دهان اولين قسمت دستگاه گوارش است. داخل دهان شامل حلق، فک يا آرواره بالا، فک يا آرواره پايين و دندان ها مي شود. در ساختمان هر يک از دندان ها چهار قسمت به شرح زير وجود دارد:

 

ميناي دندان(1)

 

مينا سخت ترين و مقاوم ترين نسجي است که در بدن وجود دارد. اين ماده ، غني ترين عضو بدن از نظر کلسيم است و 95% آن ترکيبات کلسيم است. 51% اين بافت را مواد آلي و بقيه را آب تشکيل مي دهد. مينا تمام سطوح خارجي هر دندان را مي پوشاند و باعث حفاظت از آن مي شود.

 

ميزان آهن موجود در شير مادر کم است و به همين علت، مصرف قطره آهن در شيرخواراني که از شير مادر تغذيه مي کنند توصيه مي شود. اما اين قطره مفيد در صورت بي توجهي باعث ايجاد مشکلاتي در دندان کودک مي شود. آهن با ميناي دندان ترکيب شده و آن را سياه مي کند و مقاومت طبيعي آن را از بين مي برد. بنابراين بايد موقع دادن قطره آهن آن را به ته حلق بچکانيد تا حتي الامکان با دندان ها برخورد نکند و نيز پس از خوردن قطره آهن، به کودک آب خورانده شود تا آهن از دندان هاي کودک پاک شود.

 

عاج دندان (2)

 

قسمت اصلي بدنه دندان که بعد از ميناي دندان قرار گرفته و سطح داخلي دندان را مي پوشاند ، عاج دندان نام دارد. عاج دندان در قسمت بيروني لثه يا در قسمت تاج به وسيله مينا و در قست داخل لثه يا در قسمت ريشه به وسيله سمان يا ساروج پوشيده شده است. عاج دندان نسبت به مينا، نرم تر و از بافت استخوان محکم تر است. 70% آن را ترکيبات کلسيم تشکيل مي دهند و در مقابل حرارت و مواد شيميايي، حساس است.

 

مغز دندان (3)

 

در حفره اي که درون دندان واقع است، مغز دندان قرار دارد و به وسيله عاج احاطه شده است. مغز دندان، نوعي نسج بسيار نرم است که مويرگ ها و رشته عصبي دندان در آن قرار دارد. رشته هاي عصبي دندان تنها از نوع گيرنده هاي درد است.

 

سمان يا ساروج (4)

 

ساروج يک لايه آهکي است که ريشه دندان را مي پوشاند. اين ماده شبيه لثه ، مانند لايه اي روي فک ها را مي پوشاند. در محلي که دندان ها به داخل فک فرو رفته اند، لثه اطراف دندان ها را مي گيرد. به اين ترتيب استخوان فک و لثه، دندان ها را محکم نگه مي دارند و به همين دليل آنها را بافت نگه دارنده دندان مي گويند. بنابراين ساختمان هايي که مسئول نگهداري دندان در جاي خود است شامل سمان ، استخوان فک ، لثه و رباطي به نام «رباط پريودنتال» است.

 

قسمت هاي ظاهري يک دندان عبارت اند از:

 

تاج دندان: ( 5)

 

قسمتي از دندان که خارج از لثه واقع است را تاج دندان مي گويند.

 

طول ريشه هر دندان تقريباً دو سوم طول آن دندان را تشکيل مي دهد.

 

يک دندان برحسب نوع و محل استقرار آن در دهان ، داراي يک ، دو يا سه ريشه است.

 

گردن يا طوق دندان (6)

 

قسمتي از يک دندان را که بين تاج و ريشه قرار دارد، يعني محل تلاقي بين ريشه و تاج را گردن دندان مي گويند.

 

در دهان انسان بر حسب محل قرار گرفتن، شکل و فرم، سه نوع دندان وجود دارد:

 

1- دندان هاي پيشين

 

2- دندان نيش

 

3- دندان آسيا که شامل آسياي کوچک و آسياي بزرگ است.

 

دندان هاي نيش که نوک تيز هستند براي گرفتن و پاره کردن غذا استفاده مي شوند و دندان هاي آسيا داراي برجستگي در سطح جونده هستند و براي جويدن و نرم کردن غذا استفاده مي شوند.

