ا م ت ح ا ن با طعم شکلات

دکتر علي صادقي‌سرشت (روانشناس)

«امتحان» از واژه‌هایی است که حتي نامش هم برای فرزندان ما هراس‌آور است. امتحان، انسان‌ها را در معرض قضاوت دیگران قرار می‌دهد و این قضاوت، پیچیده در ابهام است. ابهام درباره این‌که نتیجه امتحان چیست؟ آیا به پاداش منتهی خواهد شد و یا تنبیه؟ و از ‌آن‌جا که بر اساس منفی‌نگری ذاتی آدم‌ها آن‌ها بیشتر احتمال تنبیه و آثار منفی‌اش را در نظرشان جلوه‌گر می‌‌کنند، هرگاه انسان‌ها در معرض «قضاوت» دیگران قرار گیرند و یا دچار «ابهام» شوند اضطرابشان بالا می‌رود؛ پس طبیعی است که امتحان در درون خود دربردارنده مقادیری اضطراب چه برای بزرگ‌سالان و به‌ویژه برای کودکان باشد.

اما برای کنترل این اضطراب چه باید کرد؟

ایستگاه علت

ابتدا باید عوامل ایجاد اضطراب امتحان را بشناسیم تا بتوانیم برای ‌درمانش چاره‌جویی کنیم:

• برخی کودکان به‌صورت ارثی برانگیختگی بالایی دارند؛ یعنی کمترین تحریک می‌تواند آن‌ها را عصبی کند. گویی این کودکان در برابر همه‌چیز دچار اضطراب می‌شوند ازجمله هنگام امتحان دادن.

• اگر توان هوشی کودک با انتظار تحصیلی مدرسه و والدین مطابقت نداشته باشد، کودک در معرض اضطراب قرار می‌گیرد. تصور کنید بخواهند تمام آب یک پارچ را درون یک لیوان خالی کنند، چون ظرفیت لیوان اندک است، آب سرریز خواهد شد. در کودکانی که توان هوشی‌شان پایین است و آب انتظار اطرافیان بیش از ظرفیت کودک، نتیجه ایجاد فشار روانی بر فرزند خواهد بود که در قالب اضطراب در وجود او سرریز می‌شود. برای مثال از کودکی که نمره هوش وکسلر او 100 است، اگر انتظارات تحصیلی به‌اندازه کودکان با هوش وکسلر 125 باشد، روشن است که مدام به کودک اضطراب تزریق می‌شود.

• گاهی والدین با رفتارها و گفتارهایشان به‌گونه‌ای با کودک تعامل می‌کنند که یک تصور قالبی در او شکل می‌گیرد که همیشه باید بهترین باشد. این کمال‌خواهی وقتی جنبه افراطی و غیرواقع‌بینانه در تحصیل به خود می‌گیرد، زمینه‌ساز اضطراب در دانش‌آموز می‌شود.

• هر مسابقه ورزشی نیاز به تمرین جسمی و برنامه‌ریزی دارد. پرواضح است که شرکت در امتحانات نیز نیاز به تمرین درسی در قالب مطالعه و صدالبته برنامه‌ریزی دقیق دارد. بی‌برنامگی از همان روزهای اول سال تحصیلی می‌تواند قدم‌قدم کودک را به تنور اضطراب در زمان امتحانات نزدیک و نزدیک‌تر کند.

• مشکلات خانوادگی و دعواها و بگومگوهای همراه با تهدید به جدایی از سوی والدین، سطح اضطراب فرزندان را افزایش و تمرکز درسی آن‌ها را کاهش می‌دهد و این فشار روحی غیرطبیعی به ضمیمه اضطراب طبیعی موجود در امتحان، سختی کار کودک را در غلبه بر اضطراب امتحان دوچندان می‌کند.

• برخی مدارس برای ایجاد انگیزه پیشرفت تحصیلی در کودکان، بیش‌ازحد فضای رقابتی را دامن می‌زنند و به‌قول‌معروف رقابت‌زده می‌شوند؛ البته این فضای رقابت‌زدگی در بین شاگردان زرنگ آثار سوء بیشتری می‌گذارد چون برای پیروز شدن، برانگیختگی درونی آن‌ها بالاتر می‌رود و همین حالت کافی است که تشویش امتحان در این کودکان تصاعدی بالا برود.

