سجده برای خدا، با سجده بر زمین و تربت نه تنها کوچکترین منافاتی ندارد که کاملاً سازگار است. زیرا سجده کردن بر خاک و گیاه، رمز نهایت خضوع و فروتنی در برابر خدای یگانه است. به منظور روشن تر شدن نظریه شیعه، سزاوار است به فرازی از سخنان پیشوای بزرگ خود امام صادق (ع) اشاره نماییم.

گروهی چنین می­‌پندارند که سجده بر خاک و یا تربت شهیدان، به معنای پرستش بوده و نوعی شرک است. در پاسخ این پرسش باید یادآور شد که میان دو جمله: السجود للّه (سجده برای خدا) و السجود علی الأرض (سجده بر روی زمین) تفاوت روشنی وجود دارد. اشکال یادشده، حاکی از آن است که میان این دو تعبیر، فرقی نمی­گذارند. به‌طور مسلّم، مفاد «السجود للّه» این است که «سجده برای خداست»، درحالی‌که معنای «السجود علی الأرض» آن است که «سجده بر زمین صورت می­گیرد» و به تعبیر دیگر ما با سجده بر زمین، به خدا سجده می­کنیم و اصولاً تمام مسلمانان جهان بر چیزی سجده می­کنند درحالی‌که سجده آنان برای خدا است. تمام زائران خانه خدا بر سنگ‌های مسجدالحرام سجده می­کنند درصورتی‌که هدف از سجده آنان خدا است. با این بیان، روشن می­شود که سجده کردن بر خاک و گیاه و ... به معنای پرستش آن‌ها نیست بلکه سجود و پرستش برای خدا به‌وسیله خضوع تا حدّ خاک است، همچنین روشن می­شود که سجده «برتربت» غیر از سجده «برای تربت» است. از طرفی، قرآن کریم می­فرماید: «ولله یسجد من فی السماوات والأرض»  هر کس در آسمان‌ها و زمین است، برای خدا سجده می­کند.[۱] و نیز پیامبر گرامی می­فرماید: زمین، سجده­گاه و مایه پاکیزگی برای من گردیده­ است.[۲]

بنابراین، «سجده برای خدا» با «سجده بر زمین و تربت» نه‌تنها کوچک‌ترین منافاتی ندارد که کاملاً سازگار است؛ زیرا سجده کردن بر خاک و گیاه، رمز نهایت خضوع و فروتنی در برابر خدای یگانه است.

 در اینجا به‌منظور روشن‌تر شدن نظریه شیعه، سزاوار است به فرازی از سخنان پیشوای بزرگ خود _ امام صادق (ع) اشاره نماییم: هشام بن حکم می­گوید: از امام صادق (ع) درباره آنچه سجده بر آن‌ها صحیح است پرسیدم، حضرت فرمود: سجده تنها باید بر زمین و آنچه می‌رویاند (جز خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها) انجام گیرد. گفتم: فدایت گردم، سبب آن چیست؟ فرمود: سجده، خضوع و اطاعت برای خداوند است و شایسته نیست برخوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها صورت پذیرد؛ زیرا دنیاپرستان، بردگان خوراک و پوشاک هستند، درحالی‌که انسان به هنگام سجده، در حال پرستش خدا به سر می­برد، پس سزاوار نیست پیشانی خود را بر آنچه معبود دنیاپرستان خیره‌سر است، قرار دهد؛ و سجده نمودن بر زمین، بالاتر و برتر است؛ زیرا با فروتنی و خضوع در برابر خدای بزرگ، تناسب بیشتری دارد.[۳] این سخن گویا، به‌روشنی گواه آن است که سجده نمودن بر خاک، تنها بدان جهت است که چنین کاری با تواضع و فروتنی در برابر خداوند یگانه، سازگارتر است.

به بیان فرازهایی از احادیث اسلامی که بیانگر سیره و سنّت پیامبر است می­پردازیم که همگی حاکی از آن است که پیامبر (ص) هم بر خاک و هم بر روییدنی‌ها مانند حصیر سجده می­نموده است
چرا مقیّد به سجده بر خاک و یا برخی گیاهان هستیم و بر تمام اشیاء سجده نمی­کنیم؟

همان‌گونه که اصل یک عبادت باید از جانب شرع مقدّس اسلام برسد، شرایط اجزاء و کیفیت آن‌ها نیز باید به‌وسیله گفتار و رفتار بیانگر آن؛ یعنی پیامبر گرامی روشن گردد؛ زیرا رسول خدا، به حکم قرآن کریم، اسوه و نمونه همه انسان‌های وارسته است. اینک به بیان فرازهایی از احادیث اسلامی که بیانگر سیره و سنّت پیامبر است می­پردازیم که همگی حاکی از آن است که پیامبر (ص) هم بر خاک و هم بر روییدنی‌ها مانند حصیر سجده می­نموده است، درست به همان شیوه‌ای که شیعه به آن معتقد است:

۱- گروهی از محدّثان اسلامی در کتب صحاح و مسانید خود این سخن پیامبر را بازگو کرده‌اند که آن حضرت، زمین را به‌عنوان سجده‌گاه خود، معرفی نموده­ است، آنجا که می­فرماید: زمین، برای من، سجده‌گاه و مایه پاکیزگی قرار داده‌شده­ است. «جعلت لی الأرض مسجداً وطهوراً».[۴] از کلمه «جعل» که در اینجا به معنای تشریع و قانون‌گذاری است، به‌خوبی روشن می­شود که این مسأله، یک حکم الهی برای پیروان آیین اسلام است؛ و بدین سان، مشروع بودن سجده بر خاک و سنگ و دیگر اجزاء تشکیل‌دهنده سطح زمین، به ثبوت می­رسد.