 

اولين دندان هايي که در دهان انسان رشد مي کنند، دندان هاي شيري هستند. تعداد اين دندان ها 20عدد است. دندان هاي شيري معمولاً از حدود سنين 8 – 6 ماهگي شروع به رويش کرده و تا سنين 24 الي 30 ماهگي همه دندان هاي شيري رشد مي کنند.

 

پس از آن دندان هاي دائمي ديده مي شوند. تعداد دندان هاي دايمي 32 عدد است که از حدود 6 سالگي شروع به رويش مي کنند. اولين دندان دايمي، دندان آسياي بزرگ ( دندان 6) است که به نام دندان شش سالگي هم ناميده مي شود و در پشت آخرين دندان شيري در مي آيد. زماني که کودک مي خواهد دندان در بياورد، لثه متورم و دردناک مي شود. ممکن است مرتب آب دهان کودک بيرون بريزد و کودک بي قرار و ناآرام باشد. ماليدن لثه کودک با انگشت تميز دست، يا با يک قاشق سرد کوچک، او را تسکين مي دهد.

 

دندان هاي شيري دو نقش اساسي دارد. اول آن که در رشد طبيعي فک ها مؤثرند و ديگر اين که جاي لازم براي رويش دندان هاي دايمي را حفظ مي کنند .

 

دندان هاي کودک شيرخوار نيز همانند افراد بزرگسال، نياز به مراقبت و تميز کردن دارد . بنابراين از هنگام رويش دندان ها، بعد از شير دادن يا هر غذايي به کودک بايد آنها را تميز کنيم. براي اين منظور مي توان بعد از هر نوبت شير دادن به کودک، به خصوص در هنگام شب، مقدار کمي آب به شيرخوار داد تا دهانش تميز شود. همچنين بايد حداقل روزي دوبار، تکه پارچه تميز و مرطوبي را به دور انگشت پيچيده و با دقت و ملايمت روي لثه و دندان هاي شيرخوار را تميز کرد.

 

تأثير نخ دندان براي تميز کردن دندان ها و پيشگيري از پوسيدگي دندان ها از اهميت زيادي برخوردار بوده و مکمل مسواک است. وقتي فاصله دو دندان خيلي کم است، مسواک قدرت نفوذ به آن را ندارد. در اين گونه موارد، نخ دندان با عبور از بين دندان ها ذرات ريز غذايي بين آنها را خارج کرده و فاصله بين دندان ها را تميز مي کند.

 

بايد دقت شود که تا حد امکان از دادن مواد و مايعات شيرين به کودک، به خصوص در طول شب، خودداري شود. زماني که تقريباً همه دندان هاي کودک رشد کرد، يعني حدود سن پنج سال و نيم، بايد مسواک کردن توسط والدين کودک آغاز شود.

 

اگر کودک در هنگام خواب با شيشه، شير بخورد، احتمال ابتلا به سندرم شير وجود دارد. در اثر اين بيماري، دندان هاي جلويي کودک دچار پوسيدگي زودرس مي شود و کودک زودتر از سن معمول، دندان هايش را از دست خواهد داد.

 

آهن عنصري ارزشمند براي بدن است و مهمترين مورد مصرف آن در بدن، خون سازي است. ميزان آهن موجود در شير مادر کم است و به همين علت، مصرف قطره آهن در شيرخواراني که از شير مادر تغذيه مي کنند توصيه مي شود. اما اين قطره مفيد در صورت بي توجهي باعث ايجاد مشکلاتي در دندان کودک مي شود. آهن با ميناي دندان ترکيب شده و آن را سياه مي کند و مقاومت طبيعي آن را از بين مي برد. بنابراين بايد موقع دادن قطره آهن آنرا به ته حلق بچکانيد تا حتي الامکان با دندان ها برخورد نکند و نيز پس از خوردن قطره آهن، به کودک آب خورانده شود تا آهن از دندان هاي کودک پاک شود.

 

اگر دندان شيري کودک پيش از موقع از دست برود، فوراً بايد با دندان پزشک تماس گرفت ؛ زيرا ممکن است دندان هاي ديگر در طول زمان به سمت فضاي خالي دندان از دست رفته حرکت کنند و در نتيجه دندان دايمي در جاي غيرطبيعي رشد کند و نظم دندان ها را بر هم بريزد.

