2 . اجماع

از دیگر ادله اى که بر لزوم تقلید اعلم اقامه گردیده اجماع است که به محقق کرکى و سید مرتضى نسبت داده اند:

آقا ضیاء الدین عراقى مى گوید:

(وهو المشهور بین الاصحاب بل عن المحقق الثانى الاجماع علیه وعن محکى السید فى الذریعة کونه من المسلم عند الشیعة.)99

قول به تقلید اعلم مشهور بین شیعه است بلکه ازمحقق ثانى اجماع بر آن نقل شده است و از الذریعه سید مرتضى نقل کرده اند که: تقلید اعلم نزد شیعه از مسلمات است.

آیة اللّه حکیم این عبارت را نقل کرده و اضافه مى کند:

(وعن جماعة ممن تأخر عن الشهید الثانى جواز الرجوع الى غیرالاعلم لاطلاق الادلة کتاباً وسنة).100

واز عده اى بعد از شهید ثانى جواز مراجعه به غیر اعلم نقل شده و دلیل آن اطلاقات کتاب و سنت است.

شیخ انصارى در رساله اجتهاد و تقلید در بحث از تقلید میت از محقق ثانى اجماع برتقلید اعلم و اورع را نقل کرده ولى کتاب آن را مشخص نکرده است.101

صاحب جواهر اجماع بر تقلید اعلم را از فوائد الشرایع حاشیه محقق کرکى برشرایع نقل کرده است.102

قبل از بررسى اجماع عبارت سید مرتضى و محقق ثانى را نقل مى کنیم:

* سید مرتضى در الذریعه الى اصول الشریعه به بیان صفات و شرائط مفتى پرداخته و سخنى از لزوم تقلیداعلم و این که آن از مسلمات است به میان نیاورده. وى مى نویسد:

(ولا شبهة فى ان هذه الصفات اذا کانت لیست عندالمستفتى الاّ لعالم واحد فى البلد لزمه استفتاؤه تعیّناً وان کانت لجماعة هم متساوون کان مُخیّراً وان کان بعضهم عنده اعلم من بعض او اورع او أدین فقد اختلفوا فمنهم من جعله مخیراً ومنهم من اوجب ان یستفتى المقدم فى العلم والدین وهوأولى لانّ الثقة هیهنا اقرب واوکدوالاصول کلها بذلک شاهدة)103

شبهه دار نیست که اگر این صفات تنها براى عالم واحدى در شهر باشد باید معیّنا از او استفتاء کرد و اگر گروهى مساوى باشند مخیر است و اگر عده اى داناتر یا پارساتر یا متدین تر از عده اى باشند اختلاف کرده اند:

برخى مکلف را مخیر دانسته اند و برخى گفته اند: مکلف باید از اعلم و اَدیَن مسائل شرعى خود را بپرسد و این نظر سزاوارتر است; زیرا اطمینان در این صورت نزدیکتر و مؤکدتر است و اصول تمام بر آن گواه مى باشد.

از این عبارت استفاده نمى شود که او مراجعه به اعلم را از مسلمات نزد شیعه شمرده است. بلکه از سخن وى به دست مى آید که در همان زمان قول به تساوى اعلم و غیر اعلم بوده و عده اى به آن فتوا مى داده اند و این نظر مربوط به دوران بعداز شهید ثانى نیست.

سید مرتضى در این جا اعلم و ادین را با هم ملاک مراجعه قرار داده است. نکته سوم این که: سید مرتضى اعلم در بلد را مطرح کرده نه اعلم مطلق را.

محقق کرکى در بسیارى از نوشته ها و تألیفات خود از اعلم سخن به میان آورده ولى فقط یک مورد (اجماع بر لزوم تقلید اعلم) را مطرح کرده است. در 1.رساله جعفریه مى نویسد:

(وطریقة معرفة احکامها لمن کان بعیداً عن الامام علیه السلام الاخذ بالادلة التفصیلیة فى اعیان المسائل ان کان مجتهداً والرجوع الى المجتهد ولو بواسطة... ان کان مقلداً... ومع التعدد یرجع الى الاعلم ثم الاورع ثم یتخیر ولو فى آحاد المسائل بل فى المسألة الواحدة فی واقعتین نعم یشترط عدالت الجمیع)104

راه شناخت احکام براى کسى که از امام معصوم به دور ولى مجتهد استفاده از ادله تفصیلى در عین مسائل است و راه شناخت احکام براى مقلد رجوع به مجتهد است گرچه با واسطه و با تعدد مجتهدان به اعلم بعد به اورع مراجعه مى کند. پس مخیر است و گرچه درتک تک مسائل بلکه در یک مسأله که در دو زمان اتفاق افتاده. آرى عدالت جمیع مجتهدان لازم است.

از این سخن استفاده مى شود که محقق کرکى محط بحث را اعلم در بلدقرار داده و مقلد را درفردفرد مسائل مخیر مى داند.

2 . در حاشیه اى که بر الفیه شهید اول دارد مراجعه به اعلم را واجب دانسته است.105

3 . از محقق کرکى لزوم مراجعه به اعلم در جامعة المقاصد نیز نقل شده است.106

م چنین نظرى را از وى در جامع المقاصد نیافتیم در بحث امر به معروف و نهى از منکر سخنى در این باره ندارد.

4 . در حاشیه بر شرایع در بحث از تقلید میت ادعاى اجماع برلزوم مراجعه به اعلم و اورع نموده است وى سه دلیل بر عدم جواز تقلید میت نقل کرده و در دلیل سوم این مسأله را مطرح مى کند107. فاضل تونى سه دلیل محقق را نقل کرده و پاسخ داده است. دلیل سوم محقق که مورد بحث ماست بدین شرح است:

(الثالث انه لو جاز العمل بقول الفقیه بعد موته امتنع فى زماننا هذ للاجماع على وجوب تقلیدا الاعلم والاورع من المجتهدین والوقوف لاهل هذا العصر على الاعلم والاورع بالنسبة الى الاعصار السابقة کادان یکون ممتنعاً.)109

سوم اگر عمل به قول فقیه بعد از مرگش جایز باشد در زمان ما ممکن نیست; زیرا اجماع داریم بر وجوب تقلید اعلم و اورع مجتهدان و براى مردم این زمان آگاهى بر اعلم و اورع علماى سابق ممکن نیست.

بنابراین محقق ثانى بر لزوم تقلید اعلم و اورع ادعاى اجماع کرده است.