربين  فروح و ريحان» يعني في قبره «و جنة نعيم» يعني في الآخره. ثم قال عليه السلام: فأما إذا مات الكافر شيّعه سبعون الفاً من الزبانيه الي قبره و انّه ليناشد حامليه بصوت يسمعه كلّ شي‏ء الاّ الثقلان و يقول: لو انّ لي كرة فأكون من المومنين و يقول: «ارجعوني لعلّي أعمل صالحاً فيما تركت» فتجيبه الزبانية: كلّاً انّها كلمة أنت قائلها. و يناديهم ملك: لو ردّ لعاد لما نهي عنه. فاذا أدخل قبره و فارقه الناس أتاه منكر و نكير في أهول صورة فيقيمانه ثمّ يقولان له: من ربك و ما دينك و من نبيّك؟ فيتلجلج لسانه و لا يقدر علي الجواب فيضربانه ضربة من عذاب اللّه يذعرلها كلّ شي‏ء، ثمّ يقولان له: من ربّك و ما دينك و من نبيك؟ فيقول: لا أدري. فيقولان له: لادريت و لاهديت و لا افلحت. ثمّ يفتحان له باباً الي النار و ينزلان اليه الحميم من جهنم و ذلك قول اللّه عزّ و جلّ: «و أما إن كان من المكذبين الضالّين  فنزل من حميم» يعني في القبر «و تصلية جحيم» يعني في الآخرة.   ( بحار ج 6 ص 222 و أمالي صدوق 290 مجلس 48 ج 12.)      
امام موسي بن جعفر از پدرش امام صادق عليه السلام نقل كرده است كه فرمود: هر گاه مومن بميرد هفتاد هزار فرشته او را تا قبرش تشييع مي‏كنند و هنگامي كه او را داخل قبر كردند نكير و منكر پيش او مي‏آيند و او را مي‏نشانند و به او مي‏گويند خداي تو كيست؟ و دين تو چيست؟ و پيامبر تو كيست؟ پاسخ مي‏دهد: پروردگارم اللّه. و پيامبرم محمد صلي اللّه عليه و آله و سلم و دينم اسلام است. آنگاه اين دو فرشته قبرش را به اندازه وسعت بينائي‏اش مي گشايند و توسعه مي‏دهند. قبرش را تا چشمش كار مي‏كند وسعت مي‏دهند و از بهشت برايش غذا مي‏آورند و روح و ريحان بهشتي را بر او وارد مي‏كنند. و اين همان سخن خداي عزّ و جلّ است كه فرمود: «    فاما ان كان من المقربين  فروح و ريحان» در قبر برايش روح و ريحان است. «و جنت نعيم» در آخرت برايش جنت نعيم است. و هنگامي كه كافر بميرد، هفتاد هزار فرشته زبانيه دوزخ (نگهبان جهنم) او را تا قبرش تشييع مي‏كنند و او حاملين خود را با صدايي كه همه ـ جز جن و انس ـ مي‏شنوند خطاب مي‏كند و مي‏گويد: اگر بار ديگر به دنيا برگردم از اهل ايمان خواهم بود و مي‏گويد: «    ارجعوني لعلي اعمل صالحاً فيما تركت» پس زبانيه به او جواب مي‏دهند: «هرگز! اين سخني است كه تو گويي»، و فرشته‏اي به آنها ندامي دهد: «اگر برگردانده شود، باز به همان چيزهايي كه نهي شده بود باز مي‏گردد.» پس هنگامي كه او را در قبر داخل كردند و مردم از او جدا شدند، نكير و منكر در ترسناك‏ترين شكل پيش او مي‏آيند. آنگاه او را بر پاي مي‏دارند. سپس به او مي‏گويند خداي توكيست؟ و دين تو چيست؟ و پيامبر تو كيست؟ پس زبانش مي‏گيرد و توان پاسخ گويي ندارد. آنگاه ضربه‏اي از عذاب الهي به او مي‏نوازند كه همه چيز از آن به وحشت مي‏افتد. سپس به او مي‏گويند: خداي تو كيست؟ و دين تو چيست؟ و پيامبرتو كيست؟ مي‏گويد: نمي‏دانم.  