۲- دسته‌ای از روایات، بر این نکته دلالت دارند که پیامبر گرامی، مسلمانان را به پیشانی نهادن بر خاک به هنگام سجده، فرمان می­داد، چنانکه امّ سلمه (همسر پیامبر) از آن حضرت روایت می­کند که فرمود: «ترّب وجهک لله»، رخسار خود را برای خدا بر خاک بگذار.[۵] و از واژه «تّرب» در سخن پیامبر، دو نکته روشن می­شود؛ یکی آنکه باید انسان به هنگام سجده، پیشانی خود را بر روی «تراب»؛ یعنی خاک بگذارد و دیگر آنکه این رفتار، به علّت امر به آن، فرمانی است لازم الاجرا، زیرا کلمه «ترّب» از ماده «تراب» به معنای خاک گرفته‌شده و به‌صورت صیغه امر، بیان گردیده­ است.

۳- رفتار پیامبر گرامی در این مورد، گواه روشن دیگر و روشنگر راه مسلمانان است. وائل بن حجر می­گوید:  آنگاه‌که پیامبر سجده می­نمود، پیشانی و بینی خود را بر زمین می­نهاد.[۶] انس بن مالک و ابن عباس و برخی از همسران پیامبر مانند عایشه و ام سلمه و گروه بسیاری از محدّثان چنین روایت کرده‌اند: پیامبر، بر خمره که نوعی حصیر بود و از لیف درخت خرما ساخته می­شد، سجده می­نمود.[۷] این سخن، گواه روشن دیگری بر نظریه شیعه است مبنی بر اینکه سجده بر آنچه از زمین می­روید، درصورتی‌که خوردنی و پوشیدنی نباشد، جایز است.

۴- گفتار و رفتار صحابه و تابعان پیامبر نیز گویای سنّت آن حضرت است: جابر بن عبدالله انصاری می­گوید: با پیامبر گرامی نماز ظهر می‌گزاردم، مشتی سنگریزه برگرفته و در دست خود نگه می­داشتم تا خنک شود و به هنگام سجده بر آن‌ها پیشانی گزاردم و این به خاطر شدت گرما بود. سپس راوی می­افزاید: اگر سجده بر لباسی که بر تن داشت جایز بود، از برداشتن سنگریزه‌ها و نگهداری آن‌ها، آسان‌تر بود.[۸] نافع می­گوید: عبدالله بن عمر به هنگام سجده، دستار خود را بر می­داشت تا پیشانی خود را بر زمین بگذارد.[۹] رزین می­گوید: علی بن عبدالله بن عباس به من نوشت: لوحی از سنگ‌های کوه مروه را برای من بفرست تا بر آن سجده نمایم.[۱۰]

۵- از سوی دیگر، محدّثان اسلامی روایاتی را آورده‌اند حاکی از آنکه پیامبر گرامی کسانی را که به هنگام سجده، گوشه دستار خود را بین پیشانی خود و زمین قرار می‌دادند، نهی نموده­ است. صالح سبایی می­گوید: پیامبر گرامی، شخصی را در حال سجده کنار خود مشاهده فرمود، درحالی‌که بر پیشانی خود، دستار بسته بود، پیامبر (ص) عمامه را از پیشانی وی کنار زد.[۱۱]

عیاض بن عبدالله قرشی می­گوید: رسول خدا مردی را در حال سجده مشاهده فرمود که بر گوشه عمامه خود سجده می­نمود، به وی اشاره کرد که دستار خود را بردار و به پیشانی او اشاره فرمود.[۱۲] از این روایات نیز به‌روشنی معلوم می­گردد که لزوم سجده بر زمین، در زمان پیامبر گرامی، امری مسلّم بوده است تا جایی که اگر یکی از مسلمانان، گوشه دستار خود را روی زمین قرار می­داد تا پیشانی خود بر زمین نگذارد، مورد نهی رسول خدا قرار می­گرفت.

