پرسش. سكرات مرگ چگونه است؟

پاسخ: انسان با استفاده از موهبت عقل و اختيار در طول عمر با اتخاذ مواضع مختلف براي خود شخصيتي مي‏سازد. او كه اختيار داشت به حقايق ايمان آورد و حق پرست باشد يا برعكس تسليم هوا و هوس خود شده و با پيروي از نفس اماره در مقابل حق بايستد. آمال و آرزوها، تمايلات و كششها، حب و بغضها، حالات روحي و اعمال و رفتار و افكار و... همگي از شخصيت حقيقي او سرچشمه مي‏گيرد، چنانكه سازنده آن نيز است. بدين ترتيب انسان در آستانه مرگ و در آخرين لحظات عمر خود با يك سير سريع به مجموعه عمر خود مي‏نگرد و حالات منحصر به فردي به او دست مي‏دهد و در چنين حالتي، جذبه‏هاي مرگ نيز او را فرامي‏گيرد و تحت تأثير اين جذبه‏ها حالات و خصوصيات ويژه‏اي پيدا مي‏كند كه با حالات عادي او متفاوت است. در اين حال از شدت توجه او به اطرافيان كاسته مي‏شود؛ بيشتر تحت تأثير تمايلات دروني خود قرار دارد؛ تمايلات و باورها و حالاتي كه عمري را در راستاي آن تلف كرده و اكنون از جلوي چشم او رژه مي‏رود. به هر حال چون توجه او نسبت به اطرافيان و حوادث اطراف كم مي‏شود و گاهي جذبات مرگ آن چنان شديد است كه شخص به كلي از خود بي خود شده و حالتي شبيه مستي به او دست مي‏دهد.

از اين حالت غفلت و بيخودي كه براي ديگران محسوس است، به «سكرات موت» تعبير مي‏شود. اين سكرات (مستي و بي‏خودي‏ها) به خاطر مشاهده فرشتگان مأمور مرگ و اوضاع و احوال بعد از مرگ و نتيجه اعمال و ترس از سرنوشتي كه در انتظار او است مي‏باشد و يا به خاطر جدايي از نزديكان و محبوبهاي خود و بريدن علقه‏هاي فراوان، نسبت به اموال و افراد است و يا به خاطر طبيعت انتقال از عالمي به عالم ديگر كه از بسياري جهات برايش ناشناخته و مجهول است و يا دلايل ديگر. به بعضي از اين امور در روايات نيز اشاره شده است.

از اميرالمؤنين عليه السلام نقل شده است كه فرمود: «    اجتمعت عليهم سكرة الموت و حسرة الفوت»  (نهج البلاغه خطبه 109.)  مستي مرگ و حسرت و اندوه از دست دادن آنچه دارد بر آنها اجتماع نموده است. 

از اين سخن برمي‏آيد بيخودي ناشي از مرگ عامل مستقلي است كه گاهي بر اثر عوامل ديگري از قبيل حسرت از دست دادن آنچه دوست مي‏دارد، شدت مي‏يابد. قرآن در اين زمينه مي‏فرمايد: «    وَجَاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِكَ مَا كُنتَ مِنْهُ تَحِيدُ» (ق: 19) به راستي مستي مرگ فرا رسيد. اين همان چيزي است كه از آن روي گردان بودي. قرآن از سختيها و شدتهاي زلزله قيامت نيز با تعبير مستي ياد مي‏كند و مي‏فرمايد: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ  يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَي النَّاسَ سُكَارَي وَمَاهُم بِسُكَارَي وَلكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيدٌ» (حج: 1 و 2) اي مردم تقواي پروردگارتان را پيشه كنيد كه زلزله ساعت قيامت امري بس بزرگ و سخت است. پس اين بيخوديها بر اثر وحشت و سختي است؛ خواه در سكرات مرگ و خواه هنگام قيامت. اين سختيها حتي براي انسانهاي نيك و كساني كه آينده‏اي روشن داشته و به دنيا نيز دلبستگي نداشتند وجود دارد. چنانكه در حالات پيامبر اسلام(ص) نقل شده است كه در آخرين لحظات حيات، دست در ظرف آبي كرده و به صورت مي‏كشيد و مي‏فرمود: «لا اله الا اللّه، إنّ للموت سكرات»    (تفسير روح البيان ج 9 ص 118 بنقل از پيام قرآن ج 5 ص 432. )

اميرالمؤنين عليه السلام نيز فرموده است: «    و إنّ للموت لغمرات هي أفظع من أن تستغرق بصفة أو تعدل علي عقول أهل الدنيا»    (نهج البلاغه خطبه 212 ص 702، صبحي صالح خطبه 221 ص 341.)    تحقيقاً براي مرگ غمرات و سختيهايي است كه سخت‏تر از آن است كه به وصف در آيد، و يا با معيار عقل مردم دنيا قابل سنجيدن باشد. در كلام ديگري فرموده است: «و بادروا الموت و غمراته و امهدوا له قبل حلوله و أعدّوا له قبل نزوله...»    (نهج البلاغه خطبه 190. )   خود را براي مرگ و سختيهاي آن پيش از فرارسيدنش آماده سازيد و قبل از آنكه مرگ شما را فراگيرد آنچه را لازمه رويارويي با آن است مهيا كنيد.  

لفظ «غمرات» كه به معني محاصره شدن توسط شدائد و سختيها است، در قرآن نيز به كار رفته است و فرموده است: «    ... وَلَوْ تَرَي إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلاَئِكَةُ بَاسِطُوا أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَي اللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ» (انعام: 93) اي پيامبر(ص) اگر ستمكاران را به هنگامي كه در شدائد مرگ و جان دادن فرورفته‏اند مشاهده كني و فرشتگان مرگ دستهاي خود را گشوده و به آنها مي‏گويند: جان خود را خارج سازيد كه شما امروز گرفتار عذاب و مجازات خواركننده‏اي هستيد، به سبب گفتار ناحق و ناروايي كه بر خدا مي‏بستيد و در برابر آيات او استكبار مي‏ورزيديد.