مقدمه

 یکی از تعالیم بسیار شگفت‌انگیز اسلام که جنبه‌های گوناگون آثار و برکات آن به تدریج برای بشر آشکار می‌شود، وجوب یک‌ماهه «روزه» با آداب و شرایط خاص است که هر ساله مسلمانان از فواید جسمی، روحی و روانی، و اجتماعی آن بهره‌مند می‌شوند.

در آیات و روایات و متون اسلامی به برخی از آثار روزه، تحت عنوان علت یا حکمت وجوب روزه اشاره شده است. در اینجا پس از نقل چند روایت مشهور که به تأثیر روزه در سلامت روانی انسان اشاره دارد، به معرفی سه عامل عمده ناراحتی‌های روانی شایع در جامعه امروز (اضطراب، وسواس، و افسردگی)، و بیان چگونگی تأثیر روزه در درمان یا پیش‌گیری از موارد مذکور می‌پردازیم.

روایات

 1. اگر دوست داری که ناآرامی سینه‌ات کاهش یابد، ماه رمضان و سه روز از هر ماه را روزه بگیر. (1)

2. روزه ماه رمضان و سه روز روزه در هر ماه، ناآرامی سینه را از بین می‌برد. (2)

3. روزه سه روز در هر ماه، پنج‌شنبه اول و آخر و چهارشنبه وسط ماه و روزه ماه شعبان، وسوسه سینه و پریشانی‌های دل را می‌برد. (3)

مسئله اضطراب

 از نگاه روانشناسان، اضطراب در حد معقول و عادی آن که در همه افراد وجود دارد، نه تنها مضر نیست، بلکه می‌تواند موجب احساس مسئولیت، جدی بودن در کار، بروز مکانیسم‌های سازش روانی و خلاقیت گردد. (4) آنچه معمولاً از شنیدن واژه اضطراب به ذهن می‌آید، نوع بیماری اضطراب است که بیش از حد و مداوم است و با از بین بردن امکانات روانی فرد، موجب ناکامی و درماندگی وی و ایجاد اختلال‌های گوناگون می‌شود. مهم‌ترین عاملی که بر اساس نظریه تحلیل روانی، علت همه بیماری‌های روانی محسوب می‌شود، همین اضطراب است.

برخی، قرن گذشته را قرن اضطراب و تنیدگی نامیده‌اند. (5) امّا در قرن بیست و یکم نیز همچنان توجه به معنویات جای خود را به رقابت‌های افراطی و جلوه‌های خیره‌کننده زندگی صنعتی داده و اضطراب بشر کنونی را عمیق‌تر ساخته است؛ تغییرات سریع اجتماعی، از دست دادن ارزش‌ها و اعتقادات سنتی، و از همه مهم‌تر سست شدن اعتقادات و نداشتن دین و ایمان تسلی‌بخش که همگی می‌تواند پشتیبان و حامی بشر در برابر مسائل و مشکلات باشد، اضطراب و ناراحتی بشر را افزایش داده است. (6)

روزه و کاهش اضطراب

 افراد متدیّن، به شهادت آزمون‌های تجربی (7) و تجارب فردی، فشارهای روانی و اضطراب‌های کمتری را در زندگی تحمل می‌کنند؛ دین‌داران هم به لحاظ نوع نگرش منسجم و عاقبت‌نگرانه‌ای که نسبت به زندگی و مرگ دارند، و هم به دلیل آنکه از حمایت اجتماعی و روانی صمیمانه‌تری در جامعه مذهبی خود برخوردار می‌شوند، توانایی روانی بیشتری در مقابله با ناگواری‌ها و مشکلات زندگی از خود نشان می‌دهند.

نقش امید به آینده و اعتقاد به عادلانه و هدفمند بودن نظام خلقت، در جلوگیری از بسیاری بدبینی‌ها و ناامیدی‌های شدید که گریبان گیر افراد و جوامع غیردینی است، انکارناپذیر است. مفاهیم و آموزه‌های دینی، همچون توکل، تقدیر الهی و... فرد دین‌دار را در دوراهی‌ها و تصمیم‌گیری‌های مشکل، از استرس‌ها و اضطراب‌های بیماری‌زا دور نگه می‌دارد.

