حاملگي با ترکيب سلول جنسي مرد وزن شروع مي شود . عموم مردم مدت حاملگي را به ماه حساب کرده وآن را 9ماه مي دانند ولي پزشکان،ماماها و سايرکارکنان بهداشتي اين مدت را به هفته بيان مي کنند.مدت يک بارداري طبيعي حدود 38 هفته از زمان شروع حاملگي تا تولد نوزاد است

ازآنجايي که اغلب خانم ها اززمان عمل لقاح وشروع بارداري خود آگاهي ندارند ولي تاريخ آخرين خونريزی ماهانه(قاعدگي)خودرا به ياد مي آورند لذا پزشکان براي تعيين مدت حاملگي وزمان زايمان ، تاريخ آخرين خونريزی ماهانه مبداء قرار داده وبه طور قرار دادي  حاملگي را از اولين روز آخرين قاعدگي زن در نظر مي گيرند ، يعنی زماني که خانم واقعا  حامله نيست .بر اين اساس چون لقاح معمولا  زماني اتفاق ميافتد که دو هفته از قاعدگي زن گذشته باشد بنابرين دو هفته به 38 هفته اضافه شده وحاملگی به مدت 40هفته از شروع آخرين دوره خونريزی ماهانه خانم محاسبه مي شود.

شما ميتوانيد برای تعيين تقريبی زمان تولد فرزندتان  از محاسبه زير استفاده کنيد

روز.../ماه../سال..

.روز../ماه../سال..
 

فراموش نکنيد که تاريخ فوق قطعی نيست وانجام زايمان از سه هفته قبل از اين تاريخ طبيعی است. در صورتي که زايمان درزمان تعيين شده،انجام نشود جهت ادامه يا ختم حاملگي بايد با پزشک يا ماما مشورت شود.

تمامي دوران حاملگي از ابتدا تا پايان آن مهم است ، زيرا در هر مرحله از اين دوران در بدن مادر وجنين تغييرات خاصي ايجاد مي شود ،در هرمرحله احتمال بروز مشکلات،ناراحتي ها وخطرات خاصي وجود داردودر هر مرحله بايد مراقبتهاي مشخصي از خانم باردار به عمل آيد. .با مراقبتهاي دوران بارداري و پس از زايمان ، مي توان خطرات وبيماری هائي که سلامت مادروجنين را تهد يد مي کند به موقع تشخيص داده و درمان مناسب برای رفع آنها انجام داد بعضی بيماري هاچنانچه درطول بارداري تشخيص داده نشوديا اگر ديرمشخص شود،ممکن است عوارض جدي و حتي دائمي براي مادر يا جنين ايجادکند.پس به محض شک به حاملگي به کارکنان بهداشتي اعم از پزشک يا ماما مراجعه کنيد.اين افراد بعد از معاينه ،ما را نسبت به وضعيت سلامتي خود وجنين آگاه کرده و تاريخ مراجعه بعدي شما را براي مراقبت تعيين مي کنند.

در اين ملاقات ها متناسب با سن بارداري ،مراقبت هاي زير از خانم باردار به عمل می آيد :

-تشکيل پرونده و معاينه کامل خانم باردار از جمله معاينه قلب و ريه

-اندازه گيری ارتفاع رحم و تعيين ميزان رشد جنين

-تعيين وضعيت قرار گرفتن جنين در رحم در هفته هاي آخر بارداري

 -بررسي وجود علائم خطر در مادر

-گوش دادن به صداي قلب جنين

 -انجام آزمايشهاي مورد نياز در بارداري

-معاينه دهان و دندان و ساير معاينات مورد نياز

-تزريق واکسن کزاز وديفتری با در نظر گرفتن سابقه واکسيناسيون مادر

-آموزش نکات بهداشتي در مورد تغذيه،استراحت،بهداشت فردي،علائم خطر و...

تغييرات بدن مادردر بارداري:

با توجه به اينکه افراد خصوصيات جسمي ورواني متفاوتي دارند، تغييرات ناشي از بارداري نيز درخانمها فرق مي کند

مهمترين اين تغييرات عبارتند از :

رحم و افزايش وزن مادر: 

پستان ها: در بارداري ،پستان ها به تدريج بزرگ و دردناک شده ، برآمدگي هاي کوچک اطراف نوک پستان ها برجسته و هاله اطراف آن تيره رنگ مي شود وبا رشد غدد شيري ، پستان ها براي شيردهي آماده مي شود از ماه پنجم به بعد ممکن است مايع زرد و شفافي از پستان خانم باردار ترشح شود. در اين مورد بايد فقط با آب ولرم نوک پستان ها را شستشو داد.

خلق و خوي:در اوايل دوران بارداري  همراه با شروع  تغييرات ناشي از حاملگي ، معمولا تغييراتي در خلق و خوي و احساسات برخي از خانم ها ديده مي شود که امر طبيعي است ،سه ماهه دوم که بدن مادر به تغييرات ايجاد شده عادت مي کند، حالت تهوع صبحگاهي وويار از بين رفته و مادر در وضعيت متعادلي قرار مي گيرد.از آنجايي که حرکات جنين نيز از سه ماهه ي دوم( حدود ماه پنجم)احساس مي شود اين دوره لذت بخش ترين مرحله حاملگي براي مادر است.

در اواخر حاملگي مادر معمولا بي حوصله و عجول است وزن و شوهر،هر دودر مورد زايمان و سلامت نوزاد نگران هستند.در اين دوره پدرو مادرمي توانند با متوجه کردن افکار خود به تهيه مقدمات تولد نوزاد اين نگراني ها را کاهش دهند.

پوست :در حاملگي خطوط تيره رنگي روي شکم خصوصا از ناحيه ناف به طرف پائين و ترک هائي در پوست شکم وگاهي پستان و ران ها ظاهر مي شود که به علت تغييرات هورموني در بارداري بوده  وطبيعي است . چرب نگه داشتن اين نواحي تا حدي اززياد شدن ترکهاي حاملگي جلوگيري مي کند . همچنين در صورت برخي خانمها، لکه هاي قهوه اي رنگ نامنظم ظاهر مي شود که آن را ماسکحاملگي مي گويند . معمولا بعد از زايمان اين لکه ها ناپديد يا بسيار کم رنگ مي شود .   