به او مي‏گويند: ندانستي و هدايت نشدي و رستگار نشدي. سپس دري به سوي جهنم به رويش مي‏گشايند و برايش حميم جهنم مي‏آورند و اين همان سخن خداوند عزّو جلّ است كه فرمود: «    و امّا ان كان من المكذبين الضالّين  ...  فنزل من حميم» در قبر برايش ماحضري از آب جوشان مي‏آورند. «و تصلية جحيم» در آخرت برايشان چشيدن آتش جهنم است.    
از تأمل در اين حديث نكات فراواني به دست مي‏آيد كه براي رعايت اختصار از ذكر آن خوداري و تنها به دو نكته اشاره مي‏شود: 1. اثبات عالم برزخ و ثواب و عقاب آن. 2. سؤل نكير و منكر در قبر از مومن و كافر.
در حديث ديگري از امام سجاد عليه السلام نقل شده است كه پيامبر در هر جمعه مردم را موعظه مي‏كرد و از جمله مي‏فرمود: بدان اوّل چيزي كه دو فرشته (نكير و منكر) از تو مي‏پرسند، پروردگارت كه او را مي‏پرستيدي و از پيامبرت كه به سوي تو فرستاده شد و از ديني كه به آن متدين بودي و از كتابي كه آن را تلاوت مي‏كردي و از امامي كه ولايتش را پذيرفته بودي. سپس از عمرت كه آن را در چه راهي سپري كردي و از مالت كه از كجا به دست آوردي و در كجا مصرف كردي...    (بحار ج 6 ص 223 و 264 حديث 24.)    و در حديث ديگري روايت شده كه از دوستان انسان مي‏پرسند    (همان ص 175.)    و در روايتي ديگر نقل شده كه از قبله و نام كتاب آسماني   ( تحف العقول ص 180.)    و در روايات ديگري آمده است كه از نماز و زكات و روزه و حج مي‏پرسند.    (بحار ج 6 ص 266 و 242 و لئالي الاخبار ج 5 ص 30.) 

 قال ابو عبداللّه عليه السلام: يسأل الميت في قبره عن خمس: عن صلاته و زكاته و حجه و صيامه و ولايته إيّانا أهل البيت، فتقول الولاية عن جانب القبر للاربع ما دخل فيكن من نقص فعليّ تمامه.   ( بحار ج 6 ص 265 حديث 111.)    امام صادق عليه السلام فرمود: در قبر از مرده درباره پنج چيز مي‏پرسند: درباره نمازش و زكاتش و حجّش و روزه اش و ولايت ما اهلبيت. پس ولايت از يك جانب قبر به چهار چيز ديگر مي‏گويد: هر چه شما كمبود داشتيد بر من است كه آن را تمام و كامل كنم.    
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد: 1. در قبر و در عالم برزخ از اصول اعتقادات انسان با دقت سؤل مي‏شود؛ همچنين از كليات اعمال انسان؛ ولي جزئيات اعمال و رسيدگي دقيق به اعمال انسان به روز قيامت محول مي‏شود. 2. سؤل و جواب قبر يك پرسش و پاسخ معمولي و شبيه سؤل و جوابهاي دنيوي نيست كه انسان هر چه مي‏خواهد بگويد؛ بلكه اين سؤل و جواب با ملكوت انسان است و از درون جان انسان و باطن وجود او انجام مي‏گيرد. بنابراين قدرت دروغ‏ پردازي و تحريف حقايق از انسان سلب مي‏شود. پاسخ فرشتگان الهي از عمق وجود انسان و حقيقت باطن و ملكوت او سرچشمه مي‏گيرد و محال است كه سخني جز صدق و واقع گفته شود. شخصيت حقيقي و نداي باطني انسان است كه پاسخ مي‏دهد و سخن مي‏گويد. بديهي است كه اگر شخصيت انسان را علاقه و پرستش اله‏ ها و بتها تشكيل دهد، حقيقت آن شيفتگي در آنجا تجلي مي‏كند.
3. سؤل و جواب براي شناخت مرده و معرفت نسبت به حال او نيست؛ بلكه نوعي پاداش و ثواب يا جزا و عقاب است. چون براي فرشتگان و مأموران الهي وضعيت متوفي روشن است.
4. پرسش و پاسخ بر اين مطلب دلالت دارد كه انسان بعد از مرگ به حيات ديگري زنده است و دليل بر حيات برزخي انسان است. چون روشن است كه پرسش و پاسخ فرع بر حيات و فهم و درك است.