شیخ انصارى در مطارح الانظار مى نویسد:

(الاعلم من کان أقوى ملکة وأشدّ استنباطاً بحسب القواعد المقررة ونعنى به من أجاد فى فهم الأخبار مطابقة والتزام اشارة وتلویحاً وفى فهم أنواع التعارض وتمیز بعضها عن بعض وفى الجمع بینهما بإعمال القواعد المقررة لذلک مراعیاً للتقریبات العرفیة ونکاتها وفى تشخیص مظان الأصول اللفظیه والعملیة وهکذا إلى سائر وجوه الاجتهاد واما أکثر الاستنباط وزیادة الاستخراج الفعلى مما لامدخلیة له تحت مسئلتنا.)16

اعلم کسى است که ملکه اجتهاد او قوى تر باشد و طبق قواعد تعیین شده بهتر استنباط کند و اخبار را خوب دریافت نمایدو از دلالت مطابقى التزامى اشارات و تلحویات اخبار بهره بردو درک خوبى در فهم انواع تعارض و تشخیص آن و در جمع بین اخبار متعارض و کاربرد قواعد تعیین شده داشته باشد در عین این که به تقریبات و نکات عرفى [در جمع بین اخبار] توجه مى کند.

و توان تشخیص جایگاه اجراى اصول لفظى و عملى را داشته و به سائر راههاى اجتهاد نیز آشنا باشد. اما استنباط بیشتر و استخراج زیادتر فعلى دخالتى در مسأله ما ندارد.

سیدابوالحسن اصفهانى (م: 1365) مى گوید:

(ولیعلم أن الملاک فى الاعلمیة هوالأقدریة فى فهم الأخبار واستنباط الأحکام منها وکونه أجود فهماً للأخبار وشدة الاستنباط لاکثرة الاستنباط الفعلى ولا تدقیق النظر فى المسائل الاصولیة التى قلما یتفق وقوعها فى طریق الاستنباط کالمعانى الحرفیة)17

و باید دانسته شود که ملاک در اعلمیت توان بیشتر فهم اخبار و استنباط احکام از آنهاست و این که مجتهد درک و فهم بهترى ازاخبار داشته و از قوت استنباط برخوردار باشد نه کثرت استنباط فعلى و نه وقت در مسائل اصولى که کمتر در راه استنباط واقع مى شوند مانند بحث معانى حرفى.)

محقق عراقى مى گوید:

(المراد من الاعلم من کان أحسن استنباطاً من غیره لکونه اقوى نظراً فى تنقیح قواعد المسألة ومدارکها واکثر خبرة فى کیفیة تطبیقها على مواردها وأجود فهما للاخبار فى استنباط المسائل الفرعیة من مضامینها مطابقة والتزاماً واشارة وتلویحاً وأکثر اطلاعاً بمدارک المسألة ونظائرها کما یرشد إلیه قوله(ع): (أنتم أفقه الناس إذا عرفتم معانى کلامنا)18 نعم لاعبرة بکثرة الاستنباط والاحاطة بالفروع الفقهیة لانّ ذلک یجامع مع ضعف الملکة ایضاً)19

مقصود از اعلم کسى است که استنباط نیکوترى از دیگران داشته باشد. براى دین که نظر وبینش قوى ترى در تنقیح مسأله و مدارک آن و خبرویت بیشترى در چگونگى تطبیق قواعد مسأله بر موارد آن و فهم بهترى در اخبار و استنباط مسائل فرعى از مضمون مطابقى التزامى اشارى آن و اطلاعات فزونترى از مدارک مسأله و نظائر آن دارد.

به همین نظر ارشاد مى کند سخن معصوم که مى فرماید:

(شما فقیه ترین مردم هستید زمانى که معناى سخنان ما را بشناسید).

آرى ملاک اعلمیت کثرت استنباط و احاطه به فروع فقهى نیست زیرا این دو با ضعف ملکه نیز سازگارند.

سید محمد کاظم یزدى درعروة الوثقى مى نویسد:

(المراد من الاعلم من یکون اعرف بالقواعد والمدارک للمسألة واکثر اطلاعاً لنظائرها وللأخبار وأجود فهماً للأخبار والحاصل ان یکون أجود استنباطاً).20

اعلم کسى است که قواعد ومدارک مسأله را بیشتر بشناسد و اطلاع زیادترى از مسائل همانندآن داشته باشد. آگاهى بیشترى از اخبار داشته باشد و بهترآنها را بفهمد ونتیجه این که: استنباط بهتر داشته باشد.

از مجموع آنچه در تعریف اعلم ارائه شد به خوبى این مطلب به دست مى آید که آنچه در اعلمیت نقش اصلى را دارد کیفیت استنباط است نه کثرت استنباط. در نتیجه آن مجتهدى که از ابزار اجتهاد بهره بیشتر و بهترى ببرد اعلم خواهد بود و این دقت و توجه را باید در تمام مسائلى که استنباط مى کند به خرج بدهد. اجتهاد زیاد که همراه با دقت و آگاهى نباشد کارساز نیست و صرف اطلاع از اقوال بزرگان نیز کارآرایى ندارد.

همچنین توانایى زیاد بر مسائل اصولى که نقشى در اجتهاد ندارند نمى تواند نشانه اعلمیت باشد. چه بسا اشخاصى که ید طولائى در مسائل اصولى دارند; اما در تطبیق قواعد با موارد آن تبحر ندارند و درنتیجه در استنباط و استخراج احکام ضعیف و ناتوانند. این در تاریخ اجتهاد شاهد و گواه دارد. اصول دانانى بوده اند که به خاطر غور و ژرف کاوى بیش از اندازه و مورد نیاز در دانش اصول اهل نظر براى فتواى آنان بهایى نداده اند و ارزشى قائل نشده اند.

کثرت استنباط در صورتى که دقت لازم در استخراج احکام را به همراه نداشته باشد نشانه اعلمیت نیست. گرچه با وجود دیگر ملاکه مى توان آن را نوعى تجربه عملى براى استنباط قرار داد که باعث قوت توان اجتهاد مى گردد.

ملاک دیگرى که برخى برآن پاى مى فشارند و آن را نشانه اعلمیت فرد مى شمارند درک محضر اساتید بسیار است.

این نیز از ملاکهاى باطل و بى ارزش است. حضور زیاد در درس مهمتر از کثرت استنباط نیست. همان گونه که زیادى استنباط فعلى به تنهایى دلیل بر اعلمیت نیست حضور زیاد در دروس حوزه نیز دلیل بر اعملیت فرد نمى گردد.