  ناراحتي هاي شايع در بارداري:

تهوع همراه با استفراغ يا بدون آن: اين حالت بخصوص به هنگام صبح، يکي از اولين نشانه هاي حاملگي واز عوارض شايع اين دوران است که اغلب در اواخر ماه سوم خود به خود بهبود مي يابد . براي مقابله با اين ناراحتي خوردن يک تکه  نان برشته يا بيسکويت قبل از برخاستن از رختخواب ، مصرف غذا به مقدار کمتر ولي در دفعات بيشتر در طول روز ، خودداري از مصرف غذاهاي نفاخ،چرب و پرادويه توصيه مي شود. در صورت داشتن استفراغ هاي شديد ، مکرر و به دفعات زياد به کارکنان بهداشتي مراجعه شود.

تکرر ادرار: در ابتداي بارداري معمولا به علت بزرگ شدن رحم وفشار آن بر روي مثانه دفعات ادرار کردن بيشتر مي شود.بعدها ممکن است به علت تغيير وضع رحم وخارج شدن آن از لگن، فشار آن بر مثانه کمتر شدو اين حالت از بين برود. ولي در اواخر حاملگي با پايين آمدن سر جنين به داخل لگن وفشار ناشي ازآن دوباره تکرر ادرار ديده مي شود.

توصيه مي شود خانم باردار از مصرف مايعات قبل از خواب خوداري کند. ضمنا هرگز ادرار خودرا نگه ندارد زيرا اين کار باعث مشکلات ادراري مي شود.در صورتي  که تکرر ادرارهمراه با سوزش و درد زير شکم باشد نشانه عفونت ادراري است وبايد با کارکنان بهداشتي درماني مشورت شود.

خستگي وخواب آلودگي: در اوايل حاملگي بيشتر زنان احساس خستگي و خواب آلودگي مي کنند.معمولا اين حالت بعداز ماه چهارم بارداري بر طرف مي شود. استراحت بيشتر و تغذيه صحيح در اين مواقع لازم است.

 يبوست: بسياري از خانمها که در حالت عادی اجابت مزاج طبيعي دارند ممکن است به علت تغييرات هورمورني و کند شدن حرکات روده ها وکاهش فعاليت جسماني در حاملگي دچار يبوست شوند.مصرف زياد مايعات درطول روز(حدود 6ليوان درروز)،استفاده از ميوه وسبزيجات تازه،مصرف غذاهاي حاوي فيبر زياد مثل نان سبوس دار وعادت به اجابت  مزاج در ساعات معيني از روز درجلوگيري از اين حالات موثر است. مصرف ملين در حاملگي توصيه نمي شود،به جز مواردي که پزشک يا ماما تجويز مي کند.

تنگي نفس: به علت بزرگ شدن رحم وافزايش فشار آن به قسمت پايين ريه ها ونيز اثرات هورمون هاي مربوط به بارداري ، ممکن است مختصري احساس تنگي نفس و تند شدن تنفس ايجاد شود.  گذاشتن چند بالش زير سروشانه ها و قرار گرفتن به حالت نيمه نشسته و اجتناب از پرخوری در کاهش تنگي نفس به هنگام خوابيدن کمک مي کند . در صورت پيشرفت اين حالت حتما بايد با  پزشک يا ماما مشورت شود.در ماه آخر بارداري ، زماني که سر جنين در داخل لگن قرار مي گيرد ، نفس کشيدن براي مادر راحت تر مي شود.

گرفتگي عضلات پا : ازنيمه بارداري  به علت بزرگي رحم وفشار روي اعصاب، گرفتگي عضلات پاها شايع است . گرم نگه داشتن و ماساژ عضلات ، باعث کم شدن گرفتگي عضلات و کاهش درد مي شود . چنانچه با اين اقدامات گرفتگي عضلات رفع نشد، ممکن است علت آن ، اختلال کلسيم باشد . در اين صورت بهتر است با پزشک مشورت شود.

کمر درد و پشت درد : در برخي خانم ها بزرگ شدن رحم باعث انحراف مهره هاي کمر ، به سمت جلو شده ودرد پشت وکمر ايجاد مي کند .استراحت و پوشيدن کفش پاشنه کوتاه ، استفاده از کمربند مخصوص حاملگي ، انجام حرکات ورزشي مناسب و گرم نگه داشتن اين قسمت ها در کاهش درد موثر است .توصيه مي شود اين مادران بر روی تشک سفت بخوابند .

واريس: در حاملگي گاهي به علت افزايش وزن بدن، سنگيني رحم و فشار آن به رگهاي بزرگ در لگن و سياه رگهاي پشت ران و ساق پا ، جريان خون مختل شده وواريس ايجاد مي شود . در اين حالت عروق پا  متورم و دردناک  است. درد و ناراحتي ناشي از واريس را مي توان با استراحت و نگه داشتن پاها (ساق وران) در سطحي بالاتر از سطح بدن ،کم کرد. مادر بايد دراز کشيده و پاهاي خود را روي صندلي يا چند بالش قرار دهد وازايستادن يا نشستن به مدت طولاني خودداري کند.  پوشيدن جورابهاي مخصوص با مشورت پزشک ياماما نيزدر اين موارد توصيه مي شود.

بي خوابي: با افزايش ماههاي حاملگي به علت بزرگ شدن شکم ،حرکات جنين،درد پشت،کمردرد و تنگي نفس به تدريج خوابيدن براي مادر مشکل مي شود .نوشيدن طک لطوان شير گرم  قبل از رفتن به بستر، گذاشتن کيسه آب گرم برروی پاها ، چند دقيقه قدم زدن در هواي آزاد ، حمام کردن با آب گرم و نخوردن غذاهاي سنگين در رفع بي خوابي موثراست .ضمنا بزرگي شکم و فشار رحم به رگهاي خوني که از پشت آن رد مي شود باعث اختلال در رسيدن خون به جنين وبعضي اندامهاي زن باردار بايد درماههاي آخر از خوابيدن به پشت خودداري کند.   