علاوه بر این، تأثیر هر یک از اعمال عبادی از قبیل نماز، روزه، حج و... در تقویت اراده و بالا بردن سطح اعتمادبه‌نفس، و در نتیجه حفظ آرامش و سلامت روانی فرد و جامعه قابل توجّه است. امّا اینکه چگونه روزه به صورت خاص، در کاهش اضطراب و ناراحتی‌های درونی فرد تأثیرگذار است، به تحقیقات مستقل نیاز دارد.

وسواس چیست؟

 یکی از بیماری‌های رایج که در ادبیات روانشناسی امروز، از اختلالات اضطرابی به شمار می‌آید، وسواس فکری و عملی است، وسواس‌های فکری شامل اندیشه‌ها، تکانه‌ها، و عقاید ناخواسته و مداومی هستند که شخص احساس می‌کند، نمی‌تواند از آن‌ها دوری کند، اما وسواس‌های عملی رفتارهای آشکارا نامعقولی را در برمی‌گیرد که به صورتی ثابت و تکراری انجام می‌شوند. (8) در مواردی که فرد تشخیص می‌دهد وسواس‌های فکری و عملی غیرمنطقی هستند، ممکن است تمایل یا کوشش برای مقاومت در برابر آن‌ها داشته باشد، ] امّا [هنگام تلاش برای پیشگیری از یک وسواس عملی، فرد ممکن است احساس اضطراب یا تنش شدید داشته باشد که غالباً با تسلیم در برابر وسواس عملی از آن رها می‌شود. (9)

روزه و درمان وسواس

 برای درمان وسواس‌های فکری و عملی، شیوه‌های متعددی چون دارودرمانی (که تنها می‌تواند به طور موقت و برای زمینه‌سازی درمان اصلی مورد استفاده قرار گیرد)، روان‌درمانی‌های شناختی، روان تحلیلی و... ارائه شده است. در اینجا می‌توان تأثیر روزه در مقابله با بروز یا پیشرفت وسواس را از دو جهت مورد ملاحظه قرار داد:

1. کاهش اضطراب

 بسیاری از وسواس‌ها در نتیجه استقرار اضطرابی مزمن در روان فرد پدید می‌آید و تشدید می‌شود؛ حال با توجه به نقش دین‌داری و به خصوص اعمال عبادی در کاهش اضطراب‌ها ـ چنان که ذکر شد ـ می‌توان از روزه‌داری، این انتظار را داشت که تأثیر مثبتی بر کاهش یا پیش‌گیری از وسواس‌ها داشته باشد؛ البته کشف تجربی تأثیر روزه‌داری بر کاهش وسواس، به تحقیق آزمایشی مستقل نیاز دارد.

2. تقویت اراده

 همان طور که در توضیح اختلال وسواس گفته شد، یکی از عوامل اصلی در تداوم عمل وسواسی، ناتوانی فرد در مقابله و مقاومت در برابر اضطراب ناشی از ترک عمل وسواسی خویش است؛ به گونه‌ای که فرد تصور می‌کند، هیچ گاه نمی‌تواند آن را ترک نماید؛ بنابراین، به هر طریق که ممکن است قدرت اراده و اعتمادبه نفس شخص را تقویت نمود، می‌توان به درمان واقعی و اساسی وسواس کمک نمود.

در فرهنگ‌های مختلف، عناصری وجود دارد که می‌تواند با فراهم آوردن زمینه‌های مناسب، به شکوفایی و تقویت نیروی اراده کمک کند، یا با از بین بردن زمینه‌های مناسب و ایجاد شرایط محیطی نامناسب، رشد و شکوفایی آن را به تأخیر بیندازد. این عناصر فرهنگی به شکل برنامه‌های تربیتی، دستورالعمل‌های اخلاقی و حقوقی، و آداب و رسوم اجتماعی، در جوامع مختلف به صورت‌های گوناگون ظهور می‌یابد.