به خاطر الزامی بودن سجده بر زمین، یاران رسول خدا (ص) برای پرهیز از گرما، سنگریزه‌ها را در دست خود نگاه می‌داشتند تا مقداری خنک شود آنگاه به هنگام فرود برای سجده، بر آن‌ها سجده می‌کردند
۶- پیشوایان معصوم شیعه که از طرفی _بنابر حدیث ثقلین_ قرین جدایی ناپذیر قرآن و از سوی دیگر اهل‌بیت پیامبرند، در سخنان خود به این حقیقت، تصریح نموده‌اند: سجده بر زمین، حکم الهی و سجده بر حصیر، سنّت پیامبر است.[۱۳] و در جای دیگر می­فرماید: جایز نیست سجده نمودن جز بر زمین و آنچه می­رویاند مگر خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها.[۱۴]

نتیجه از مجموع دلایل یادشده، به‌روشنی معلوم گردید که نه‌تنها روایات اهل‌بیت پیامبر، بلکه سنّت رسول خدا و رفتار صحابه و تابعان آن حضرت، بر لزوم سجده کردن بر زمین و آنچه از آن می‌روید (مگر خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها) گواهی می­دهد. علاوه بر آن، قدر مسلّم آنست که سجده نمودن بر اشیای یادشده جایز است درحالی‌که جایز بودن سجده بر سایر چیزها، مورد تردید و اختلاف است، بنابراین، به مقتضای احتیاط _که راه نجات و رستگاری است_ سزاوار است در هنگام سجده کردن، به همین اشیای یادشده اکتفا شود. در پایان یادآور می­شویم که این بحث، یک مسأله فقهی است و اختلاف میان فقهای اسلامی در این‌گونه مسائل فرعی، فراوان به چشم می­خورد، ولی یک چنین اختلاف فقهی نباید موجب نگرانی گردد؛ زیرا این‌گونه اختلافات فقهی، در میان چهار مذهب اهل سنّت نیز به‌وفور دیده می­شود به‌عنوان مثال، مالکی‌ها می­گویند: گذاشتن بینی بر سجده‌گاه، مستحب است درحالی‌که حنابله آن را واجب می­دانند و ترک آن را از موجبات باطل شدن سجده می‌شمارند.[۱۵]

حکم نهایی سجده‌گاه و به تعبیر فقیهان آنچه سجده بر آن صحیح است، در سه مرحله بیان گردیده است:

در مرحله نخست فقط سجده بر زمین تشریع گردید و سجده بر غیر آن جایز نبود و هر چه هم یاران پیامبر (ص) از گرمی سنگریزه‌های مسجد نبوی شکایت می‌کردند رسول گرامی (ص) به شکایت آنان ترتیب اثر نمی‌داد و حتی اگر شخصی بر گوشه دستار خود سجده می‌کرد، رسول گرامی (ص) آن را از زیر پیشانی او می‌کشید و کراراً می‌فرمود: «ترّب» یعنی صورت خود را خاک آلود کن.

به خاطر الزامی بودن سجده بر زمین، یاران رسول خدا (ص) برای پرهیز از گرما، سنگریزه‌ها را در دست خود نگاه می‌داشتند تا مقداری خنک شود آنگاه به هنگام فرود برای سجده، بر آن‌ها سجده می‌کردند.

در این مرحله فقط و فقط سجده بر زمین، آن‌هم به‌صورت طبیعی جایز بود.

مرحله دوم: در مرحله دوم، وحی الهی بنابر مصلحت، موضوع را توسعه داد و سجده بر حصیر و بوریا نیز تشریع شد و همگی می‌دانیم که حصیر و بوریا از روییدنی‌ها است و ازاین‌جهت گشایشی در امر سجده پدید آمد.

مرحله سوم: در مرحله سوم اجازه داده ­شد که به هنگام ضرورت و ناچاری، مانند گرمای شدید و غیره، بر گوشه دستار و مانند آن سجده کنند و در غیر ضرورت از سجده کردن بر غیر زمین و روییدنی‌ها بپرهیزند. این مراحل سه‌گانه تشریع در موضوع سجده است.[۱۶]

پی نوشت:
[1] سوره رعد آیه 15

[2] صحیح بخاری، کتاب الصلوه، ص91 «جعلت لی الأرض مسجداً وطهوراً».

[3] بحار الانوار، ج85، ص147

[4]  صحیح بخاری، کتاب الصلوه، ص91 «جعلت لی الأرض مسجداً وطهوراً».

[5] کنز العمال، ج7، حلب، ص465

[6] احکام القرآن، (جصّاص حنفى)، ج3، ص209

[7] سنن بیهقی، ج2، ص421. (کان رسول الله صلی الله علیه وآله یصلّی علی الخمره)

[8] برای  آگاهی بیشتر به شواهد دیگر، به کتاب «سیرتنا»، نگارش علامه امینی، مراجعه شود

[9] سنن بیهقی، ج2، ص105. (إنّ ابن عمر کان إذا سجد و علیه العمامه یرفعها حتّی یضع جبهته بالأرض)

[10] ازرقی، اخبار مکه، ج3، ص151

[11] سنن بیقی، ج2، ص105

[12] سنن بیقى،ج 2، ص105

[13] وسائل الشیعه، ج3، ص593 (السجود علی الأرض فریضه و علی الخمره سنّه)

[14] وسائل الشیعه، ج3، ص591

[15] الفقه علی المذهب الأربعه، ج1، ص161

[16]  به سخنرانی آیت الله سبحانی پیرامون این موضوع مراجعه کنید.