• غلبه بر اضطراب نیاز به اعتمادبه‌نفس نیز دارد. والدینی که در منزل، پیوسته فرزند خود را سرکوفت می‌زنند، تفکر اصلی فرزند خود را این می‌کنند که «من نمی‌توانم؛‌ من بی‌عرضه‌ام، من ضعیفم، من...» این رفتارها باعث می‌شود کودک، خود را دست‌کم بگیرد و در نتیجه در رویارویی با تکالیف جدی زندگی ازجمله امتحان، بر اثر احساس بی‌کفایتی، هراس بیشتری را تجربه کند.

• بخشی از دلیل اضطراب امتحان در کودکان، بحث فرهنگی است. در فرهنگ جامعه امروز، برای موفقیت در امتحانات، قطاری از مفاهیم امیدبخش و در مقابل برای شکست در امتحانات قطاری از مفاهیم ناامیدکننده چیده می‌شود. امروزه موفقیت در امتحان یعنی پیروز شدن و داشتن آینده‌ای بهتر و شکست در امتحان یعنی سرشکستگی و روبه‌رو شدن با آینده‌ای تاریک. هرچه‌قدر این افکار از سوی والدین و مدرسه در ذهن کودک گسترده‌تر و افراطی‌تر القا شده باشد، میزان اضطراب او نیز بالاتر می‌رود.

• می‌گویند هر انسانی زبان خاص خودش را دارد که باید با آن زبان با او سخن گفت. باید گفت هر درسی نیز زبان خاص خود را دارد که با همان شیوه باید مطالعه‌اش کرد. ناآشنايي با روش مطالعه یک درس و فضاي سؤالات امتحاني مربوط به آن درس، به ابهام و اضطراب فرزندان ما می‌افزاید. گاه خود ما هم در این‌باره اطلاعات لازم را نداریم که البته با مطالعه و مشاوره با مشاوران متخصص در امور تحصیلی می‌توان در این زمینه دانش خود را تقویت کرد.

ایستگاه چاره

ایده اصلی در ایستگاه چاره عبارت است از «علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد.» بر مبنای این تفکر، لازم است نکاتی موردتوجه والدین قرار گیرد تا بر اساس آن بتوانند به فرزند دلبندشان در غلبه بر اضطراب امتحان کمک کنند:

چاره پيش از مطالعه

کیفیت، حرف اول را می‌زند. اگر درسی به روش درست خوانده نشود گویی اصلاً خوانده نشده است؛ البته کمیت هم مهم است چون در درس خواندن، کمیت به کیفیت کمک می‌کند، اما چگونه کم و کیف مطالعه فرزند خود را تقویت کنیم تا موفقیت او در امتحانات بالا برود؟

1. وقت‌شناسی: از همان کودکی و سال‌های اول مدرسه به فرزند خود حرکت بر طبق برنامه را آموزش دهید. زمان، یک نعمت مشترک برای همه انسان‌هاست. کودکی که موفق می‌شود و کودکی که شکست می‌خورد حداقل در یک چیز مشترک هستند: هر دو به‌ یک اندازه وقت داشته‌اند، اما دانش‌آموز موفق با نعمت «زمان» مثل باغستانی برخورد کرده که در هر قسمت درختی هست و با نظم خاصی به هر قسمت آب می‌دهد، اما شکست‌خورده با نعمت زمان مثل زمین بایر عمل کرده که مرزبندی ندارد و این‌که چه زمانی به چه جایی آب بدهد اصلاً برای او مهم نیست.

2. اولویت‌بندی: توانمندی و ضعف فرزند خود را در درس‌ها شناسایی کنید؛ برخی درس‌ها برای او راحت‌تر است و بعضی سخت‌تر. ممکن است برای یک کودک ریاضی راحت‌تر باشد و فارسی سخت‌تر و بالعکس. روشن است که برای هر دو درس باید وقت گذاشت اما به درس سخت‌تر باید زودتر و بیشتر رسیدگی شود.

3. تمرکز: با یک دست نمی‌شود چند هندوانه برداشت. با یک مغز نیز هم‌زمان نمی‌توان چند تمرکز غیر هم‌راستا  کرد؛ البته فکر مزاحم دست ما نیست. به فرزندتان بیاموزید اگر فکر مزاحمی در ذهنش بالا و پایین می‌رود، آن‌ها را بنویسد یا با نمادی روی کاغذی مشخص کند تا بعد از اتمام درس به آن‌ها فکر کند، ولی وقت درس فقط درس.