فرهنگ اسلام مشحون از مباحث نظری و برنامه‌های تربیتی و اخلاقی است که بر محور اختیار و اراده انسان استوار است؛ به علاوه بعضی فرایض مذهبی چون روزه که ماهیت آن‌ها خودداری از ارضای فوری برخی تمایلات و نیازهای سطح پایین است، به تقویت این نیرو کمک می‌رساند. (10) روزه‌داری را می‌توان به عنوان یک روش روان‌درمانی از نوع رفتاردرمانی قلمداد کرد که برای تقویت اراده و ایجاد تغییر در رفتارها، روش تمرین عملی روزانه در طی یک برنامه مستمر یک ماهه را بکار گرفته است. (11)

افسردگی‌ها

 اختلالات افسردگی از جمله شایع‌ترین اختلالات روانی است که در بیماران به صورت‌های مختلف با شدّت و ضعف وجود دارد؛ اختلالات مهم افسردگی را می‌توان به دو نوع زیر تقسیم نمود:

1. افسردگی شدید؛ افرادی که دستخوش یک یا چند حمله افسردگی عمیق، بدون وجود حمله‌هایمانی می‌شوند، تحت عنوان افسردگی شدید معرفی شده‌اند. به نحوی که تخمین زده شده است، درصد بالایی از بیماران روانی بستری نشده در بیمارستان را بیماران افسرده ] شدید [تشکیل می‌دهند. (12) از مهم‌ترین نشانه‌های افسردگی شدید، به بی‌خوابی شدید، کاهش سطح انگیزه و انرژی، احساس بی‌ارزشی، مشکل در تفکر و تمرکز، احساس مداوم اندوه و ناامیدی و... است.

2. افسردگی دوقطبی: اختلال افسردگی دوقطبی بر اساس نامی که برای آن انتخاب شده است، هم شامل حمله "مانی" و هم حملات افسردگی است. حمله‌مانی نوعی تغییر خلق ناگهانی است؛ به طوری که فرد مبتلا، ناگهان شادی بی حد و حصری نسبت به آنچه انجام می‌دهد یا در فکر انجام دادن آن است، احساس می‌کند. این شادی افراطی معمولاً با تحریک پذیری شدید همراه است و غالباً با پرگویی، بیش فعالی، پرش اندیشه، بی‌خوابی، حواس پرتی و رفتار بی‌ملاحظه و بی‌پروا همراه می‌شود.

روزه و مداوای افسردگی

 قرائن و شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد، روزه‌داری در تسریع امر بهبود بیماران مبتلا به اختلال افسردگی اساسی، نقش کلیدی دارد. (13) دکتر ایوب مالک در کتاب روزه‌داری اسلامی و مسائل روان‌پزشکی، دو ویژگی درمانی که در روزه‌داری مسلمان‌ها وجود دارد و می‌تواند به بهبود بیماران افسردگی کمک نماید، این گونه معرفی کرده است:

1. تغییر برنامه خواب بیداری

 «گزارش شده که جلو کشیدن زمان خواب بیمار به مدت 3 تا 5 ساعت در طی 2 تا 4 روز، می‌تواند آثار ضدافسردگی ایجاد کند... . بیدار شدن برای سحری و انجام فرایض عبادی در سحرگاهان در روزه‌داری اسلامی، می‌تواند بر مبنای تغییر برنامه خواب در طول یک ماه، تأثیرات ضدافسردگی خود را اعمال نماید که اگر تا مدتی دوام یابد، و در صورتی که با سایر توصیه‌های اسلام در زمینه خواب و بیداری در طول ماه‌های دیگر سال توأم شود، موجب استمرار آثار حاصل شده می‌گردد؛... به ویژه وقتی که به عنوان یک عامل کمکی، با دارودرمانی، مورد استفاده قرار گیرد.»(4)

2. مسئله محرومیت از خواب:

 «امروزه یکی از روش‌های درمانی در بیماران افسرده، محرومیت از خواب است، که می‌تواند به دو شکلِ محرومیت کامل از خواب و محرومیت از خواب رِمْ (REM) صورت گیرد؛ بیش از 61 گزارش (با بررسی 1700 بیمار) ثابت کرده است که محرومیت کامل یا نسبی از خواب، منجر به بهبود قابل‌ملاحظه‌ای در 30 تا 50 درصد بیماران افسرده شدید می‌گردد؛ اگرچه تأثیرات حاصله ممکن است موقتی باشد.» (15) «بیداری سحرگاهان در روزه‌داری برای سحری خوردن و انجام فرایض عبادی که ساعاتی را به خود اختصاص می‌دهد، در اصل نوعی محرومیت از خواب رِمْ به شمار می‌آید، که ادامه آن در طول یک ماه، می‌تواند تأثیرات بارز ضدافسردگی داشته باشد». (16)

پی‌نوشت‌ها:

1. " قال الرَّسول (ص): مَن سَرَّهُ أن یَذهَبَ کثیرٌ مِنْ وَحَرِ صَدرِهِ فلیَصُمْ شَهْرَ الصَّبرِ وَ ثلاثة أیَّام مِنْ کُلِّ شَهْرٍ "(المحمدی الری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1371، ج 4، حدیث 10670).

2. " قالَ الرَّسولُ (ص): صَوْمُ شَهْرِ الصَّبرِ وَ ثلاثة أیَّام مِن کُلِّ شَهر، یُذهِبْنَ وَحَرَ الصَّدر " (میزان الحکمه، ج 4، حدیث 10671).

3. " قالَ أمیرُالمُوءمِنینَ (ع): صَوْمُ ثلاثة أیَّام فِی کُلِّ شَهْر وَ صَْومُ شَعْبانَ یَذهَبُ بِوَسواسِ الصَّدر وَ بَلابِلِ القلبِ "(الحرانی، ابو محمد حسن بن علی بن الحسین بن شعبه؛ تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه محمد باقر کمره ای، انتشارات کتابچی، تهران 1378، ص 96).

4. دادستان، پریرخ؛ روانشناسی مرضی تحوّلی، سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، تهران، چاپ چهارم، 1380، ص 60.

5. آقا یوسفی، علیرضا؛ روان درمانگریها، انتشارات شهریار، قم، 1378، ص 203.

6. آزاد، همان، ص 32.

7. مرور مقالاتی که در طول ده سال بین سالهای 1989 1978 در زمینه ارتباط ایمان و تعهد مذهبی با سلامت روانی منتشر گردیده، در اکثریت موارد رابطه مثبتی را نشان داده است. به ویژه در افرادی که صرفاً به وابستگی صوری و ظاهری به مذهب اکتفا ننموده‌اند و جلوه‌های ویژه رفتاری مذهب در زندگی‌شان آشکار بوده است. (مالک، ایوب؛ روزه‌داری اسلامی و مسائل روان‌پزشکی، موءسسه فرهنگی انتشاراتی فن و هنر، چاپ اول، تهران، 1380، ص 35).

8. همان، ص 161.

9. متن تجدید نظر شده راهنمای تشخیص و آماری اختلالهای روانی، ترجمه محمدرضا نیکخو و هامایاک آوادیس یانس، انتشارات سخن، تهران، 1381، صص 687 و 688.

10 مصباح، علی، و دیگران؛ روانشناسی رشد (1)، با نگرش منابع اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه قم، 1374، صص 257 259.

11. مالک، ایوب؛ روزه‌داری اسلامی و مسائل روان‌پزشکی، موءسسه فرهنگی انتشاراتی فن و هنر، چاپ اول، تهران، 1380، ص 41.

12. آزاد، همان، ص 329.

13. همان، ص 46.

14. همان، ص 47.

15. همان، صص 48 غ 47.

16. همان، ص 49.

نویسنده: علیرضا - شیخ شعاعی

ارسال کننده: علی رضا شیخ‌شعاعی

هفته نامه - پگاه حوزه - 1383 - شماره 146، آبان -