سوزش دل:يکی از شايع ترين شکايات زنان حامله سوزش سردل يا ترش کردن است که معمولا در اثر برگشت محتويات معده به مري بوجود مي آيد.در اکثر خانمهاي باردار اين حالت خفيف است وبا مصرف غذا با حجم کمتر ودر وعده هاي بيشتر ، حذف غذاهاي دير هضم ،چرب وسرخ کرده از رژيم غذايي وخودداري از تندخوردن غذا بهبود مي يابد. در صورتي که با رعايت اين موارد باز هم سوزش سردل ادامه داشت به کارکنان بهداشتي مراجعه شود.

خارش: از نيمه دوم بارداري به بعد به علل مختلف از جمله بزرگ شدن رحم ،به تدريج عضلات وپوست شکم کشيده مي شود.در اين حالت برخي از خانمها از خارش پوست شکم و گاهي ساير نواحي بدن شکايت دارند. پوشيدن لباسهاي گشاد وآزاد،حمام کردن با آب ولرم و استفاده کمتر از صابون در محل خارش،همچنين مالين محلول هاي نرم کننده براي کاهش خارش مفيد است. خاراندن پوست سبب خارش بيشتر مي شود بنابراين بهتراست از ان کار خودداري ودر صورت شديدبودن خارش ويا ايجاد ضايعات پوستي در ناحيه خارش به پزشک يا ماما مراجعه شود.

احساس ضعف وسستي: به علت تغييرات هورموني ناشي از حاملگي ممکن است مادر احساس ضعف وبي حالي کند .در اين موارد استفاده از هواي تازه ومحيط آرام ودور از ازدحام ، تنفس عميق ، انجام حرکات ورزشي سبک،خودداري از تغيير وضعيت ناگهاني مثلا از حالت نشسته به حالت ايستاده يا حالت خوابيده به نشسته توصيه مي شود .

-خونريزي يا هر گونه لکه بيني

-کاهش حرکات جنين در نيمه بارداري(بخصوص ماههاي آخر)

-آبريزش

-سردرد مداوم

-تاري ديد وسرگيجه

-تب ولرز

-ورم صورت ودست ها

-استفراغ هاي شديد دمداوم ويا خوني

-درد زير شکم يا درد مشابه درد قائدگي ويا درد پهلوها

-افزايش ناگهاني وزن

-سوزش ادرار

-زردي

مراقبت هاي بهداشتي در بارداري:

تغذيه: همانطوريکه اشاره شد در دوران بارداري جنين کاملا وابسته به مادر است و مواد غذايي که مادر مصرف مي کند ازراه جفت به جنين مي رسد . بنابراين تغذيه مناسب مادر باردار علاوه بر تامين سلامت خودش ، در سلامت جنين و نوزاد آينده هم نقش مهمي دارد . غذاي روزانه خانم باردار بايد داراي همه گروه هاي غذايي باشد چون استفاده از يک گروه غذايي ، همه مواد لازم را تامين نمي کند. گروههاي غذايي عبارتند از :

1-گروه غلات؛ موادغذايي اين گروه منبع خوبي براي توليد انرژي است.مانند انواع نان مخصوصا نان سبوس دار،برنج،ماکاروني، جو، گندم،ذرت، ضمنا مخلوط غلات وحبوبات مانند عدس پلو و لوبيا پلو منبع خوبي از پروتئين براي مادر باردار است.

2-گوشت و جانشين هاي آن ؛ اين گروه غذايي پروتئين وآهن بدن راتامين مي کنندو موادغذايي موجود در اين دسته براي خون سازي ،تکامل سيستم عصبي ورشد جنين لازمند.مانندانواع گوشت قرمز،مرغ،ماهي،تخم مرغ،انواع مغزها(گردو،بادام ،پسته،فندق و...)،انواع حبوبات(عدس،لوبيا،نخودو...)به منظور جلوگيري از سرايت بيماري انگلي حتما بايد گوشت کاملا پخته شود.

3-شير وفرآورده هاي آن مانند پنير،ماست،کشک؛ مصرف اين مواد هم کلسيم بدن مادر را تامين کرده و هم براي استخوان بندي جنين و شکل گيري واستحکام دندانهاي او در آينده ضروري است .علاوه بر کلسيم اين گروه داراي مواد مغزي ديگري مثل انواع ويتامين هاي آوب است.

4- سبزي ها وميوه ها ؛اين گروه شامل انواع سبزي ها مثل کاهو، هويج، گوجه فرنگي ، سيب زميني ، جعفري و انواع ميوه هاي تازه و خشک (توت خشک ، کشمش ،انجيرو...)است که شامل ويتامين هاي مورد نياز بدن و مقداري آهن هستند.يکي از مهمترين ويتامين هاي مورد نياز بدن ويتامين ث است.مصرف سبزيجات وميوه جات بصورت تازه اين ويتامين را براي بدن تامين مي کند. زيرا طبخ اين مواد ويتامين ث را ازبين مي رود.

در مورد مصرف سيب زميني توصيه مي شود ابتدا کاملا تميز شسته شده و با پوست پخته شود.

در خانم هايي که تصميم به بارداري مي گيرند وزمان مشخصي را براي حاملگي خود در نظر دارند، مصرف اسيدفوليک ازسه ماهه قبل ازبارداري تاپايان بارداري توصيه مي شود.

   توجه: غذاهاي چرب ،شيريني ،مواد تحريک کننده مثل چاي وقهوه  در بارداري بايد با احتياط خورده شود.

روابط زناشويي:تمايل جنسي زنان بارداردرمراحل مختلف حاملگي تغييرمي کند. احساس لذت بيشتر ويا حتي تنفر از داشتن نزديکي دربارداري کاملا طبيعي است . تمايلات جنسي مردان هم ممکن است تغيير کند . اين احساسات متفاوت اغلب به علت تغييرات هورموني زنان ويا تصورات هر دو طرف در مورد وضعيت جسماني زن باردار وموقعيت خاص او در اين دوران مي باشد .در يک حاملگي سالم ، نزديکي تا قبل از ماه آخر حاملگي ضرري ندارد .مشروط به اينکه راحتي زن رعايت شده و وضعيت قرار گرفتن بدن او طوري باشدکه به شکم وي فشار وارد نشود

خانم هايي که در حاملگي هاي قبلي خود سابقه سقط ،خونريزي ،پارگي کيسه آب وزايمان زودرس دارند ، بايد از نزديکي در سه ماه اول وآخر خودداري کنند.