 

تاج دندان هاي شيري زماني ساخته و تشکيل مي شوند که انسان هنوز در مرحله جنيني و داخل رحم مادر است. موادي که مادر در دوران حاملگي از آنها تغذيه مي کند، تأثير زيادي در چگونگي و قوت و ضعف دندان هاي فرزند او خواهند داشت. مهمترين موادي که براي تقويت و استحکام دندان هاي طفل لازم است و بايد مادر باردار به ميزان لازم از آنها استفاده نمايد عبارت اند از: کلسيم، فسفر، ويتامين D، ويتامين C و فلوئور.

 

- کلسيم و فسفر: اين دو ماده معدني بسيار مهم در شير و پنير به مقدار زياد وجود دارد.

 

- ويتامين D: در اثر تابش و نفوذ اشعه آفتاب در بدن تشکيل مي شود. علاوه بر آن، اين ويتامين در گوشت ماهي، کره، پنير، شير و زرده تخم مرغ به مقدار قابل ملاحظه اي وجود دارد.

 

- ويتامين C: ميوه ها و سبزيجات مختلف به ويژه پرتقال و ساير مرکبات، گوجه فرنگي و سبزيجات داراي مقدار مناسبي ويتامين C هستند.

 

- فلورايد: نوعي ماده معدني است که ممکن است به طور طبيعي در آب آشاميدني مناطق مختلف، کم و بيش وجود داشته باشد. مقدار کافي فلورايد در آب آشاميدني 7/0 تا يک PPM است. (PPM واحد اندازه گيري فلورايد است).

 

اگر مقدار فلورايد بيش از 2 PPM باشد باعث بيماري فلورزيس مي شود و اگر ميزان آن کمتر از 5/0 PPM باشد، مقاومت دندان ها کم مي شود. وجود مقدار کمي از اين ماده در رژيم غذايي مادران باردار و همچنين کودکاني که در زمان شکل گيري دندان هاي دايمي مي باشند، وجود داشته باشد، باعث استحکام زياد دندان ها مي شود.

 

فلورايد يک ماده طبيعي است که باعث افزايش مقاومت نسج دندان در برابر پوسيدگي مي گردد و از راه مصرف غذاهاي دريايي مانند ميگو، ماهي، چاي و بعضي از ميوه ها به بدن انسان مي رسد. اگر مقدار فلورايد آب خيلي کمتر از اندازه باشد، بايد کمبود فلورايد را جبران کرد. براي جبران اين کار راه هاي زير استفاده مي شود:

 

1- اضافه کردن فلورايد به آب آشاميدني منطقه

 

2- مصرف قرص يا قطره فلورايد

 

3- استفاده از ژل فلورايد

 

4- استفاده از دهان شويه فلورايد

 

5- استفاده از خميردندان هاي حاوي فلورايد

 

اولين دندان آسياي بزرگ دايمي در سن شش سالگي رشد مي کند و دندان 6 ناميده مي شود. تعداد 28 عدد از دندان هاي دايمي در سن 6 تا 12 سالگي مي رويند. دندان هاي دايمي براي داشتن تغذيه سالم، تکلم صحيح و حفظ زيبايي چهره به کار مي روند و مانند بقيه اعضاي بدن براي تمام عمر پيش بيني شده اند و بايد براي حفظ و نگهداري آنها دقت لازم را انجام داد تا از پوسيدگي دندان ها جلوگيري شود.

 

پوسيدگي دندان که آن را در اصطلاح عاميانه کرم خوردگي دندان مي گويند، يک بيماري عفوني و نتيجه يک عفونت باکتريايي است.

 

براي ايجاد پوسيدگي، وجود پلاک ميکروبي، قندهاي ساده و دندان مستعد لازم است. پس از خوردن قندهاي ساده، باکتري ها، قندها را تجزيه کرده و اسيد توليد مي کنند. پلاک ميکروب، اسيد را در سطح دندان نگه داشته و به ميناي دندان حمله مي کند. پس از حملات مداوم اسيد، مينا شروع به حل شدن مي کند و پوسيدگي آغاز مي گردد.

 

هرگز مسواک خيس را در جعبه سربسته قرار ندهيد چرا که مرطوب ماندن مسواک باعث رشد ميکروب ها در آن مي شود. در صورتي که موهاي مسواک خم شده باشد. مسواک توانايي تميز کردن سطوح دنداني را ندارد به لثه آسيب مي رساند.

 

شيريني هايي مانند آب نبات، شکلات و ... که به سطح دندان مي چسبند، در ايجاد پوسيدگي نقش مهمي دارند، به گونه اي که تعداد دفعات مصرف غذاهاي قندي، طول مدتي که قند در دهان مي ماند و شکل ظاهري غذاها ، همه جزو عوامل مهم در ايجاد پوسيدگي هستند.

