امامت در لغت به معناى پيشوايى و رهبرى است و هر كسى كه متصدى رهبرى گروهى شود (امام) ناميده مى شود خواه در راه حق باشد يا در راه باطل. چنانكه در قرآن كريم، واژه (ائمه الكفر) درباره سران كفار بكار رفته است، و كسى كه نماز گزاران به او اقتدا مى كنند (امام جماعت) ناميده مى شود. اما در اصطلاح علم كلام، امامت عبارت است از: (رياست همگانى و فراگير بر جامعه اسلامى در همه امور دينى و دنيوى). و ذكر كلمه (دنيوى) براى تاكيد بر وسعت قلمرو امامت است، و گرنه تدبير امور دنيوى جامعه اسلامى، جزيى از دين اسلام است . از ديدگاه شيعه، چنين رياستى هنگامى مشروع خواهد بود كه از طرف خداى متعال باشد، و كسى كه اصالهً (و نه به عنوان نيابت) داراى چنين مقامى باشد معصوم از خطا در بيان احكام و معارف اسلامى و يز مصون از گناهان خواهد بود. و در واقع، امام معصوم همه منصب هاى پيامبر اكرم (ص) بجز نبوت و رسالت را دارد و هم سخنان او در تبيين حقايق و قوانين و معارف اسلام، حجت است و هم فرمانهاى وى در امور مختلف حكومتى، واجب الاطاعه مى باشد. بدين ترتيب، اختلاف شيعه و سنى در موضوع امامت، در سه مساله ظاهر مى شود:نخست آنكه امام بايد از طرف خداى متعال، نصب شود. دوم آنكه بايد داراى علم خدادادى و مصون از خطا باشد. سوم آنكه بايد معصوم از گناه باشد. البته معصوم بودن، مساوى با امامت نيست زيرا باعتقاد شيعه حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها هم معصوم بودند هر چند مقام امامت را نداشتند، چنانكه حضرت مريم سلام الله عليها نيز داراى مقام عصمت بوده اند و شايد در ميان اوليا خدا كسان ديگرى نيز چنين مقامى را داشته اند هر چند ما اطلاعى از آنان نداريم و اساساً شناختن شخص معصوم جز از طريق معرفى الهى، ميسر نيست.

اثبات لزوم امامت

ختم نبوت بدون نصب امام معصوم ، خلاف حكمت الهى است و كامل بودن دين جهانى و جاودانى اسلام ، منوط به اين است كه بعد از پيامبر اكرم ( ص ) جانشينان شايسته اى براى او تعيين گردند بگونه اى كه بجز مقام نبوت و رسالت ، داراى همه مناصب الهى وى باشند اين مطلب را مى توان از آيات كريمه قرآن و روايات فراوانى كه شيعه و سنى در تفسير آنها نقل كرده اند استفاده كرد : از جمله در آيه سوم از سوره مائده مى فرمايد : ( اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً ) اين آيه كه به اتفاق مفسرين در حجة الوداع و تنها چند ماه قبل از رحلت پيامبر اكرم ( ص ) نازل شد بعد از اشاره به نا اميدى كفار از آسيب پذيرى اسلام ( اليوم يئس الذين كفر وامن دينكم ...) تائكيد مى كند كه امروز دين شما را كامل ، و نعمتم را بر شما تمام كرده . و با توجه به روايات فراوانى كه در شائن نزول اين آيه ها وارد شده كاملاً روشن مى شود كه اين ( اكمال و اتمام ) كه توائم با نوميد شدن كفار از آسيب پذيرى اسلام بوده با نصب جانشين براى پيامبر اكرم ( ص ) از طرف خداى متعال ، تحقق يافته است . زيرا دشمنان اسلام ، انتظار داشتند كه بعد از وفات رسول خدا (ص) ـ مخصوصاً با توجه به اينكه فرزند ذكورى نداشتند ـ اسلام بدون سرپرست بماند و در معرض ضعف و زوال قرار گيرد ، ولى با نصب جانشين براى وى دين اسلام به نصاب كمال ، و نعمت الهى به سرحد تمام رسيد و اميد كافران بر باد رفت . و كيفيت آن ، چنين بود كه پيامبر اكرم (ص) هنگام بازگشت از حجة الوداع همه حجاج را در محل ( غدير خم ) جمع كردند و ضمن ايراد خطبه مفصلى از ايشان سوئال كردند : ( الست اولى بكم من انفسكم؟ ) آيا من از طرف خدا متعال بر شما ولايت ندارم؟ همگى يكصدا جواب مثبت دادند ، آنگاه زير بغل على ( ع ) را گرفته او را در برابر مردم بلند كردند و فرمودند :
( من كنت مولاه فعلى مولاه ) و بدين ترتيب ، ولايت الهى را براى آن حضرت ، اعلام فرمودند . سپس همه حضار با آن حضرت بيعت كردند و از جمله ، خليفه دوم ضمن بيعت با امير موئمنان على ( ع ) بعنوان تهنيت گفت : ( بخ بخ لك يا على ، اصحبت مولاى و مولى كل موئمن و موئمنة) و در اين روز بود كه اين آيه شريفه ، نازل شد : ( اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً ) و پيامبر اكرم ( ص ) تكبير گفتند و فرمودند :
( تمام نبوتى و تمام دين الله ولاية على بعدى ) و در روايتى كه بعضى از بزرگان اهل سنت ( حموينى ) نيز نقل كرده اند آمده است كه ابوبكر و عمر از جابر خاستند و از رسول خدا (ص) پرسيدند كه آيا اين ولايت ، مخصوص على است؟ حضرت فرمود : مخصوص على و اوصيائ من تا روز قيامت است . پرسيدند : اوصيائ شما چه كسانى هستند؟ فرمودند : ( على اخى و وزيرى و وارثى و وصيى و خليفتى فى امتى و ولى كل موئمن من بعدى ، ثم ابنى الحسن ، ثم النى الحسين ، ثم تسعة من ولد ابنى الحسين واحداً بعد واحد ، القرآن معهم و هم مع القرآن ، لايفارقونه و لا يفارفهم حتى يردوا على الحوض ) (1) بر حسب آنچه از روايات متعدد ، استفاده مى شود پيامبر اكرم ( ص ) قبلاً مائمور شده بودند كه امامت امير مؤمنان ( ع ) را رسماً اعلام كنند ولى بيم داشتند كه مبادا مردم ، اين كار را حمل بر نظر شخصى آن حضرت كنند و از پذيرفتن آن ، سرباز زنند از اينروى ، در پى فرصت مناسبى بودند كه زمينه اين كار فراهم شود تا اينكه اين آيه شريفه نازل شد : ( يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس ) و ضمن تاكيد بر لزوم تبليغ اين پيام الهى ـ كه همسنگ با همه پيامهاى ديگر است و نرساندن آن بمنزله ترك تبليغ كل رسالت الهى مى باشد ـ به آن حضرت مژده داد كه خداى متعال تو را از پيامدهاى آن ، مصون خواهد داشت . با نزول اين آيه ، پيامبر اكرم ( ص ) دريافتند كه زمان مناسب ، فرا رسيده و تاخير بيش از اين ، روا نيست . از اين روى ، در غدير خم به انجام اين وظيفه ، مبادرت ورزيدند .
(1)الاعتقادات في دين الإمامية، ص122 ، الشيخ الصدوق