بهداشت دهان ودندان: با توجه به اهميت مراقبت از دندان ها در حاملگي ،زن باردار بهتراست در طول بارداري حداقل يکبار توسط دندانپزشک معاينه شود.حداقل يکبار مسواک زدن در روز (قبل از خواب )ضروري است.با پيشرفت حاملگي به علت افزايش هورمون ها ممکن است لثه ها متورم و پر خون شده و خونريزي از لثه ها پيش آيد ، اگر خونريزي زياد شده و بيش از چند روز ادامه يابد لازم است با دندانپزشک مشورت شود.

بهداشت روان: آرامش مادر از مسائلي است که امروزه بسيار مورد توجه قرار دارد .ثابت شده است که اضطراب وهيجانات زن حامله بر سلامت جنين تاثير مي گذارد .آرامش رواني مادربخصوص نزديک زايمان اهميت زيادي دارد.

پدر خانواده  مي تواند بيشترين نقش را در فراهم کردن محيطي آرام و دور از اضطراب براي همسرش داشته باشد.

مصرف دارو:اکثر داروها مي توانند از جفت عبور کرده و به جنين رسيده و اثرات زيان باري براي جنين ونوزاد ايجاد کنند. از آنجايي که بيشترين اثرات سوء داروها و مواد مضر در سه ماهه اول حاملگي است لذا در اين مدت بايد از مصرف دارو بدون تجويز پزشک ، همچنين از کشيدن سيگار يا تنفس در فضاي آلوده به دود سيگار و همچنين انجام هر نوع عکسبرداري پزشکي بدون اجازه پزشک خودداري شود

کشيدن سيگار ،نوشيدن الکل ،مصرف خودسرانه دارودر بارداري براي سلامت مادر ونوزاد خطرناک است. .

ورزش: بهترين ورزش در بارداري،پياده روي در هواي آزاد است.خانم باردارمي تواند حدودنيم ساعت درروز وحداقل سه بار در هفته پياده روي کند . راه رفتن باعث تقويت عضلات شکم شده و درماه هاي آخربه راحت انجام شدن زايمان کمک مي کند . انجام تمرينات بسيارساده در بارداري ضمن حفظ اندام مادر در کاهش انقباض عضلات  لگن وران وکاهش کمردرد ودردپشت مؤثر بوده ومادر رااز نظر جسمي و روحي براي زايمان آماده مي کند

 

انجام چند حرکت ورزشي ساده در بارداري :

-مطابق شکل زير در حالي که زانوها ودستها رابه زمين تکيه داده ايد ،عضلات کمروشکم خودرا به سمت بالا وپايين حرکت دهيد.

اجتناب از تماس با افراد بيمار : ابتلاء مادرباردار به برخي بيماري هاي عفوني مثل سرخچه عوارض متعددي در جنين ايجاد مي کند.لذا زن باردار بايد ازتماس با افراد مبتلا به بيماري هاي عفوني مثل سرخجه وهپاتيت و آبله مرغان دوري کنند.تزريق واکسن بيماري هاي مثل سرخجه وهپاتيت به زنان قبل ازبارداري، از ابتلاءآنان به اين بيماري ها دردوران بارداري جلوگيري مي کند . در صورتي که خانم باردار با افراد مبتلا به اين بيماري ها تماس داشته و قبلا برعليه آن ايمن نشده باشد، حتما بايد با پزشک مشورت نمايد.

مراحل رشد جنين

سه ماهه اول حاملگي: بعد از عمل لقاح ، تخم بارور شده که تقريبا به اندازه ته يک سوزن است،شروع به تقسيم مي کند ودر ديواره رحم که براي تغذيه جنين نرم وپر خون شده ، جاي مي گيرد وبتدريج رشد مي کند .جنين ابتدا زائدهاي به شکل دم دارد ودر پايان  هفته چهارم (ماه اول) اندازه آن از سر تا دم تقريبا نيم سانتيمتر است.دراين مرحله دستها وپاها بطور جداگانه ديده مي شود ،دستگاه گوارش شروع به تشکيل شدن مي کند .قلب جنين که به صورت لوله اي است ،ضربان نسبي دارد وخون را به تمام قسمت هاي جنين مي رساند .

زایمان

زايمان امري است طبيعي ومعمولا با همکاري مادر وفرد انجام دهنده زايمان به راحتي انجام مي شود .مع الوصف چنانچه در حين زايمان مراقبت هاي لازم انجام نگيرد،گاه براي مادر ونوزاد عوارض خطرناکي به دنبال دارد .زايمان سالم وبهداشتي دو شرط اساسي نياز دارد:

     -وجود فرد ماهري که براي انجام زايمان،تربيت شده باشد.

     - وجود محل امن وبهداشتي براي انجام زايمان.

با نزديک شدن به تاريخ زايمان ،خانواده بايد محل زايمان را با مشورت باکارکنان بهداشتي انتخاب کند.زيرا اين افراد با توجه به وضعيت خانم باردار مناسب ترين محل زايمان را پيشنهاد مي کنند. براي زايمان درزايشگاه يا ساير مرکز زايماني ،بايد مقدمات کار وهماهنگي لازم به عمل آيد وبراي زايمان درمنزل بايدباکمک فردماهري که زايمان را انجام خواهدداد،وسائل موردنيازو يک اتاق مناسب از قبل آماده شود.

توصيه مي شود تازماني که به علل پزشکي زايمان به طريق سزارين ضروري نمي باشد ، زايمان طبيعي راانتخاب کنيد.

زايمان طبيعي نسبت به سزارين مزاياي زيادي به شرح زير دارد: 

- از نظر پزشکي سزارين يک عمل جراحي بزرگ محسوب مي شود ومانند ساير اعمال جراحي نياز به بيهوشي دارد،خطر ابتلاء به خونريزي ،عفونت،احتمال نياز به انتقال خون و خطرات ناشي از بيهوشي در مادران سزارين شده بيشتر از مادراني است که زايمان طبيعي کرده اند.