 

پوسيدگي با فعاليت ميکروب هاي داخل دهان در سطح دندان شروع مي شود و به تدريج به داخل لايه هاي دندان نفوذ مي کند. وقتي پوسيدگي فقط روي ميناي دندان باشد، مي توان با رعايت بهداشت و درمان هاي ساده، پوسيدگي را مهار کرد. در غير اين صورت پوسيدگي به آرامي به داخل عاج و از آنجا به مغز دندان نفوذ مي کند.

 

پوسيدگي ممکن است از هر سطح دندان شروع شود ولي در سه محل شايع تر است. اين سه محل به ترتيب عبارت اند شيارهاي سطح جونده، سطح بين دنداني، طوق دندان.

 

به طور کلي براي ايجاد پوسيدگي چهار شرط لازم وجود دارد که عبارتند از:

 

1- مستعد بودن ميناي دندان و ضعيف بودن آن در مقابل اسيد.

 

2- وجود پلاک هاي ميکروبي: وقتي از دندان ها به خوبي مراقبت نشود، ميکروب ها با مواد موجود در بزاق دهان، لايه نرم، کرم رنگ و چسبنده اي را تشکيل مي دهند که بر روي دندان ها مي چسبد و به تدريج سفت مي شود. اين لايه را پلاک ميکروبي مي نامند.

 

3- وجود مواد قندي در دهان

 

4- زمان: طول مدتي که لازم است تا پوسيدگي ايجاد گردد.

 

پوسيدگي دندان تقريباً به اندازه سرماخوردگي شايع است. بنابراين براي جلوگيري از پوسيدگي بايد به چند مسئله زير توجه نمود:

 

1- استفاده از مسواک و خميردندان حاوي فلورايد.

 

2- استفاده از نخ دندان.

 

3- حذف يا کنترل مواد قندي.

 

4- افزايش مقاومت دندان با استفاده از نفوذ فلورايد به داخل ساختمان دندان.

 

اگر روزانه دوبار مسواک بزنيد و سپس با نخ دندان، فواصل بين دنداني را تميز کنيد، در پيشگيري از پوسيدگي دندان ها تأثير بسيار زياد خواهد داشت. خميردندان حاوي فلورايد، ميزان پوسيدگي دندان ها را به ميزان 5 الي 30 درصد کاهش مي دهد. استفاده از نمک خشک، جوش شيرين و ساير پودرها براي مسواک زدن صحيح نيست و باعث ساييدگي مينا و خراشيدگي لثه مي شود.

 

توجه داشته باشيد که هرگز مسواک خيس را در جعبه سربسته قرار ندهيد چرا که مرطوب ماندن مسواک باعث رشد ميکروب ها در آن مي شود. در صورتي که موهاي مسواک خم شده باشد، مسواک توانايي تميز کردن سطوح دنداني را ندارد به لثه آسيب مي رساند.

 

مناسبت ترين روش براي پاک کردن سطوح بن دنداني استفاده از نخ دندان است. تأثير نخ دندان براي تميز کردن دندان ها و پيشگيري از پوسيدگي دندان ها از اهميت زيادي برخوردار بوده و مکمل مسواک است. وقتي فاصله دو دندان خيلي کم است، مسواک قدرت نفوذ به آن را ندارد. در اين گونه موارد، نخ دندان با عبور از بين دندان ها ذرات ريز غذايي بين آنها را خارج کرده و فاصله بين دندان ها را تميز مي کند.

 

بنابراين استفاده روزمره از نخ دندان در حفظ سلامتي دندان ها تأثير زيادي دارد.

 

دندان پوسيده يک يا چند مورد از علامت هاي زير را دارد:

 

- تغيير رنگ ميناي دندان (در محل پوسيدگي مينا قهوه اي يا سياه رنگ مي شود)

- سوراخ شدن دندان در محل پوسيدگي

- حساس بودن يا درد گرفتن دندان در هنگام خوردن غذاهاي سرد، گرم، ترش يا شيرين.

- حساس بودن يا درد گرفتن دندان هنگامي که دندان ها را روي هم فشار مي دهيد.

- بوي بد دهان. (بيماري هاي تنفسي و دستگاه گوارشي نيز ممکن است باعث بوي بد دهان شوند.)

