درآمد

اگر از مشکلات و انواع بحران هويت، به ويژه در نسل جوان سخني به ميان آيد، بي شک بايد از چگونگي شکل گيري هويت و عوامل مؤثر بر آن ياد کرد. خواه ناخواه هويت فرد، هم زمان با رشد جسمي و روحي او و در تعامل با خود، خانواده، مدرسه و جامعه شکل مي گيرد، اما بايد ديد، تأثير اين عوامل چگونه است؟ در اين نوشته سعي مي شود، ضمن پرداختن به عوامل مؤثر بر شکل گيري هويت، توجه خواننده به دشواري هايي جلب شود که در اين راه وجود دارند.

بنابراين پيشرفت هاي شناختي، نوجوانان را قادر مي سازد، هويت هايي را که در آينده به دست مي آورند، تصور کنند. نوجواناني که تجربه ي بيش تري در تفکر عمليات صوري به دست آورده اند، بيش تر از نوجواناني که هنوز به بلوغ فکري نرسيده اند، قادر به تفکر در ابعاد پيچيده هستند و مي توانند، مسائل هويتي خود را حل کنند. به همين دليل، يکي از عوامل موفقيت در کسب هويت پايدار، شايستگي در تفکر انتزاعي است.

هم چنين، وقتي نوجوان وابستگي شديدي به والدين داشته باشد و مدام از آنان فرمان ببرد، هويت او حاکي از تسليم طلبي (هويت زودرس) در مقابل والدين خواهد بود؛ زيرا ممکن است هيچ وقت به خود اجازه ندهد که اقتدار آنان را زير سؤال ببرد. برعکس، نوجواناني که هويت محکمي به دست مي آورند، غالبا کساني هستند که از عواطف محکم و آزادي کافي در محيط خانواده برخوردارند و اجازه پيدا مي کنند که فرديت خود را داشته باشند. وقتي کودکي اجازه پيدا مي کند که فرديت خود را داشته باشند. وقتي کودکي اجازه پيدا کند نظر خود را، حتي اگر مخالف نظر والدين باشد، به راحتي ابراز کند و والدين نيز عقايد فرزندان خود را به ديده ي احترام بنگرند و در عين حال، نظم و کنترل متعادلي در خانواده وجود داشته باشد و موفقيت هاي تحصيلي بچه ها نيز مورد تأکيد و تشويق قرار گيرد، طبعا رشد هويت نوجوانان چنين خانواده هايي نيز با موفقيت (هويت موفق) همراه خواهد بود [لطف آبادي، 1380] .

موفقيت هاي تحصيلي در طول سال هاي مدرسه و قبول شدن بعدي نوجوان در دانشگاه، معمولا عامل مؤثري در شکل گيري هويت است؛ زيرا راه هاي زندگي آينده ي او را هموارتر مي سازد و از نظر هويت حرفه اي نيز اطمينان بيش تري براي او ايجاد مي کند. هم چنين، تحصيلات مدرسه اي و دانشگاهي معمولا اطلاعاتي را در اختيار نوجوانان قرار مي دهد که براي شکل گيري هويت آنان مفيد است. الگوبرداري از ساير دانش آموزان و دانشجويان نيز تا اندازه اي در رشد هويت نوجوان مؤثر است [پيشين] .

تسليم طلبي در شکل گيري هويت (هويت زودرس) ، جاي خود را به درگيري و جست و جوگري داده است [پيشين] .

فرزند اول نيز موضوع آزمايش تربيتي والدين جوان و بي تجربه است که به شدت به وي توجه مي کنند. اين امر ممکن است باعث پيدايش خلقيات رهبري و احساس مسئوليت در وي بشود. هم چنين معمولا گفته مي شود، نقش فرزند وسط خيلي برايش روشن نيست. فرزندان کوچک تر نيز معمولا آزادي بيش تري را تجربه مي کنند و والدين هم تجربه ي بهتري براي پرورش آنان دارند. در عين حال نبايد فراموش کرد که ترتيب تولد و فاصله ي سني بچه ها بر حسب اين که در چه خانواده و فرهنگي تربيت شوند، با تفاوت هاي زيادي در تأثير گذاري بر هويت آنان همراه خواهد بود.

رفتار نوجوان تأثير زيادي بر چگونگي واکنش والدين و ساير اعضاي خانواده نسبت به او بر جا مي گذارد. براي مثال، اگر نوجواني در ايفاي نقش خود در خانواده رفتارهاي مثبت و مورد پذيرش ديگران داشته باشد، بازخوردي که به او داده مي شود، به تکرار و دروني شدن آن رفتارها منجر مي شود و شکل گيري مثبت هويت او را تسريع خواهد کرد. هنگامي که اين رفتارها دروني شدند و به صورت خصوصيات عادي فرد درآمدند، بخشي از خودانگاره ي او به حساب مي آيند.