-مدت بستري شدن مادر بعد از زايمان طبيعي خيلي کمتراز سزارين است.

- مادراني که زايمان طبيعي مي کنند در امر شيردهي ودادن آغوز به نوزاد موفق تر هستند .زيرا مادر بلافاصله بعداز زايمان نوزاد خودرا درآغوش گرفته واورا شير مي دهد واز همان ابتداي تولد رابطه عاطفي بين مادر ونوزاد برقرار مي شود. در حالي که در زناني که سزارين مي شوند ،نوزاد تا چندين ساعت از مادرش دور ميماند.

-زايمان طبيعي از نظر اقتصادي به نفع  خانواده وجامعه است.

پس از زايمان

شش هفته اول بعد از زايمان ، دوران نقاهت پس اززايمان (نفاس) ناميده مي شود.دراين مدت نيز لازم است مادر درچند نوبت توسط کارکنان بهداشتي مراقبت شود.پدرومادر نيز بايد به تغييرات طبيعي وخطراتي که سلامت مادرونوزاد راتهديد مي کند آگاه بوده ودرصورت بروز علائم خطردر اسرع وقت به مراکز درماني مراجعه نمايند .

تغييرات بدن مادر پس از زايمان

دو تغيير عمده بدن مادردردوران بعداز زايمان مربوط به رحم وپستان است.

رحم: پس اززايمان رحم کم کم به حالت اوليه خودبرگشته واندازه آن به سرعت کوچکتر مي شود. پوشش ضخيميکه ديواره رحم براي لانه گزيني جنين تشکيل شده بود ابتدا به شکل ترشحات خوني وسپس ترشح قهوه اي رنگ وپس ازحدود10 روز به صورت ترشحات زرد يا سفيدرنگ ازمهبل خارج مي شود.البته ممکن است در برخي خانم ها خونريزي در حد لکه بيني ،حتي تا حدود 40 روز پس اززايمان نيز ادامه يابد .در اين مورد براي اطمينان بيشتر مي توان با پزشک يا ماما مشورت کرد.دراکثر مادراني که کودک خود را شير مي دهند به مدت 5 تا6 ماه بعداز زايمان وگاهي تازماني که تغذيه کودک با شيرمادر ادامه دارد، قاعدگي اتفاق نمي افتد .ولي درزناني که کودک خودرااز پستان شيرنمي دهند ،معمولا قاعدگي حدود 4تا8 هفته بعد اززايمان اتفاق مي افتد .گاه اولين قاعدگي غيرعادي وتوام با خونريزي زيادوخروج لخته است ونبايد موجب نگراني شود ،ولي در صورت ادامه اين وضعيت بايد به پزشک مراجعه شود .

پستان ها: در روزهاي اول بعد از زايمان آغوز که حاوي پروتئين بيشترومواد ايمن سازي مشابه واکسن است در پستانها توليد وترشح آن تا10 روز ادامه يافته وسپس به شير تبديل مي شود.مقدار شير در افراد مختلف ، متفاوت بوده وبستگي به دفعات شيردهي ، رژيم  غذائي وحالات روحي مادر دارد.

اندوه پس از زايمان: برخي از مادران درروزهاي اول پس از زايمان احساس اندوه وغم بي دليل مي کنند که معمولا زودگذر است ودرافراد مختلف،شدت آن متفاوت مي باشد .چنانچه اين حالت طولاني ومداوم شود ، مشورت با پزشک لازم است.

علائم خطر پس از زايمان 

   -تب و لرز

-خونريزي بيش از ميزان قائدگي درهرزمان ويا ادامه خونريزي بيشتراز حد لکه بيني بعداز ده روز

-درد و ورم ناحيه بخيه ها

-هر گونه درد، قرمزي وتورم پستانها

-لمس توده يا درد وتورم وخروج ترشحات چرکي لزمحل بخيه ها

-خروج ترشحات چرکي وبدبو ازمهبل

-درد زير دل يادرد ساق پا

مراقبت هاي پس از زايمان

ساعات اول پس اززايمان (6ساعت اول)مهمترين وخطرناکترين زمان براي مادر مي باشد. دراين مراقبت ها کنترل ميزان خونريزي وعلائم حياتي مادر (فشارخون،دماي بدن ،نبض و تنفس)اهميت زيادي داردارائه اي مراقبت ها برعهده پزشک يا ماما مي باشد.سايرمراقبت هاي ضروري براي مادر عبارتند از:

تغذيه: رژيم غذائي مادران شيرده بعد اززايمان درمقايسه با غذاي زنان باردار نياز به کالري و پروتئين بيشتري دارد.زيرابايدپروتئين،کلسيم وسايرموادي که مادرذراثرشيردهي ازدست مي دهد تامين شود .ضمنا براي جلوگيري از کم خوني وکمبود ويتامين ها مصرف روزانه يک قرص آهن و يک قرص مولتي ويتامين تا سه ماه پس اززايمان براي مادر تجويز مي شود .

مراقبت از نوک پستان: بعداز زايمان تغذيه نوزاد با شير مادر بسيار اهميت دارد.زيرا شيرمادر علاوه بر مزاياي زيادي که دارد، احتياجات تغذيه اي نوزادرا در4تا6 ماه اول زندگي بر طرف مي کند. براي تغذيه نوزاد باشير مادر،لازم است مراقبت مناسب پستان هارا کاملا تميز نگه دارد .البته شستن نوک پستان درهربار تغذيه نوزاد وهمچنين استفاده از صابون توصيه نمي شود ،فقط کافي است خانه هاي شيرده پستان هاي خودرا يکبار درروز شسته واجازه دهند تادرمعرض هوا خشک کند.

دربعضي مادران شيرده به دليل وضعيت نادرست شيردهي ودر حالتي که شير خوار به قدرکافي از هاله پستان رادر دهان قرار نداده وفقط نوک پستان را مي مکد،نوک پستان زخم مي شود .مادر مي تواند براي کمک  به بهبود زخم يا شقاق نوک پستان ،بعداز تغذيه نوزاد يک قطره از شير خود را روي نوک وهاله پستان قراردهد.

