بدون ترديد داشتن محيطي سالم يکي از نعمت‌هاي بزرگ الهي است که از قديم تا به امروز مورد توجه آدميان بوده است.

1) جايگاه محيط زيست
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
پايداري و نيرومندي رواني افراد تابع سلامت مزاجي آنهاست و سلامت مزاجي افراد خود متأثر از اوضاع آب و هوايي است. (1)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر که در خانه اش چيزي بخورد ريزه اش را [هم] بخورد و اگر در بيابان يا بيرون خانه باشد، ريزه را براي پرنده يا درنده‌اي واگذارد. (2)
داستاني از حضرت رضا (عليه السلام) در ارتباط با رام کردن اسب و دعا براي آن حيوان نقل شده است:
امام رضا (عليه السلام) در برابر اسب سرکشي بود و در آنجا چند رام کننده اسب بودند و هيچ کدام جرأت نداشتند سوارش شوند و اگر سوار مي‌شدند از ترس اين که بجهد و آنها را به زمين اندازد و با سم لگدکوب کند جرأت نداشتند آن را برانند در همان محل پسر هفت ساله‌اي بود. گفت يا ابن رسول الله به من اجازه مي‌دهي سوارش بشوم و رامش کنم. فرمود: تو؟ گفت: آري. فرمود: چگونه؟ گفت براي اين که پيش از سوار شدن از او مطمئن شوم، صد صلوات بر محمد و خاندان طيب و طاهرش و تجديد عهد ولايت شما خاندان مي‌فرستم. فرمود: سوار شو. کودک سوار شد. حضرت فرمود: بران. کودک بتاختش انداخت و پياپي دواندش تا او را به رنج و سختي کشاند و فرياد اسب بلند شد که يا ابن رسول الله امروز دم مرا دردناک کرده مرا از او معاف دار يا مرا زير پايش شکيبا کن. آن پسرک گفت درخواست کن آنچه برايت بهتر است و آن شکيبايي زير پاي يک مؤمن است. آن حضرت فرمود: راست گفت بارخدايا او را شکيبا ساز و اسب نرم شد و رام گردش کرد. (3)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
قُمري را نکشيد و گوشت آن را نخوريد؛ زيرا اين حيوان بسيار تسبيح مي‌گويد. (4)
امام رضا (عليه السلام) در مورد گل سرخ فرمود:
آن زمان که رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) براي معراج به آسمان رفت، قطره‌اي از عرق آن بزرگوار بر زمين افتاد. از آن مکان گلي روييد و آن گل خوشبوشد. پس هر کس که بخواهد بوي رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) را استشمام کند گل را بو نمايد. (5)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: خداوند عزّوجلّ را خروسي است که تاجش در زير عرش و پايش در مرکز طبقه هفتمين زمين است. و چون ثلث آخر شب شود آن خروس به صدا درآيد و خدا را تسبيح کند به آواز و صوتي که همه يخ لائق جز جن و انس بشنوند و خروسان اين جهان و به نواي او به صدا درآيند. (6)

2) شيوه‌هاي تعامل با محيط زيست
يک) حيوانات
گفتن بسم الله به هنگام لجام زدن
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بر بيني هر چهارپايي شيطاني است، هر که خواهد حيواني را لجام زند بسم الله بگويد. (7)
منع از کشتن
امام رضا (عليه السلام) به نقل از حضرت علي (عليه السلام) فرمود:
رسول خدا از کشتن پنج چيز نهي فرمود: مرغي که داراي سر بزرگ و منقار بزرگ مي‌باشد [و گنجشک ها را شکار مي‌کند]، شانه به سر، زنبور عسل، مورچه و وزغ. (8)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
قمري را نکشيد و گوشت آن را نخوريد؛ زيرا اين حيوان بسيار تسبيح گويد. (9)
ياري رساني
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر که در خانه اش چيزي بخورد ريزه اش را [هم] بخورد و اگر در بيابان يا بيرون خانه باشد، ريزه را براي پرنده يا درنده‌اي واگذارد. (10)
علّت مرگ چهارپايان
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
چون زمامداران دروغ پردازند باران قطع مي‌شود و چون سلطان ستم کند پايه‌هاي دولتش سست مي‌گردد (و دولتش از چشم مردم مي‌افتد) و چون زکات داده نشود چهارپايان مي‌ميرند. (11)
