پرسش . برزخ منفصل و برزخ متصل را شرح دهيد.

پاسخ: ذهن در وجود انسان نمونه‏اي از موجودات برزخي است چون خصوصيات و فعل و انفعالات عالم ذهن، خصوصيات و ويژگي‏هاي عالم ماده را ندارد و از طرفي نفس انسان براي تحقق اراده نياز به ابزار و واسطه دارد و ذهن نقش همان واسطه را ايفا مي‏كند. صور ذهني و فعل و انفعالهاي ذهن ابزار و واسطه بين نفس و روح انسان و پيكر مادي او است و در واقع عالم ذهن حائل و واسطه و برزخي است بين روح و جسم انسان؛ به همين دليل به آن «برزخ متصل» و يا «مثال متصل» و يا «مثال اصغر» گفته مي‏شود و در مقابل عالم برزخ كه خود واقعيتي جداي از عالم ماده و دنيا دارد و انسانها بعد از مرگ وارد آن مي‏شوند «برزخ منفصل» و يا «مثال منفصل» و يا «مثال اكبر» ناميده مي‏شود.   ( جهان بيني تربيت معلم ص 60 . ) 

رؤا نمونه‏اي از برزخ: چنانكه گذشت در روايات، عالم بعد از مرگ به خواب تشبيه شده است. به عبارت ديگر رؤا نمونه‏ اي از عالم برزخ است. در اينجا به عنوان نمونه روايتي را نقل مي‏كنيم و سپس مقايسه‏اي بين عالم خواب و برزخ مي‏شود.   قيل لمحمد بن علي عليهما السلام: ما الموت؟ قال: «هو النوم الذي يأتيكم كلّ ليلة، الاّ إنّه طويل مدته لا ينتبه منه الاّ يوم القيامة، فمن رأي في نومه من أصناف الفرج ما لا يقادر قدره و من أصناف الاهوال ما لايقادر قدره، فكيف حال فرح في النوم و وجل فيه؟ هذا هو الموت فاستعدّوا له» (معاني الاخبار 275 حديث 5 .) به امام جواد عليه السلام گفته شد مرگ چيست؟ حضرت فرمود: مرگ همانند همان خوابي است كه هر شب شما را فرامي‏گيرد؛ مگر اينكه آن مدت طولاني‏تري دارد و انسان برنمي‏خيزد مگر روز قيامت؛ حال هر كه در خوابش از انواع خوشي‏ها و سرور آنقدر مي‏بيند كه قابل اندازه‏گيري نيست و يا از انواع ترسها آنقدر مي‏بيند كه قابل وصف نيست، چگونه است حالت فرح و شادي در خواب و يا ترس و وحشت در آن؟ اين همان مرگ است؛ پس براي آن آماده شويد.    

صورت و هويتي كه انسان در حال رؤا از خود ادراك مي‏كند، جداي از بدن عنصري او است. آن صورت و هويت، «قالب مثالي» اوست. ارتباط نفس در حال خواب با بدن مادي كم مي‏شود و بدن مثالي او آزادانه به سير و فعاليت مي‏پردازد. مي‏تواند پرواز كند؛ از سدّ آهنين بگذرد؛ مرز زمان را در نوردد و به زمانهاي آينده پرواز كند و البته بايد توجه كرد برزخ خواب از مرگ بسيار ضعيف‏تر است. در خواب قالب مثالي ارتباط خود را به كلي از قالب عنصري قطع نمي‏كند. به همين دليل ميزان قدرت و ادراكات او نيز مانند بعد از مرگ نيست. با مرگ ارتباط بدن برزخي به كلي از بدن مادي قطع مي‏شود و كاملا آزاد مي‏شود و به همين ميزان وجودي بس قوي‏تر و شديدتر بوده و فعاليت هايش بسيار سريعتر از هنگام خواب مي‏باشد. چنانكه فعاليتهاي انسان هنگام خواب بسيار سريعتر از فعاليت هاي او هنگام بيداري است. شباهت خواب و مرگ علاوه بر روايات در قرآن نيز مورد توجه واقع شده است. قرآن مي‏ فرمايد: «اللَّهُ يَتَوَفَّي الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَي عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَي إِلَي أَجَلٍ مُسَمّيً... » (زمر: 42) خداوند جانها را به هنگام مرگ مي‏گيرد و ارواحي را كه نمرده ‏اند به هنگام خواب مي‏گيرد؛ سپس جانهاي كساني را كه مرگ آنها فرارسيده است نگه مي‏دارد و ديگران را كه زنده‏ اند باز مي‏گرداند تا مدت معيني كه اجل آنها سر آيد.