گفت و گو در جريان تعارضات، باعث کسب اطلاعات بيش تر نوجوان، رشد تفکر انتزاعي او مي شود و از اين طريق او خود را به عنوان فردي متفاوت، به بزرگ سالان معرفي مي شود. اين تعارضات معمولا انرژي زيادي از بزرگ سالان خانواده يا اولياي مدرسه مي گيرد و غالبا با احساس ناراحتي آنان همراه است. اما در عين حال، از يک سو به تجربه اندوزي و پختگي والدين مي انجامد و از سوي ديگري در شکل گيري هويت متفاوت و مستقل نوجوان نقش مهمي دارد.

برخي از نوجوانان نيز با مطالعه به کشف هويت فکري خويش مي پردازند. بسياري از کتاب هاي تاريخي و ادبي، داستان ها و شرح حال ها و مجلات، الگوهاي تجربي ايفاي نقش را در اختيار نوجوانان قرار مي دهند. البته در عصر حاضر که فيلم هاي سينمايي و تلويزيون دائما مشغول بمباران مغزهاي نوجوانان و جوانان و منبع مهم تغذيه ي خيال پرداز هاي آنان هستند، آنان براي کشف الگوهاي هويت خويش کمتر به کتاب و مطالعه روي مي آورند.

به نظر مي رسد، شکل گيري هويت در پايگاه هاي فرهنگي - اجتماعي گوناگون و بين دختران و پسران، متفاوت از يکديگر است. براي مثال ، در حالي که در جوامع بسته و فرهنگ هاي سنتي، شکل گيري هويت به خصوص در دختران خيلي زود حاصل مي شود، اما در جوامع باز، صنعتي و پيچيده، هويت نوجوانان پسر و دختر خيلي ديرتر شکل مي گيرد. آن چه مسلم است اين که شکل گيري هويت به ويژه در جوامع باز، زمان نسبتا زيادي طول مي کشد و در مواردي ممکن است تا سال هاي جواني ادامه يابد. در حالت هاي دشوارتر، ممکن است حتي در سنين بزرگ سالي نيز، در فرد رشد نيافتگي ديده شود. هم چنين، در حالي که جنبه هايي از هويت (براي مثال هويت جنسي) خيلي زود حاصل مي شوند، جنبه هاي ديگري از هويت (براي مثال هويت بينشي يا عقيدتي ) ممکن است تا سال هاي جواني استحکام پيدا نکنند.

اما در جامعه هايي که اکثريت يا گروه مقتدر جامعه، فرهنگ مسلط خود را به شدت اعمال مي کند و مي کوشد تا همگان را همانند سازد و هويت فرهنگي - اجتماعي خود را تحميل کند، دشواري کار بيش تر است و نوجوانان ناگزيرند، يا تسليم طلبي پيشه کنند و يا درگيري به وجود آورند. در چنين شرايطي، تنها معدودي از نوجوانان با تربيت و مراقبت حساب شده ي بزرگ سالان خويش، شايستگي هاي فکري و انگيزشي، واکنش پيشرفت و برخورد فعال براي کسب هويت خاص خويش را بروز خواهند داد. هر چه ميزان فشار فرهنگ مسلط بر گروه هاي اقليت بيش تر باشد، نوجوانان گروه اخير، براي حفظ هويت فرهنگي - اجتماعي خاص خود، درگيري و معارضه را کمتر ثمربخش مي بينند و چهره ي دوگانه تري (که ظاهر آن فرهنگ اکثريت و باطن آن فرهنگ خاص خودشان است) خواهند يافت [فيني و روزنتال، 1992؛ اسپنسر و مارکستروم - آدامز، 1990؛ فيني، 1989؛ اوگيو (5) ، 1980؛ کروين (6) و همکاران، 1993؛ نايت (7) و همکاران، 1993؛ و روزنتال و فلدمن (8) ، 1992؛ به نقل از: لطف آبادي، 1380] .

ناتواني جوانان يا بزرگ سالاني را که قادر به ايجاد مناسبات مسالمت آميز و مبتني بر احترام متقابل با ساير افراد نيستند و جز با تحميل خواسته هاي خود به ديگران نمي تواند آنان را بپذيرند، مي توان از اين ديدگاه بررسي کرد. معلوم است که ايفاي نقش هاي بزرگ سالي توسط اين افراد به عنوان پدر و مادر، چيزي نخواهد بود جز تکرار آن چه بر سر آنان آمده است. اين دور باطل امکان دارد، طي چند نسل تکرار شود و رشد طبيعي زندگي انساني را به مخاطره اندازد.