4. انتخاب محیط مناسب: با هماهنگی فرزندتان محیط مناسبی از جهت نور و فضای نشستن در منزل انتخاب کنید. می‌توانید در صورت خواست کودک این محیط را تغییر دهید اما مهم آن است که کودک نسبت به آن محیط احساس خوشایندی داشته باشد و در آن‌جا اسباب حواس‌پرتی او تا حد امکان وجود نداشته باشد.

5. اطمینان از سلامت کودک: از سلامت چشم و گوش فرزند خود مطمئن شوید؛ برخی کودکان چشمان ضعیفی دارند و یا شنوایی آن‌ها مشکل دارد و والدین متوجه نشده‌اند. این حالت مستقیماً روی پیشرفت تحصیلی کودک اثر منفی دارد و ازاین‌رو نیاز است در صورت شک کردن به این موارد حتماً پیگیری‌های پزشکی انجام شود.

6. انتخاب بهترین زمان: ساعت و زمانی را که مطالعه فرزندتان بیشترین بازده را دارد، بشناسید. هرچند برخی متخصصان، ساعات صبح و 4 تا 6 بعدازظهر را از بهترين اوقات مطالعه می‌دانند، اما ممکن است فرزند شما در ساعت‌های دیگری یا بخشی خاصی از روز، یادگیری بهتری داشته باشد؛ این زمان‌ها را برای اختصاص دادن دروس سخت‌تر و فهمیدنی‌تر از دست ندهید.

7. تغذيه مناسب:‌ قبل از امتحانات، رژیم غذایی فرزند خود را گونه‌ای تنظیم کنید که از مصرف کربوهيدرات‌ها و چربي‌ها پرهيز شود؛ این مواد به‌خصوص در هنگام عصر احساس خستگي ایجاد می‌کند. از ماهي استفاده کنيد که سرشار از فسفات است و برای رفع سردی آن از خرما بهره ببرید؛ غذاهای دارای ويتامين B مانند پنير، گوشت گوساله، حبوبات و غلات برای افزایش تمرکز و حافظه مفید هستند؛ البته پرخوری قطعاً مضر است. از سویی مغز نیز نیازمند شادابی است. با ميوه و مواد شيرين، ذهن‌ را نشاط دهيد.

8. نگذارید زود دیر شود: براي امتحانات از هفته‌هاي اول سال تحصيلي آماده شوید؛ «فهمیدن»یک فرایند زمان‌بر است. به‌یک‌باره نمی‌توان همه‌چیز را فهمید؛ باید آرام‌آرام مطالب را در ذهن خیساند تا آرام‌آرام در طول‌ سال، غول امتحان تبدیل به عروسکی شود که در دست کودکتان بازیچه‌ای بیش نباشد؛ بنابراین آموختن درست مطالب به دست نمی‌آید مگر آن‌که تمامي بخش‌های جزئی مباحث درسي در طول هفته‌هاي متمادي و به‌طور تدريجي آموخته شود.

9. دسترسی به سؤالات سال قبل: تلاش کنید از همان ابتدای فصل تحصیلی به سؤالات امتحانی سال‌های قبل دسترسی بیابید تا با توجه به فضای امتحانی جهت‌گیری درسی فرزند خود را مشخص کنید.

چاره در زمان مطالعه

1. یکی از شیوه‌های مهم در مطالعه که سال‌هاست موردتوجه قرار گرفته شيوه «پس‌ختام» با ترکیب کلمات اول این مراحل است: پيش‌خواني (نگاهي كلي به فهرست، رئوس مطالب، خلاصه فصل)، سؤال (پرسش از خود درباره آن‌چه متن می‌خواهد به ما بیاموزد)، خواندن (دقيق و كامل خواندن مطالب هر فصل)، تفكر (ايجاد ارتباط ذهنی بين مطالب خوانده شده با مطالب قبلی و فهم عميق آن‌ها)، از بر گفتن (بدون نگاه به كتاب مطالب خوانده شده تکرار شود) مرور (نكات اصلي و مهم در زمان‌های مناسب بعد از مطالعه، یک روز بعد، سه روز بعد، یک هفته بعد، یک ماه بعد، مرور شود).

