پرسش . قابض ارواح كيست؟

پاسخ: بنابر آنچه گذشت قرآن كريم قبض روح را گاهي به خداي تعالي نسبت مي‏دهد و گاهي به ملك الموت (عزرائيل) و گاهي به فرشتگان. در يك آيه مي‏فرمايد: «اللَّهُ يَتَوَفَّي الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا... » (زمر: 42) خداوند جانها را در هنگام مرگ توفي مي‏كند... و در آيه ديگري مي‏فرمايد: «قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَي رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ» (سجده: 11) بگو: فرشته مرگ كه برشمامأمورشده است روح شما را قبض مي‏كند، سپس به سوي پروردگارتان باز مي‏گرديد. و بالاخره در آيات ديگري مي‏فرمايد: «وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتَّي إِذَا جَاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَيُفَرِّطُونَ» (انعام: 61 ) و او خدايي است كه بر بندگانش سيطره دارد و براي حفظ شما فرشتگاني را مي‏فرستد؛ تا زماني كه مرگ يكي از شما فرارسد، فرستادگان ما (فرشتگان) جان او را مي‏گيرند و در اين امر كوتاهي نمي‏كنند. همچنين مي‏فرمايد: «الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِمْ... » (نحل: 28) كساني كه فرشتگان جانشان را مي‏گيرند در حالي كه به خود ستم كرده‏اند... و «الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِكَةُ طَيِّبِينَ... » (نحل: 32) كساني كه فرشتگان جانشان را مي‏گيرند در حالي كه پاك و پاكيزه هستند... .  

توضيح اينكه فاعل و قابض ارواح مستقلا و بالذات تنها خداي تعالي است و ذات حق تعالي افعال خود را توسط اسباب و مدبّرات امر انجام مي‏دهد و در اينجا آن سبب، فرشته مخصوص مرگ يعني حضرت عزرائيل عليه السلام است كه او نيز اين وظيفه را با كمك و به وسيله گروهي از فرشتگان و رسولان الهي انجام مي‏دهد و از آنجا كه روح افراد با هم متفاوت است، ارواح بعضي انسانها همانند انبياء و ائمه عليهم السلام بسيار با عظمت مي‏باشد و بديهي است كه قابض اين ارواح نيز متناسب با خود آنها است. چنانكه قابض ارواح مؤنين كه مشمول رحمت و نعيم الهي هستند با آنها سنخيت داشته و از فرشتگان رحمت خواهد بود. و ليكن قابض ارواح معاندين كه مشمول غضب و نقمت الهي هستند متناسب با آنها از فرشتگان عذاب مي‏باشد.

اين مطلب در روايات نيز به همين صورت مورد اشاره قرار گرفته است.اميرالمومنين عليه السلام در پاسخ شخصي (زنديقي) كه در باره آيات به ظاهر متناقض (متشابه) قرآن پرسش‏هايي داشت، مطلب را توضيح داد و از جمله در پاسخ اين پرسش كه چرا در قرآن قبض روح گاهي به خدا و گاهي به ملك الموت و گاهي به ساير فرشتگان نسبت داده مي‏شود؟ فرمود: «    ... فامّا قوله: اللّه يتوفي الانفس حين موتها «و قوله (يتوفيكم ملك الموت) و (توفته رسلنا) (و الذين تتوفيهم الملائكة طيبين) (و الذين تتوفيهم الملائكة ظالمي أنفسهم) فهو تبارك و تعالي أجل و أعظم من أن يتولّي ذلك بنفسه، و فعل رسله و ملائكته فعله، لأنّهم بأمره يعملون، فاصطفي جلّ ذكره من الملائكة رسلاً و سفرة بينه و بين خلقه و هم الذين قال اللّه فيهم: (اللّه يصطفي من الملائكة رسلاً و من الناس)، فمن كان من أهل الطاعة تولت قبض روحه ملائكة الرحمة، و من كان من أهل المعصية تولت قبض روحه ملائكة النقمة، و لملك الموت، اعوان من ملائكة الرحمة و النقمة، يصدرون عن امره، و فعلهم فعله و كلّ ما يأتون منسوب اليه و اذا كان فعلهم فعل ملك الموت و فعل ملك الموت فعل اللّه، لأنّه يتوفي الأنفس علي يد من يشاء و يعطي و يمنع و يثيب و يعاقب علي يد من يشاء، إنّ فعل مناؤ فعله، فما يشاؤن إلّا ان يشاء اللّه ...» (احتجاج طبرسي ص 247.)  حضرت در چگونگي جمع بين آيات فرمود: مفهوم سخن خداي تعالي آنگونه نيست كه تو تصور كرده ‏اي! خداي تبارك و تعالي جليل‏تر و بزرگتر از آن است كه خود بنفسه متولي اين امر (قبض روح انسانها) شود؛ در حالي كه كار رسولان و فرشتگان او (در واقع) كار خود او است. زيرا آنان بر طبق فرمان او عمل مي‏كنند. پس خداوند جلّ ذكره از بين فرشتگان، رسولان و سفيراني برگزيده است تا بين او و بين خلقش واسطه باشند و اينها همانها هستند كه خداوند درباره ايشان فرمود: خداوند از فرشتگان و ازمردم رسولاني را برگزيده است. آنگاه هر كه از أهل طاعت باشد،متصدي قبض روح او فرشتگان رحمت هستند و آنكه اهل گناه و نا فرماني باشد متولي قبض روحش ملائكه عذاب مي‏باشند و براي فرشته مرگ ياراني و     همكاراني از فرشتگان رحمت و عذاب وجود دارد كه به فرمان او صادر مي‏شوند و فعل آنها همگي فعل او است و تمامي آنچه انجام مي‏دهند منسوب به اوست و در اين صورت فعل آنها فعل فرشته مرگ و فعل ملك الموت فعل خدا است. زيرا او است كه جانها را توسط هر كه بخواهد مي‏گيرد و مي‏بخشد و منع مي‏كند و ثواب مي‏دهد و عقوبت مي‏كند توسط هر كه بخواهد و حتماً فعل كساني كه امين او هستند، فعل خود او محسوب مي‏شود. پس چيزي را نمي‏خواهند مگر آنچه را كه خدا بخواهد.