آواي خروس
حضرت رضا (عليه السلام) از جدّش رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) چنين روايت مي‌کند:
خداوند عزّوجلّ را خروسي است که تاجش در زير عرش و پايش در مرکز طبقه ي هفتمين زمين است. و چون ثلث آخر شب شود آن خروس به صدا درآيد و خدا را تسبيح کند به آواز و صوتي که همه ي خلائق جز جن و انس بشنوند وخروسان اين جهان و به نواي او به صدا درآيند. (12)
محافظت از مار و عقرب
حضرت رضا (عليه السلام) هرگاه به ستارگان بنات العش و سها (13) نگاه مي‌کرد مي‌فرمود:‌اي خداوند هوذ بن آسيه مرا از شر مار و عقربي پناه ده و مي‌فرمود:
هر که در شب به آنها نگاه کند و سه بار‌اي ندعا را بگويد هيچ عقرب و ماري به او اذيّت نرساند. (14)
حيوانات بهشتي
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
از چهارپايان فقط سه حيوان وارد بهشت مي‌گردد، الاغ بلعم باعورا، سگ اصحاب کهف و گرگ. سبب اين که گرگ وارد بهشت مي‌گردد به خاطر اين است که حاکم ظالمي مردي را به عنوان پاسبان خود قرار داد که اين پاسبان جماعتي از مؤمنين را مورد اذيّت قرار دهد. اين پاسبان فرزندي داشت که به او علاقه مند بود گرگ آمد و فرزندش را خورد. او ناراحت و محزون شد. خداوند به خاطر اين که گرگ موجب حزن و ناراحتي پاسبان شد او را وارد بهشت مي‌نمايد. (15)
يادگيري از کلاغ
امام رضا (عليه السلام) از رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل مي‌کند:
سه خصلت را از کلاغ بياموزيد؛ آميزش در نهان، صبح زود به طلب رزق رفتن و احتياط. (16)
سوار شدن بر حيوان
امام رضا (عليه السلام) به نقل از نبي مکرم اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل مي‌فرمايند:
بر حيواني (الاغي) سوار مي‌شوم که پالان داشته باشد. (17)
حيوانات مسخ شده
محمدبن حسن بن ذعلان مي‌گويد در مورد حيوانات مسخ شده از امام رضا (عليه السلام) سؤال کردم، حضرت فرمود:
فيل مسخ شده است؛ زيرا که پادشاهي زناکار بود. گرگ مسخ شده است؛ زيرا که اعرابي بي غيرت بود. خرگوش مسخ شده است؛ زيرا زني بود که به شوهرش خيانت مي‌کرد و از حيض و جنابت غسل نمي‌کرد و شب پره مسخ شده است؛ زيرا که فردي بود که خرماهاي مردم را مي‌دزديد. ميمون و خوک ها، قومي از بني اسرائيل بودند که در روز شنبه از حقوق خود تجاوز نمودند. اما سوسمار گروهي از بني اسرائيل بودند که چون مائده ي عيسي (عليه السلام) فرود آمد ايمان نياوردند و گم شدند، دسته‌اي در دريا افتادند و دسته‌اي در خشکي. عقرب سخن چين بود و زنبور گوشت فروشي بود که در ترازو دزدي مي‌کرد. (18)
حسين بن خالد مي‌گويد که از امام ابالحسن الرضا (عليه السلام) سؤال کردم که آيا خوردن گوشت فيل حلال است. حضرت فرمود: خير. سؤال کردم: چرا؟ حضرت در پاسخ فرمود:
زيرا اين حيوان مماثل فيل است و حق تعالي گوشت ممسوخات و گوشت آنچه که مثل آنها هستند را حرام فرموده است. (19)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خفاش زني بود که رقيب خود را سحر کرد لذا حقّ تعالي او را به صورت خفّاش مسخ نمود. و موش يکي از اسباط يهود بود که مورد غضب خدا واقع شدند و آنها را به صورت موش مسخ فرمود و پشه مردي بود که انبيا (عليه السلام) را مسخره مي‌کرد و ناسزا به ايشان مي‌گفت و با ايشان روترشي نموده و در مقابلشان کف مي‌زد. حقّ تعالي او را به صورت پشه مسخ فرمود. و شپش حيواني است که منشأ ايجاد و هستي آن جسد مي‌باشد و شرح مسخ شدن آن اين است که پيامبري از پيامبران بني اسرائيل ايستاده بود و نماز مي‌گزارد در اين هنگام ناداني از نادانان بني اسرائيل جلو آمد و او را به استهزا گرفت و رو به آن جناب ترش کرد، پس از جايش برنخاست مگر آن که حقّ سبحانه و تعالي او را به صورت شپش مسخ فرمود. و مارمولک، سبطي از اسباط بني اسرائيل بود که اولاد انبيا را سبّ و نفرين کرده و ايشان را مورد غضب و کينه قرار مي‌دادند، پس حق تعالي آنها را به صورت مارمولک مسخ فرمود. امّا عنقا از ناحيه غضب خداوند تعالي به اين صورت درآمد و حق تعالي اين مبغوض را مثل عنقا و به صورت آن مسخ فرمود، پناه مي‌برم به خدا از غضب و سخط او. (20)