2. معمولاً هر 45 تا 50 دقيقه استراحتي كوتاه در مطالعه توصیه شده است. این زمان در کودکان از 15 دقیقه مطالعه و 15 دقیقه استراحت شروع می‌شود. به‌تدریج هر سال تحصیلی می‌توان پنج دقیقه به زمان مطالعه افزود و زمان استراحت را همان 15 دقیقه نگه داشت.

3. حتماً خلاصه‌نویسی را به فرزند خود بیاموزید. حجم زیاد مطالب گاه در قالب یک یا چند کلمه کدگذاری می‌شود و در کنار خلاصه‌نویسی می‌تواند به یادآوری مطالب در فرزند شما کمک کند. در کنار خلاصه‌نویسی، طبقه‌بندي مطالب، فعال بودن در مطالعه یعنی با سؤال و دغدغه مطالعه کردن را آموزش دهید.

4. برای فرزند خود انگیزه سالم درس خواندن ایجاد کنید. یکی از بهترین انگیزه‌ها میل به دانستن است که البته در معمول بچه‌ها در مقایسه با میل به بازی کردن ضعیف‌تر است. می‌توانید از میل به بازی بهره بگیرید؛ به این شیوه که اگر درس بخواند این میزان می‌تواند بازی کند یا اگر نخواند این میزان از بازی محروم می‌شود. البته به‌تدریج کودک فواید درس خواندن در مدرسه را می‌آموزد که ازجمله آن کاهش اضطراب امتحان است و همین می‌تواند انگیزه‌ساز او برای مطالعات درسی بعدی باشد.

5. تلاش و خستگی‌ناپذیری شرط اصلی موفقیت است. اين جمله اديسون را از ياد نبرید «نبوغ نتيجه 99 درصد كوشش به‌اضافه‌ يك درصد استعداد است.» این یعنی تلاش قبل از استعداد، حرف اول را می‌زند. کسانی که استعداد کمتری دارند نیاز به تلاش بیشتری دارند و کسانی نیز که استعداد بیشتری دارند نیاز به تلاش بیشتری برای موفقیت‌های بیشتر، پس تلاش همیشه باید باشد. باید این تصور کودک را که می‌تواند با تن‌پروری به موفقیت برسد، اصلاح کنید.

6. هماهنگي بين والدين و مدرسه‌،‌ نقش شاياني در بالا رفتن موفقيت كودكان به‌ویژه در آمادگی آن‌ها برای امتحانات دارد. کافی است معلم فرزند خود را در اول سال تحصيلي ملاقات كنيد و ضمن بيان آمادگي خود براي همكاري درسي با او، از شیوه‌ تدريس و تكليف دادن او و كمكي كه شما مي‌توانيد انجام دهيد، باخبر شويد. اين دیدارها مي‌تواند به‌طور متناوب،‌ در طول سال ادامه يابد.

7. اگر فرزندتان تكاليف مدرسه‌اش را انجام نمي‌دهد يا در انجامش مشكل دارد، با كمك خودش علت را كشف كنيد و در رفع آن بكوشيد. سعي كنيد بفهميد كه آيا درس مشخصي هست كه كودك با تكاليف آن مشكل دارد؟ آيا اين مشكل هر روزه‌ اوست يا گهگاهي است؟ بعد از شناسايي دليل، مشورت با معلم، مدير و يا افراد بااطلاع و هم‌چنين دخالت دادن خود كودك،‌ مي‌تواند به شما و او در رفع اين مشكل ياري برساند.

چند کتاب برای مطالعه

والدین گرامی! به شما می‌توانید برای افزایش اطلاعات خود در زمینه اضطراب امتحان خواندن این کتاب‌ها را توصیه می‌کنیم:

1. اضطراب امتحان نوشته اسماعیل بیابانگرد، انتشارات فرهنگ اسلامی.

 2. 500 نکته در مورد مطالعه، نوشته فيل ريس و ترجمه بيتا عسگري و گيتا عسگري، از ‌انتشارات مدرسه.

 3.  روش‌های نوين غلبه بر اضطراب امتحان و کنکور، نوشته پروين ميرزاي، از انتشارات تازه‌های روز.

 4. چگونه امتحان بدهيم؟ نوشته فرد اي‌اور، ترجمه‌ منصور حکيم‌جوادي، از انتشارات کيانوش.

مجله آشنا، شماره 211، صفحات 64تا 67