پرسش. ضرورت معاد در قرآن چگونه ثابت شده است؟

پاسخ: بعد از بيان امكان معاد و نمونه‏ هايي از وقوع آن، سومين گام قرآن بر اثبات معاد، اثبات ضرورت و لزوم معاد است. قبل از بيان دلايل ضرورت معاد، به دو نكته اشاره مي‏شود:

الف. در عمده استدلالهاي معاد، مقدماتي وجود دارد كه در جاي خود اثبات شده ولي در اينجا به عنوان اصل موضوعي پذيرفته مي‏شود؛ مقدماتي همچون عدل الهي، حكمت خداوند، رحمت بي‏كران الهي و... . در مبحث توحيد. اينگونه نيست كه مقدمات برهان از جاي ديگر گرفته شده باشد، ولي در ساير اصول چنين است.

الف. دلايل عقلي          ب. دلايل نقلي.

در استدلالهاي دسته اول قرآن يا معصوم به جاي يك فيلسوف يا منطقي نشسته و برهان اقامه مي‏كند. اين براهين در قالب استدلالهاي منطقي قابل ارائه مي‏باشد و با صرف نظر از گوينده آن به خودي خود يك برهان عقلي است. مانند اين آيه كريمه كه بر توحيد دلالت دارد. «لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا» (انبياء: 22) ملاحظه كنيد كه استدلال در قالب يك قياس استثنايي منطقي ارائه شده است. در استدلالهاي دسته دوم مطلب چنين نيست و اي بسا كه از دسترس عقل خارج باشد و عقل آن را نفهمد؛ ولي چون كلام خداي صادق القول و يا معصوم راستگو است، به صورت تعبدي پذيرفته مي‏شود. بديهي است كه اين گونه استدلالها فرع بر ايمان به خداوند و صفات او و معصوم و ويژگيهاي او مي‏باشد. در صورتيكه برهانهاي دسته اول چنين نيست. استدلالهاي قرآن بر معاد غالبا از نوع اول مي‏باشد.

دلائل قرآن بر ضرورت معاد:

1. حكمت خداوند مقتضي ضرورت معاد:

قرآن در بخشي از آيات با تكيه بر حكمت الهي فرموده است: آيا ممكن است خداوند حكيم جهان و شما را بيهوده آفريده باشد؟ خير، حتما هدفي در كار است و چون دنيا ظرفيت تحقق آن اهداف را ندارد پس حتما جهان ديگري خواهد بود. «أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثاً وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لاَ تُرْجَعُونَ» (مومنون: 115) «آيا مي‏پنداريد كه شما را بيهوده آفريده‏ايم و به سوي ما باز نمي‏گرديد؟» اين استدلال قرآن در قالب دو قياس استثنايي به اين شكل قابل طرح است:    
الف. اگر چنانچه شما بي‏هدف آفريده شده باشيد، خالق شما حكيم نبوده است ولكن خالق شما حكيم است. پس حتما شما بي‏هدف آفريده نشده‏ايد.
ب. اگر بازگشت به سوي خدا (معاد) نباشد، آفرينش شما بي‏هدف بوده است، ولكن، آفرينش شما (برحسب قياس الف) بي‏هدف نيست؛ پس حتما بايد معاد باشد.
در آيه ديگر فرموده است: « وَمَا خَلَقْنَا السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلاَّ بِالْحَقِّ وَإِنَّ السَّاعَةَ لاَتِيَةٌ ... » (حجر: 85 ) «و آسمانها و زمين و آنچه در ميان، آنها است را جز بر اساس حق نيافريديم (باطل و عبث نيافريديم) و حتما ساعت (قيامت) خواهد آمد» كيفيت استدلال همانند آيه قبلي است.