در روز هاي اول بعد اززايمان که شير درپستان ها ترشح مي شود ،پستانها پر شير،بزرگ،سفت واحتمالا دردناک مي شود .دراين حالت نوزاد نمي تواند نوک پستان وهاله آن رادر دهان خود قرار داده وبه اندازه کافي شير بخورد ،درنتيجه پستانها کاملا تخليه نمي شوند .درچنين مواردي تخليه شير از پستان باعث نرم شدن آن مي شود.بهترين اقدام مکيدن قوي شير خوار است.بدين منظور مادر بايد ابتدابا يک حوله تميز وگرم پستان خودرا کمپرس کند يا دوش آب گرم بگيرد وپس از ماساژ ملايم پستان،نوزاد خود را تغذيه نمايد .اگر نوزاد قادر به مکيدن نباشد ،مادر مي تواند شير خود را دوشيده و با فنجان و قاشق به شيرخوار  بخوراند.

در صورت بروز عفونت پستان حتما به پزشک مراجعه شود

نزديکي بعداز زايمان: در اين دوران بسياري ازمادران به علت دردناشي از بخيه ،تمايل به نزديکي ندارند.تازماني که خونريزي ادامه دارد وبخيه ها کاملا ترميم نشده ،داشتن نزديکي صلاح نيست .معمولا بهبود محل بخيه هاي ناحيه تناسلي حدود 20 روز طول مي کشد.توصيه مي شود تا زماني که مادر احساس راحتي نکرده و تمايل به نزديکي ندارد ،ازآن بپرهيزد.

يبوست: اغلب خانم ها درروزهاي اول بعد اززايمان معمولا دچار يبوست مي شوند.به محض شروع فعاليت روزانه اين حالت از بين مي رود.رژيم غذائي مناسب و مصرف موادغذائي داراي فيبر مثل سبزيجات وميوه به رفع يبوست کمک مي کند .

دردهاي پس از زايمان: به علت انقباض رحم براي خروج لخته هاي خون باقي مانده ، گاهي درروزهاي اول پس اززايمان ،دردهائي شبيه درد قائدگي وجوددارد که به پس درد موسوم است.اين درد باشيردهي بيشتر مي شود که علت آن ، وجود هورموني است که در شيردهي ترشح شده وباعث انقباض رحم مي گردد.اگر درد شديد ومداوم شده همراه با تب يا خونريزي باشد سريعا بايد به پزشک مراجعه شود.

ورزش: براي برگشت سريعتر ماهيچه هاي شکم و ساير قسمتها به حالت اوليه ،انجام حرکات زير نظر پزشک درزناني که زايمان طبيعي کرده اند ،توصيه مي شود.

-در حاليکه به پشت دراز کشيده ايد،زلنوها را خم کنيد و کف پاهاوشانه ها رابه زمين تکيه دهيد. دست ها را دردوطرف بدن قرار دهيد .سپس هر دو زانو را به طرف راست وبعد به طرف چپ بچرخانيد طوري که کم کم روي زمين قرار گيرد.

- حرکت قبل را اين بار درحالي که يکياززانوها خم شده مطابق شکل زير انجام دهيد .بدين ترتيب که ابتدا زانوي راست را خم کرده و آن رابه طرف چپ بچرخانيد، سپس زانوي چپ را خم کرده وبه طرف راست خود بچرخانيد.

به پشت خوابيده وزانوي خودرا خم کنيد .درحالي که پشت خودرا به زمين چسبانيده ايد،نفس عميق بکشيد(تنفس شکمي)ولگن خودرا به سمت عقب حرکت دهيد.سپس به آرامي ولي با توکشيدن عضلات شکمي وسفت کردن عضلات باسن هواراخارج کنيد.دراين حالت 3تا 5 ثانيه باقي مانده وبعد خودراشل کرده واستراحت کنيد.

-به پشت بخوابيد ،سر،شانه ها،بازوها وکف پاهاراروي زمين تکيه دهيد.حال سعي کنيد باسن خودرا تاحد ممکن بالا ببريد،طوري که بازوها در سطح زمين تکان نخورد.سپس آهسته به وضع اول برگرديد.

-به پشت بخوابيد.بازوهاي خودرا بازاويه 90 درجه دردوطرف بدن قراردهيد.بعددستهارا بدون خم کردن آرنج از طرفين به بالاي سرخود بياوريد تابه هم برسند.سپس به آهستگي آنها را به حالت اول برگردانيد.

-به پشت خوابيده وزانوها راخم کنيد .نفس عميق کشيده به آهستگي درحالت بازدم ودر حالي که عضلات شکم را سفت مي کنيد ،سروشانه ها رااززمين بلندکرده ،دستهاي خود رابه طرف زانوها ببريد.پاهاي شما بايدثابت وبي حرکت باشد .سپس به آرامي به وضعيت اول برگرديد .اين حرکت را چندبار تکرار نمائيد.

تنظيم خانواده:فاصله کمتر ازسه سال بين زايمان ها،حاملگي چهارم وبيشتر ،حاملگي زير18 سال وبالاي 35 سال هم سلامت مادر رابه خطر مي اندازد وهم براي سلامت جنين ونوزاد آينده خطرساز است.يکي از مؤثر ترين راههاي کاهش خطرات ناشياز اينگونه حاملگي ها استفاده از خدمات تنظيم خانواده است ودر اين موردزن وشوهر ،هردو مسئول هستند.بنابراين لازم است آنها يک روش مناسب پيشگيري از بارداري راانتخاب وبموقع استفاده کنند.

زمان شروع استفاده ازروش انتخاب شده براي مادران شيرده وغير شيرده متفاوت است .بدين ترتيب که بايد مادراني که فقط با  شير خود نوزادشان را تغذيه مي کنند 40 روز پس از زايمان (چون تا 40 روز احتمال حاملگي کمتر است )ومادراني که اصلا شير خود رابه نوزاد نمي دهنديا از شير کمکي استفاده مي کنند ،20 روز پس اززايمان استفاده از روش پيشگيريرا آغاز نمايند.

