بر عكس مومن، كافر و گناهكار با توهين و اهانت فرشتگان الهي و ضرب و شتم آنها روبرو بوده و از عذابهاي دردناك ترسانده مي‏شود. جايگاهش در جهنم به او نمايانده مي‏شود. اينها به علاوه حسرت جانكاهي كه ناشي از تفريط و كوتاهي اوست و كيفيت ظهور ملك الموت و... است عذابي بس اليم و مجازاتي بس سخت را براي كافر به وجود مي‏آورد.

الف. قبض روح مومن: قرآن كريم مي‏فرمايد: كساني كه به خدا ايمان آورده و مطابق ايمان خود عمل مي‏كنند و در اين راه از هيچ استقامتي دريغ نمي‏كنند؛در آخرين لحظات عمر ملائكه الهي را ملاقات مي‏كنند و اين فرشتگان بهترين مژده‏ها را به آنها مي‏دهند: «    إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلاَئِكَةُ أَلاَّ تَخَافُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ  الَّتِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ» (فصلت: 30) تحقيقاً آنان كه گفتند: پروردگار ما اللّه است، آنگاه در راه ايمان خود استقامت ورزيدند، ملائكه بر آنها وارد مي‏شوند و به آنها مي‏گويند: كه بعد از اين نه بر آينده بترسيد و نه بر گذشته اندوه داشته باشيد و مژده باد بر شما به همان بهشتي كه به شما وعده داده شده بود. در آيه ديگري مي‏فرمايد: «الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلاَمٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنتُم تَعْمَلُونَ» (نحل: 32) (متقين) كساني هستند كه فرشتگان در حال پاكي جان آنان را مي‏گيرند و در اين حال به آنان مي‏گويند: سلام بر شما! به خاطر اعمالي كه انجام مي‏داديد داخل بهشت شويد. 

حضرت فرمود: به انسان بسيار آگاه مراجعه كرده‏ايد، آن (مرگ) يكي از سه امر است كه بر او وارد مي‏شود: يا مژده دادن به نعمت جاودانه است و يا اطلاع دادن به عذاب جاودانه است، و يا اندوه و ترس براي شخص مي‏باشد و امرش مبهم است؛ نمي‏داند از كداميك از فرقه‏ ها (بهشتي يا جهنمي) است. اما دوست ما كه مطيع فرمان ماست، پس همان است كه به او مژده نعمت ابدي داده مي‏شود و اما دشمن ما كه مخالف ما است، كسي است كه به عذاب ابدي مژده داده مي‏شود و اما كسي كه امرش مبهم است و نمي‏داند حالش چگونه است همان مومن است كه بر خود زياده روي (گناه) كرده است. نمي‏داند بازگشت وضعش به چيست. خبر به صورت مبهم و ترسناك به او مي‏رسد. آنگاه خداي عزّوجل او را با دشمنان ما مساوي قرار نمي‏دهد. بعد از اين اندوه ‏ها و ترسها و وضعيت مبهم او سرانجام اهل نجات است. ليكن به سبب شفاعت ما او را خداوند از آتش خارج مي‏كند. بنابراين عمل صالح انجام دهيد و اطاعت خدا را كنيد و كار خود را به ديگران و شفاعت و غيره واگذار نكنيد و عقاب خداي عزّوجل را سبك نشماريد؛ زيرا شفاعت ما به بعضي از گناهكاران نمي‏رسد مگر بعد از آنكه سيصد هزار سال در عذاب باقي مي‏مانند.

در حديث ديگري از كيفيت قبض روح مومن با تعبير كندن لباس كثيف و آلوده به شپش و كنار زدن غل و زنجير سنگين ياد شده است. (معاني الاخبار ص 274 ح 4.)    در بعضي از روايات از مرگ مومن اين گونه ياد شده است:     قال رسول اللّه(ص): الموت ريحانه المومن. (بحار ج 82 ص 168 ج 3 و ص 179 ح 23.) و يا آمده است: قال النبي: تحفه المومن الموت.    (بحار ج 82 ص 171 ح 6. )   و يا قال اميرالمومنين(ع) افضل تحفه المومن الموت.( غرر الحكم ج 1 ص 213 فصل 8 حديث 540 .) در حديث ديگري از ابوبصير نقل شده است كه مي‏گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم: جانم به قربانت آيا مومن جان دادن را ناخوش مي‏دارد؟ حضرت فرمود: نه به خدا قسم! گفتم: چگونه؟ فرمود: «انّ المومن اذا حضرته الوفاة حضر رسول اللّه(ص) و اهل بيته، أميرالمؤنين علي بن ابي طالب و فاطمه و الحسن و الحسين و جميع الائمه عليهم السلام، و لكن أكنّوا عن اسم فاطمه و يحضره جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل عليه السلام، فيقول أميرالمؤنين علي بن ابي طالب(ع) يا رسول اللّه انه كان ممن يحبنا و يتولنا، فأحبّه، قال: فيقول رسول اللّه(ص) يا جبرئيل انه كان ممن يحب علياً و ذريته فأحبه، و قال جبرئيل لميكائيل و اسرافيل (عليهما السلام) مثل ذلك، ثم يقولون جميعاً لملك الموت انّه كان يحبّ محمداً و آله و يتولّي عليّاً و ذريته فارفق به، قال: فيقول ملك الموت: و الّذي اختاركم و كرّمكم و اصطفي محمداً(ص) بالنبوّه و خصّه بالرساله لأنا أرفق به من والد رفيق، و أشفق عليه من أخ شفيق، ثمّ قام اليه فيقول: يا عبداللّه أخذت فكاك رقبتك، أخذت رهان أمانك، فيقول: نعم. فيقول الملك: فبماذا؟ فيقول: بحبّي محمّد و آله، و بولايتي علي بن أبي‏طالب(ع) و ذريته، فيقول: أمّا ما كنت تحذّر فقد آمنك اللّه منه، و اما ما كنت ترجو فقد أتاك اللّه به افتح عينيك فانظر ما عندك، قال: فيفتح عينيه فينظر اليهم واحداً واحداً، و يفتح له باب الي الجنّة فينظر اليها فيقول له: هذا ما أعدّاللّه لك، و هؤاء رفقائك أفتحبّ اللحاق بهم أو الرجوع الي الدنيا؟ قال: فقال أبو عبداللّه عليه السلام: أما رأيت شخوصه و رفع حاجبيه الي فوق من قوله لا حاجة لي الي الدنيا و لا الرجوع اليها، و يناديه منادمن بطنان العرش يسمعه و يسمع من بحضرته: يا أيتها النفس المطئنه الي محمد(ص) ووصيه والائمه من بعده؛ ارجعي الي ربك راضيه بالولايه مرضية بالثواب فادخلي في عبادي مع محمّد و اهل بيته، و ادخلي جنتي، غير مشوبة»  (بحار ج 6 ص 163 حديث 31 از باب سكرات الموت و شدائده.)  