 

اگر بهداشت دهان و دندان رعايت نشود ، بافت نگه دارنده نيز دچار بيماري مي شود. لثه سالم، صورتي رنگ است و کاملاً به استخوان فک و طوق دندان چسبيده است. قوام محکمي دارد و شل نيست.

 

در بيماري لثه، ابتدا لثه ملتهب، قرمز رنگ و پر خون شده و قوام آن شل مي گردد و هنگام خوردن ميوه هاي سخت و يا مسواک زدن خونريزي مي کند و معمولاً در اين مواقع، فرد از مسواک زدن خودداري مي کند که اين مسئله باعث تشديد بيماري گشته و در ادامه باعث لق شدن دندان ها مي شود.

 

ميکروب هاي موجود در پلاک ميکروبي، همان گونه که باعث پوسيدگي دندان مي شود، لثه را نيز بيمار مي کند. اگر پلاک ميکروبي مدت طولاني روي دندان بماند، به يک لايه سخت زردرنگ يا قهوه اي تبديل مي شود که به آن جرم دندان مي گويند.

 

مصرف دخانيات، سيگار، قليان و ... تشکيل جرم دندان را شديدتر مي کند. جرم دندان به دليل آهکي شدن، خيلي سخت بوده و با مسواک نمي توان آن را پاک کرد. پلاک به مقدار زياد، به صورت يک لايه نرم زايد و آلوده بر روي دندان ها ايجاد مي شود. باکتري هاي پلاک، توليد سم مي کنند که اين سموم باعث التهاب لثه مي شود که اين التهاب سرآغاز بيماري هاي لثه را تشکيل مي دهد.

 

علايم بيماري بافت نگه دارنده عبارتند از:

 

- قرمزي و تورم لثه ها.

- خونريزي از لثه ها در هنگام گاز زدن ميوه هاي سفت يا مسواک کردن.

- بوي بد دايمي دهان.

- لق شدن يک يا چند دندان.

- تحليل و عقب نشيني لثه ها.

- فواصلي که به تدريج ميان دندان ها پيدا مي شود.

 

در بيشتر مواقع، از آنجا که بيمار متوجه بيماري لثه خود نمي باشد، بيماري ادامه پيدا مي کند. با ادامه بيماري استخوان فک درست در همان جايي که درون دندان را گرفته است خورده مي شود و لثه نيز به سمت ريشه کشيده مي شود در اين حال مي گويند لثه و استخوان فک تحليل رفته است. با رعايت کامل بهداشت دهان و دندان ها مي توان از بيماري هاي دهان و دندان پيشگيري نمود. در اين زمينه بايد به نکات زير توجه کافي داشت:

 

1- حذف پلاک ميکروبي که باعث پوسيدگي در دندان و بيماري هاي لثه است. با استفاده از نخ دندان، مسواک زدن، جرم گيري و استفاده از دهان شويه آب و نمک (2/1 قاشق چايخوري در يک ليوان آب جوشيده سرد شده).

 

2- کنترل مصرف مواد قندي.

 

3- افزايش مقاومت دندان از طريق افزودن فلورايد به آب آشاميدني، استفاده از دهان شويه سديم فلورايد، قرص و ژل فلورايد و مسدود کردن شيارهاي دنداني.

 

4- مراقبت از دندان ها با روش صحيح مسواک زدن.

 

5- مراجعه مرتب و منظم به دندان پزشک.

 

- هرگاه در اثر پوسيدگي، ضربه يا عوامل ديگر، به مغز دندان آسيب برسد، معمولاً دندان درد به وجود مي آيد. در هنگام دندان درد از گذاشتن مواد مختلف روي دندان و يا لثه خودداري نماييد.

- از شکست اشياء سخت يا باز کردن در بطري ها با دندان خودداري کنيد و هيچگاه گرهي را با دندان باز نکنيد.

- از اشيايي مانند سنجاق، ميخ، کاغذ که اکثراً آلوده هستند، براي خلال کردن دندان استفاده نکنيد.

- استفاده از ميوه جات به خصوص ميوه هاي سفت (مثل سيب) و مواد داراي کلسيم و فسفر در استحکام و مقاومت دندان ها نقش ارزنده اي دارد. از مراجعه به افراد غير متخصص و ناآشنا به اصول علم دندان پزشکي خودداري کنيد. چرا که دخالت افراد غير مجاز باعث شيوع بيماري هاي خطرناک و مسري مثل ايدز و هپاتيت مي شود.