توصيه مي شود هر چه زودتر براي رعايت فاصله گذاري بين فرزندان وحفظ سلامت خانواده خود روش پيشگيري از بارداري مناسبي را با همفکري هم ومشورت با کارکنان بهداشتي انتخاب نمائيد.  
 

مراقبت از نوزاد

بيست وهشت روز اول بعدازتولدرا دوران نوزادي مي نامند .اين دوران بسيار حساس بوده وبيشترين مرگ ومير کودکان در اين مدت اتفاق مي افتد .بنابراين آگاهي پدرومادر درمورد نحوه مراقبت از نوزاد ضروري است.در اينجا به برخي مراقبت هاي لازم براي نوزاد اشاره مي شود.

تغذيه با شير مادر: مادر بايد نوزاد خودرا بلافاصله بعد از تولد به پستان خود بگذارد ،مگر اينکه وضع عمومي او يا نوزاد به عللي مساعد نباشد .تحقيقات نشان مي دهد اگر مادر نوزاد خودرادرساعات اول تولد به پستان خود بگذارد وبدن مادر و نوزاد با هم تماس داشته باشد ،شيردهي موفق تر خواهد بود.

لازم است بدانيد که:

-شير روزهاي اول (آغوز)کم،اما براي نوزاد بسيار ضروري و کافي است واولين واکسن نوزاد دربرابر بيماري ها مي باشد .

 -در تغذيه نوزاد با شير مادر ،رابطه عاطفي خوبي بين اين دو برقرار مي شود.

-مادر از طريق شير خود ، عوامل دفاعي فراواني را به نوزاد مي دهد واورا در برابر بسياري از بيماري ها وسوء تغذيه ايمن و مقاوم مي کند.

-پس از زايمان ،نوزاد بامکيدن پستان مادر ،سبب ترشح هورموني مي شود که منجر به انقباض رحم شده  ودر قطع شدن سريعتر خونريزي رحم مؤثر است.

-شير مادر همواره آماده ،دردسترس،با حرارت مناسب ،دور از آلودگي ،ارزان وبه صرفه است وسبب افزايش هوش کودک وپيشگيري از برخي بيماري هاي دوران کودکي وبزرگسالي مي شود.

روش شير دهي :  از همان روزهاي اول تولد نحوه شيردادن به نوزاد بسيار مهم است.مادر مط تواند درهر وضعيتي که راحت است بنشيند يا دراز بکشد،طوري که شانه ها و قفسه سينه شير خوار روبروي پستان مادر وبيني او هم سطح نوک پستان باشد.سپس اگر در حالت نشسته است يک دست وبازوي خودرا زير سروشانه نوزاد قرار داده ودست ديگررا زير پستان بگذارد به شکلي که انگشت شست روي پستان وچهار انگشت ديگر زير پستان قرار گيرد .در حالت خوابيده مادر مي تواند به پهلو دراز کشيده ،نوزاد را کنار خود قرار داده وبا يک دست او را به طرف خود برگرداند.

در شيردهي صحيح چانه نوزاد به پستان مادر چسبيده ودر حالي که لب تحتاني او کاملا به پايين برگشته ،نوک و قسمت اعظم هاله پستان در دهان شيرخوار قرار مي گيرد .به اين ترتيب دهان نوزاد با پستان مادر پرشده و هوا وارد معده او نمي شود .  

 

همانطور که در بخش هاي گذشته اشاره شداگر پستان مادربه نحوصحيح دردهان نوزاد قرار نگيرد ،نوزاد فقط نوک پستان را مک مي زند.درنتيجه شير ترشح نشده ،نوک پستان نيز زخم وبه دنبال آن شير مادر کم مي شود.

 مدت ودفعات تغذيه بايد برحسب نيازنوزاد باشدولي نبايد از حداقل 8 بار در شبانه روز کمتر شود.

شيردهي در مادران شاغل: به منظور حمايت ازمادران شاغل دردوران شيردهي قانون مرخصي زايمان به مدت چهارماه براي زايمانهاي يک قلو ،پنج ماه براي دوقلو ويک سال براي زايمان هاي سه قلو وبيشتر ،همچنين قانون يک ساعت مرخصي براي شيردهي در طي ساعات کار تا 20ماهگي کودک،توسط مجلس شوراي اسلامي تصويب شده است.لذا کليه خانم هاي شاغل مي توانند طي مرخصي زايمان نوزادراباشير خود تغذيه نمايند.بعدازبرگشت به کارلازم است مادرضمن استفاده از مرخصي ساعتي براي شيردهي ،دفعات تغذيه نوزاددرعصر وشب را افزايش دهد.ضمنا مي تواند شير خودرا دوشيده وبراي تغذيه شيرخوار ذخيره نمايد.اطرافيان مي توانند اين شيررا با فنجان يا قاشق وليوان به شيرخوار بدهند.

روش دوشيدن شير: دوشيدن شير به اين ترتيب است که مادر بايددر حالي که به نوزادش فکر مي کند حوله گرم ومرطوبي را چندين بار به مدت 5 تا10 دقيقه روي پستان قرارداده وبراي جاري شدن شير پستان ماساژدهد.

شير دوشيده شده 6-8 ساعت در دماي اتاق دور از آفتاب ومنابع حرارتي ديگر و تا 48 ساعت در يخچال قابل نگهداري است.
 

واکسيناسيون: واکسيناسيون يا ايمن سازي يعني تزريق يا خوراندن داروهائي که از ابتلاءفردبه بيماريهاي خطرناکي مثل کزاز،سياه سرفه،ديفتري،سل،سرخک،فلج اطفال  وهپاتيت ب پيشگيري مي کند.ابتلاءکودک به اين بيماريها به خصوص دردوران نوزادي ممکن است منجر به سوءتغذيه ،معلوليت ويا حتي مرگ او شود.براي پيشگيري ازاين اتفاقات ناگوارواکسيناسيون نوزادان دربدو تولد بسيارحياتي است.

تزريق ويتامين کا: براي جلوگيري ازخونريزي دوران نوزادي دربدو تولد به همه نوزادان ويتامين کا تزريق مي شود .تزريق اين ويتامين بلافاصله بعدازتولد انجام مي گيرد.