2. عدل الهي مقتضي ضرورت معاد:

راه ديگري كه قرآن براي اثبات ضرورت معاد مطرح نموده، عدل خداوند است و حاصل آن اين است كه اگر معادي نباشد دنيا ظرفيت تحقق عدل كامل الهي را ندارد.
قرآن فرموده است: «أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِينَ كَالْمُـجْرِمِينَ  مَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ» (قلم: 35 و 36) «آيا مومنين را همانند مجرمين قرار مي‏دهيم؟ (هرگز چنين نيست) شما را چه مي‏شود؟ چگونه حكم مي‏كنيد؟» از اين آيه چند حكم به دست مي‏آيد:    
الف. در دنيا دو گروه وجود دارند: مومنين، كسانيكه تسليم حق بوده و بر اساس آن عمل مي‏كنند و مجرمين، كسانيكه مرتكب جرم و گناه شده و بر خلاف حق عمل مي‏كنند.
ب. عدالت خدا حكم مي‏كند اين دو گروه مساوي نباشد. چنانكه هيچ انسان منصفي به تساوي اين دو حكم نمي‏كند.
ج. اين دو گروه در دنيا مساوي هستند و هر دو يكسان از مواهب و نعمتهاي طبيعت بهره مي‏برند. پس عدل الهي ضرورتا اقتضاء مي‏كند عالم ديگري باشد تا در آن عدالت كامل تحقق يابد. آيات قرآن در اين زمينه زياد است.    (نگاه كنيد به جن: 28 و جاثيه: 21 و 22 و... .)

ب. كششهايي كه امكان پاسخگويي به آنها در دنيا وجود ندارد، مانند ميل به خلود، ميل به بي‏نهايت‏خواهي و... . بديهي است كه اين ميل‏ها و تقاضاها نيز بايد پاسخي داشته باشد. قرآن پاسخ آنها را در آخرت معرفي مي‏كند. مثلا فرموده است: «ادْخُلُوهَا بِسَلاَمٍ ذلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ  لَهُم مَا يَشَاؤُونَ فِيهَا وَلَدَيْنَا مَزِيدٌ» (ق: 34 و 35) «به سلامت داخل بهشت شويد و اين روز جاودانگي است. در آنجا هر چه بخواهند برايشان هست و نزد ما بيشتر از آن نيز وجود دارد.»  

اين آيه هم بر ميل به خلود اشاره دارد و هم بر ميل به تنوع‏طلبي و بي نهايت‏خواهي انسان. اين بحث را به صورت ديگري نيز مي‏توان مطرح كرد و آن اينكه از نظر قرآن مجموعه دين و اصول كلي آن از جمله اعتقاد به معاد ريشه در فطرت انسان دارد و اگر غبار غفلت از روي سرشت انسان كنار زده شود، همانگونه كه وجود خداوند را وجدان مي‏كند و نداي فطرت او را به پرستش حق فرا مي‏خواند، وجود معاد را نيز به وضوح ادراك مي‏كند و نداي فطرت را به ضرورت معاد درك مي‏كند.

قرآن درباره فطري بودن مجموعه باورهاي ديني فرموده است: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لاَ تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ» (روم: 30) «روي خود را به درستي به سوي دين بدار (چهره خود را به سوي آيين خالص پروردگار برگردان). فطرت الهي كه خداوند مردم را بر آن سرشته است و در آفرينش خدا تبديلي وجود ندارد. اين دين استوار است ولي بيشتر مردم نمي‏دانند.»  

4. رحمت الهي مقتضي ضرورت معاد است:

چون اين مطلب به صورت يك برهان قبلا مطرح نشده است، نياز به توضيح بيشتر دارد. در اينجا به چند مقدمه بايد توجه كرد:
الف. رحمت فياضيّت در واجب الوجود به صورت نامحدودي وجود دارد. زيرا او فاقد هيچ صفت كمالي نيست و صفات او نيز حدي ندارد.
ب. آنچه استعداد در موجود مجرد وجود دارد همگي به فعليت تامه رسيده و آنچه صفات فعليه در واجب الوجود است همگي بالفعل مي‏باشد.
ج. امساك رحمت و امساك فيض، نقص است و هرگز در ذات واجب نخواهد بود.
د. هر موجود نيازمند به رحمت و فيض به ميزان آنچه كه قابليت دارد بايد فيض و رحمت دريافت كند و امساكي در كار نباشد.
ه . انسان به لحاظ استعداد و ظرفيت از همه مخلوقات برتر بوده و استعداد ويژه‏اي ـ خليفه اللهي ـ دارد كه سايرين فاقد آن مي‏باشند.
و. دنيا به سبب محدوديتهاي خاص نمي‏تواند ظرف دريافت كمالها و رحمتهاي نامحدود به وسيله انسان از خداي متعال باشد و ضرورتا بايد جهان ديگري باشد كه در آنجا انسان مشمول رحمت بي‏كران الهي واقع شود و از آن برخوردار شود. پس از بيان مذكور به سخن قرآن در اين رابطه گوش فرا مي‏دهيم: « قُل لِمَن مَا فِي السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ قُل لِلّهِ كَتَبَ عَلَي نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَي يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لاَيُؤْمِنُونَ» (انعام: 12) «بگو آنچه در آسمانها و زمين است، از آن كيست؟ بگو: از آن خداست. رحمت را بر خود نوشت (فرض كرد) و همه شما را در روز قيامت كه ترديدي در آن نيست جمع خواهد كرد. تنها كساني كه خود را دچار خسران كرده‏اند، ايمان نمي‏ آورند.»    
در اين آيه پس از آنكه فرموده است خداوند رحمت را بر خود واجب كرده اظهار مي‏دارد: همه شما را در روز قيامت جمع مي‏كند؛ چون اگر با مرگ، انسان از بين برود از اين رحمت نامحدود برخوردار نشده است و چون ممكن است اين اشكال به ذهن برسد كه پس چرا گروهي مشمول اين رحمت واقع نشده‏اند؟ مي‏فرمايد: آنها با ايمان نياوردن با دست خود، خود را دچار خسران كرده‏اند و اشكال از رحمت واسعه الهي نيست.
 

5 . بقاي روح دليلي بر ضرورت معاد:

قرآن با به كار گرفتن واژه «توفي» درباره «قبض روح» كه به معني تمام و كمال دريافت كردن چيزي است دو مطلب را بيان مي‏فرمايد:
اول، آنكه همه انسان و تمام و كمال انسان به روح او است و روح او ست كه محور وجود اوست و اصالت دارد.
دوم، آنكه اين بعد محوري به طور كامل توسط مأموران الهي دريافت و حفظ مي‏شود. پس با مرگ حقيقت انسان لطمه‏اي نمي‏بيند و موجود است. «وَقَالُوا أَءِذَا ضَلَلْنَا في الْأَرْضِ أَءِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُم بِلقَاءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ  قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَي رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ» (سجده: 10 و 11) «و گفتند: آيا آنگاه كه ما در زمين گم شديم (پس از مرگ متلاشي و نابود شديم) آيا ما در آفرينش نو قرار خواهيم گرفت؟ (سخنان اين منكران معاد بهانه‏اي بيش نيست) بلكه (حقيقت اين است كه) اينها به ملاقات پروردگار خويش ايمان ندارند. بگو: فرشته مرگ كه بر شما موكل است (روح) شما را (هنگام مرگ) به تمام و كمال دريافت مي‏كند، سپس به سوي پروردگاتان بازگردانيده مي‏شويد.» در آيه ديگري مي‏فرمايد: «اللَّهُ يَتَوَفَّي الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَي عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَي إِلَي أَجَلٍ مُسَمّيً إِنَّ فِي ذلِكَ لاَيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» (زمر: 42) «خداوند جان شما را هنگام مرگ توفي مي‏كند (مي‏گيرد) و آن را كه نمرده است نيز به هنگام خوابش مي‏گيرد. پس ارواح كساني كه فرمان مرگ آنها را صادر كرده است نگاه مي‏دارد و بقيه را باز مي‏فرستد تا مدت و سرآمد معيني؛ مسلما در اين امر نشانه‏هاي روشني براي كسانيكه تفكر مي‏كنند، وجود دارد.»    
آياتي كه در آنها لفظ توفي به كار رفته فراوان است. درباره آنچه گذشت روايات فراواني نيز وجود دارد كه از نقل آنها صرف نظر مي‏شود.