ملك الموت مي‏گويد: قسم به آن كه شما را برگزيد و بزرگ داشت و محمد(ص) را به پيامبري انتخاب كرد و او را به رسالت رساند و مخصوص گردانيد، من با گذشت‏تر از هر پدر با گذشتي و مهربان‏تر از هر برادر مهرباني نسبت به او خواهم بود! سپس ملك الموت به سوي محتضر مي‏رود و مي‏گويد: اي بنده خدا! آيا رقبه تو را آزاد كنم و از بردگي برهانم و گرو امانت تو را باز پس گيرم؟ محتضر مي‏گويد: بله. پس ملك الموت مي‏پرسد: براي چه؟ مي‏گويد: به خاطر محبتي كه به محمد(ص) و آل او دارم و به خاطر ولايت علي بن ابي‏طالب(ع) و اولادش.

سپس امام صادق(ع) فرمودند: برگشتن چشم محتضر و بالا رفتن ابرويش نشان از اين گفته و خواسته او دارد كه نيازي به دنيا و برگشتن به سوي آن ندارم. در اين هنگام منادي از درون عرش ندا مي‏كند: اي نفس مطمئن به محمد(ص) و وصي او و ائمّه بعد از او، به سوي پروردگارت بازگرد، راضي از ولايت و خشنود از اجر و ثواب! پس در ميان بندگان داخل شو و با محمد و اهل بيتش وارد بهشت من شو؛ بهشتي كه غصه و گزندي در آن نباشد.»

يكي از تلخ‏ترين عذابها براي كافر و معاند هنگام مرگ، حسرت و ندامتي است كه دامنگير او مي‏شود. در اينجا ترجمه حديثي را كه بيانگر اين مطلب است نقل كنيم. در بحار از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه پيامبر اكرم(ص) فرمود: «هنگام قبض روح افراد معاند، فرشته مرگ در زشت‏ترين و ترسناك‏ترين چهره‏ها بر آنان ظاهر مي‏شود و شيطانهاي سركشي كه اينان را وسوسه مي‏كردند آنها را احاطه مي‏كنند. ملك الموت به او مي‏گويد: اي نفس پليد كه به خدا كافر شدي و نبوت پيامبر و امامت علي و جانشينان او را انكار كرده‏اي، لعنت و غضب الهي بر تو باد! آنگاه مي‏گويد: اينك به بالاي سرت بنگر. در اين هنگام حضرت رسول اكرم و اميرالمومنين و سايرائمه عليهم السلام را بر تختهايي در مقابل عرش الهي مي‏بيند. بهشتهاي الهي را مي‏نگرد كه درهاي آنها گشوده است و كاخها و درجات و منزلتهايي را كه در فكر و آرزوي احدي نگنجد مشاهده مي‏كند. آنگاه ملك الموت مي‏گويد: اگر تو با اولياء خدا دوست بودي، اكنون روحت به سوي آنان عروج مي‏كرد و جايگاهت در آن بهشت بود و در آنجا منزل تو و اولياء و همسايگان و نزديكان تو بود. سپس ملك الموت حجاب دوزخ را كنار مي‏زند و او در آن، انواع بلاها و عذابها و بدبختي را مشاهده مي‏كند و به او گفته مي‏شود: اينجا منزل و جايگاه تو است. آنگاه شيطانهايي كه او را اغوا و گمراه مي‏كردند و او از آنها اطاعت مي‏كرد، در حاليكه به زنجيرها و غلها كشيده شده ‏اند براي او مجسم مي‏شوند و اينگونه در نهايت حسرت و ندامت و سختي جان مي‏دهد.»    (بحار ج 6 ص 19 به نقل از جهان‏بيني 3 تربيت معلم.)