دو) گياهان
کاشتن درخت
احمدبن محمد بن ابي نصر روايت کرده است که روزي امام رضا (عليه السلام) درخت سدر خشکيده‌اي را از زمين کند و به جاي آن درخت انگوري کاشت و آن را آبياري نمود. (21)
بوي خوش گل
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
آن زمان که رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) براي معراج به آسمان رفت، قطره‌اي از عرق آن بزرگوار بر زمين افتاد. از آن مکان گلي روييد و آن گل خوشبو شد. پس هر کس که بخواهد بوي رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) را استشمام کند، گل را بو نمايد. (22)
سه) جمادات
تأثير خاک بر انسان
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
با گلش (مصر) سر خود را مشوييد و از کوزه اش آب ننوشيد که مايه ي خواري است و غيرت را ببرد. (23)
حرمت خوردن خاک
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر خاکي خوردنش حرام است مانند مردار، خون و گوشت خوک، مگر خاک قبر حسين (عليه السلام)؛ زيرا که در او شفاي از هر بيماري مي‌باشد. (24)
نان را با چاقو نبريد
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
نان را با چاقو نبريد. آن را با دست بشکنيد و با عجم مخالفت نماييد. (25)
بهترين آب ها
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
آبي گوارا و شفاف است که از سمت مشرق جريان دارد. اين آب شفاف، زلال، درخشنده و سبک است. چنين آبي به سرعت تحت تأثير حرارت قرار مي‌گيرد و دلالت بر سبکي آب مي‌کند. (26)

پي‌نوشت‌ها:

1. همان، ج59، ص 316.
2. کليني، الکافي، ج6، ص 300.
3. مجلسي، بحارالانوار، ج72، ص416.
4. کليني، الکافي، ج6، ص 225؛ مجلسي، بحارالانوار، ج61، ص300.
5. ابن حبان، المجروحين، ص106.
6. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 72؛ حويزي، تفسير نورالثقلين، ج5، ص 194؛ مجلسي، بحارالانوار، ج56، ص 178 و ج84، ص111.
7. طبرسي، مکارم الاخلاق، ص246.
8. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص 277.
9. کليني، الکافي، ج6، ص225؛ مجلسي، بحارالانوار، ج61، ص 300.
10. کليني، الکافي، ج6، ص 300.
11. مفيد، الأمالي، ص310؛ طوسي، الأمالي، ص 79؛ مجلسي، بحارالانوار، ج70، ص373.
12. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص72؛ حويزي، تفسير نورالثقلين، ج5، ص 194؛ مجلسي، بحارالانوار، ج56، ص178 و ج84، ص711.
13. سها ستاره‌اي کم نور و نزديک به ستاره وسطي از سه ستاره بنات العش مي‌باشد که مردم ديد چشم خود را با آن امتحان مي‌کنند. (طبرسي، مکارم الاخلاق، ترجمه ابراهيم ميرباقري، ج2، ص 52).
14. طبرسي، مکارم الاخلاق، ص291.
15. مجلسي، بحارالانوار، ج13، ص 377.
16. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص257.
17. همان، ج2، ص 181.
18. کليني، الکافي، ج6، ص246.
19. صدوق، علل الشرائع، ج2، ص485.
20. همان، ص 487.
21. کليني، الکافي، ج5، ص 263.
22. ابن حبّان، المجروحين، ص106.
23. حويزي، نورالثقلين، ج4، ص595؛ مجلسي، بحارالانوار، ج73، ص 73.
24. کليني، الکافي، ج6، ص 378؛ مجلسي، بحارالانوار، ج59، ص 236 و ج63، ص 435؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج4، ص428.
25. کليني، الکافي، ج6، ص304؛ مجلسي، بحارالانوار، ج63، 274؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج24، ص392.
26. مجلسي، بحارالانوار، ج59، ص315.