مراقبت از ناف نوزاد : خشک شدن بندناف نوزاد از همان روزهاي اول و دوم شروع مي شود.رنگ آن ابتدا زرد و سپس قهوه اي شده و بعد از يک تا دو هفته مي افتد. در اين مدت وقبل از افتادن بند ناف لازم است:

 -بندناف ومحل اتصال آن به بدن نوزاد تميز وخشک نگه داشته شود.

 -بندناف درمعرض هوا قرار گرفته وخشک شود.

 -از گذاشتن هرگونه پوشش بر روي بندناف خودداري شود.

 -کهنه نوزاد زير بند ناف بسته شود.

 -ازدستکاري وقراردادن موادآلوده برروي بندناف اجتناب گردد.ضمنا استفاده ازالکل نيز توصيه نمي شود زيرا الکل،خشک شدن وجداشدن بندناف رابه تاخير مي اندازند.

گاهي در محل اتصال بندناف به بدن نوزاد،ترشح شيري رنگ وبي بوويا يکي دو قطره خون خارج مي شود که اهميتي ندارد.

پيداکرده وسپس کاهش مي یابد.اين نوع زردي طبيعي است ومشکلي براي نوزاد بوجود نمي آورد.در اين حالت تغذيه نوزادبا شير مادر بايد ادامه يافته ودرصورت ادامه زردي وبيشترشدن نواحي زرد دربدن شيرخوار،به پزشک مراجعه شود.

گاهي اوقات زردي نوزاد در24 ساعت اول بعداز تولد رخ مي  دهد.اين نوع زردي اغلب به علت ناسازگاري خوني مادرو جنين به وجود آمده و خطرناک مي باشد.اين نوزادان بايد سريعا تحت نظر پزشک مداوا شوند.ادامه تغذيه نوزاد با شير مادر در اين مواقع نيز لازم است.

براي درمان زردي نوزاد ازدادن هرنوع ماده غذائي  غيراز شير مادر (مانند آب قند، ترنجبين،شيرخشک)خودداري نمائيد. 

حمام کردن نوزاد: نوزادرا مي توان درهر نوع لن يا وان حمام کرد.قبل از شستشوي نوزاد بايد وسايل لازم را آماده کرده ومحيط اتا ق راگرم کرد.

ابتدا  چشم ها وصورت نوزاد راتميزکنيد.براي اين کار هر يک از چشم ها را بايک گلوله پنبه تميز که درآب جوشيده خيس کرده ايد،از گوشه داخل چشم به طرف خارج پاک کنيد.براي هر چشم يک تکه جداگانه پنبه استفاده نمائيد.صورت نوزادرا نيز به همين طريق با يک تکه پنبه خيس تميز کنيد .

سپس در حالي که بدن نوزاد را در پارچه نرمي پيچييده ايد و صورت او به طرف شماست ، سر نوزاد را با يک دست گرفته وبا دست ديگر با شاپوي ملايم سرو موهاي او را بشوئيد.

بعداز خشک کردن سر،پارچه دور بدن نوزاد را بازکرده ودر حالتي که نوزاد طاقباز قرار دارد ،گردن،زيربغل،سينه وشکم نوزاد راباليف تميز ونرم آغشته به صابون پاک کنيد .با يک پارچه مرطوب صابون را پاک کرده  ونوزاد را به روي شکم برگردانيد وبه همين نحو پشت او را نيز تميز کرده واو را با حوله نرمي خشک کنيد.نوزاد را روي زمين قرار دهيد لباسهايش را پوشانده ،کهنه هاي او را بازکرده وباسن اورا بشوئيد.حال دستهاي خود را صابوني کرده ورانها ،ساقها و پاهايش را صابون بزنيد وبا پارچه مربوط کف صابون راتميز کرده واين قسمت ها راکاملا خشک نمائيد.

بعد از افتادن بند ناف مي توان نوزاد را داخل وان يا لگن حمام کرد. توجه نمائيد که حرارت آب داخل لگن مناسب باشد.براي تعيين حرارت مناسب مي توانيد با آرنج خود آنرا امتحان کنيد.(آب نيم گرم)

بعد از آماده کردن آب وساير وسائل لازم،صور وچشم هاي نوزاد را تميز کرده ،بدن نوزاد رابه آرامي در داخل لگن آب قراردهيد،طوريکه سروصورت او خارج از آب باشد.

بعد از شستشوي بدن،ائ رااز لگن خارج کرده وبا حوله نرمي که از قبل گرم شده است،خشک کنيد.دقت نمائيد که تمام قسمت هاي بدن از جمله پشت گوش ها،چين گردن ،آرنج،کشاله ران و زير بغل نوزاد کاملا خشک شود.

2 يا حداکثر 3 بارحمام در هفته براي نوزاد کافي است،لذا از شستشوي روزانه وي اجتناب کنيد. 

ها باعث درد يا ناراحتي نوزاد نمي شود.

دفع مدفوع : مدفوع نوزاد در8 تا 24 ساعت اول تولد به صورت ماده سياه رنگ وچسبنده اي است که دربرخي نوزادان ممکن است تا 5 روز بعد از تولدنيز ادامه يابد.اين ماده را بايد با پنبه خيس شده باآب گرم از مقعد واطراف آن پاک کرد.

دفع مدفوع نوزاددر طي روز هاي اول نظم خاصي ندارد وتا حدود زيادي بستگي به نحوه تغذيه نوزاددارد.در تغذيه نوزاد با شير مادر ،مدفوع نوزاد شل و به رنگ سبز قهوه اي شده وگاهي داراي لخته هاي سفيد شير است.دفعات دفع مدفوع بستگي دارد به مقدار ودفعات شيري که نوزاد مي خورد.در هفته هاي بعد ممکن است دفعات دفع مدفوع بيشتر شود .بطوري که نوزاد بعد از هر نوبت شير خوردن ،مدفوع دفع کند .مدفوع نوزاددر حالت عادي شل،زرد يا سز و بدون بو است.

تجويز مولتي ويتامين يا ويتامين آ+د: براي تامين ويتامين هاي مورد نياز نوزاد از روز پانزدهم تولد قطره آ +د يا مولتي ويتامين با نظر پزشک تجويز مي شود.