يك. بارداری طبيعی‏
پيامبر خدا (ص) می‏فرمايند:
ای امّ سَلَمه! هنگامی كه زن باردار می‏شود، پاداش كسی را دارد كه با جان و مالش در راه خدای بزرگ جهاد كرده است. و هنگامی كه فرزندش را به دنيا می‏آورد، به او گفته می‏شود خدا گناهان تو را آمرزيد، كار را دوباره از سر بگير. و هنگامی كه كودكش را شير می‏دهد، برای هر شيردادنی پاداش آزاد كردن بنده‏ای از فرزندان اسماعيل (پيغمبر) را به او می‏دهند.220

پيامبر خدا (ص) می‏فرمايند:

پاداش زن از هنگام بارداری تا زايمان و شير دادن همانند پاداش مرزدار راه خداست، و اگر زن در اين فاصله از دنيا برود، پاداش شهيد را دارد.221

پيامبر خدا (ص) می‏فرمايند:

بهشت زير پای مادران است.222

استفتا
آميزش در هنگام بارداری‏
آيا در دوران آبستنی و بارداری، مقاربت و نزديكی جايز است يا خير؟

باسمه تعالی؛ مقاربت در حال حمل مانع ندارد.223

نكته‏
از نظر پزشكی، روابط جنسی در زنانی كه حاملگی طبيعی دارند، اگر با اعتدال همراه باشد تا اواخر حاملگی نيز امكان‏پذير بوده، ضايعه يا عفونتی ايجاد نمی‏كند. اما در صورت سابقه سقط جنين و يا زايمان زودرس، احتياط كردن لازم است. برخی زنان در دوران بارداری - بويژه در اواخر آن - از مقاربت متنفر می‏شوند كه دليل جسمی و روحی دارد. درد و ناراحتی حاصل شده از نزديكی، علت جسمی تنفر از روابط جنسی، و تصور صدمه به جنين علت روانی آن است. در هر حال، آميزش جنسی بايد با ملايمت انجام گيرد و بهتر است كه در اواخر بارداری از آن پرهيز شود.224

يادسپاری‏
زن حامله و زنی كه بچه شير می‏دهد، ممكن است حيض ببينند.225

أ. سقط جنين‏
سقط جنين معمولاً دارای عوارضی مانند عفونت، خونريزی شديد، سوراخ شدن رحم، نارسايی كليوی و شوك ميكربی است.

علامه حلّی و مرحوم شيخ محمد حسن نجفی (صاحب جواهر) در كتاب «جواهر الكلام، ج 43، ص 370» به استناد روايت امام سجّاد و امام باقر و امام كاظم(عليهم السلام) فاصله هر يك از مراحل رشد جنين را چهل روز دانسته‏اند.226

باری، سقط جنين جايز نيست و ديه آن بدين صورت است:

ديه سقط جنين در مرحله نطفه اگر در رحم مستقر شده باشد 20 دينار، و در مرحله عَلَقه [مرحله تعلق گرفتن به ديواره رحم‏] 40 دينار، و در مرحله مُضغه‏[ تكه گوشتی به اندازه يك بار جويدن‏] 60 دينار، و در مرحله‏ای كه حالت استخوانی دارد و هنوز گوشت روی آن را نپوشانده است 80 دينار، و اگر گوشت روی آن را پوشانده و خلقتش‏[ از نظر جسمی‏] تمام و كامل شده باشد 100 دينار، و چنانچه روح در جنين دميده شده و جريان يافته باشد، 1000 دينار[ = 3529 گرم طلای خالص‏] يعنی ديه كامل است، در صورتی كه مسلمانِ آزاده و پسر باشد، ولی اگر دختر باشد، ديه او 500 دينار227 است.228

استفتائات‏
1O . آيا بعد از انعقاد نطفه از بين بردن آن جايز است يا خير؟

باسمه تعالی؛ بعد از انعقاد نطفه جايز نيست.229

2O . زنی حامله شده است و اكنون يك ماه و نيم دارد. دكترها می‏گويند حاملگی برای مادر خطر جانی دارد و موجب فلج شدن وی خواهد گشت. آيا سقط جنين برای چنين مادری جايز است يا خير؟

باسمه تعالی؛ اگر ضرر و خطر جانی برای مادر دارد، قبل از دميده شدن روح در جنين‏230، اسقاط جايز است.231

يادسپاری‏
چنانچه زن به دست خودش سقط جنين كند بايد ديه آن را بپردازد و هيچ سهمی از اين ديه ندارد.232

بنا بر احتياط جنينی كه پيش از دميده شدن روح در آن، سقط شده نجس است.233

ب. غسل مَسّ جنين‏
برای مسّ جنين بچه مرده حتی بچه سقط شده‏ای كه چهار ماه او تمام شده، غسل مسّ ميت واجب است. بلكه بهتر است برای مسّ بچه سقط شده‏ای كه از چهار ماه كمتر دارد غسل كرد. بنابراين اگر بچه چهار ماهه‏ای مرده به دنيا بيايد، مادر او بايد غسل مسّ ميت كند، بلكه اگر از چهار ماه كمتر هم داشته باشد بهتر است مادر او غسل نمايد.234

ج. غسل جنين‏
بچه سقط شده را اگر چهار ماه يا بيشتر دارد، بايد غسل بدهند. و اگر چهار ماه ندارد، بايد در پارچه‏ای بپيچند و بدون غسل دفن كنند.235

دو. بارداری مصنوعی (تلقيح)
در كشورهای اروپايی گفت و گوی شديدی در اين باره هست كه آيا اگر مرد عقيم بوده، قادر به‏

بارور ساختن همسرش نباشد و با همسرش موافقت كند كه با نطفه و اسپرم مرد بيگانه به طور مصنوعی و بدون آميزش جنسی آبستن شود، جايز است يا نه؟ اين مشكل در مجلس شورای انگلستان مطرح شد و كميسيونی خاص برای تحقيق در اين زمينه تعيين شد. در ايتاليا پاپ اين عمل را تحريم كرد. در فرانسه پزشكان اظهار داشتند در صورتی كه با موافقت زن و شوهر باشد جايز است. در پاره‏ای ديگر از كشورهای اروپايی، دولت آنها نوزاد مصنوعی را به‏عنوان كودك شرعی و قانونی زن و شوهر به رسميت شناخته است، مگر در صورتی كه شوهر قانونی به آن اعتراض داشته باشد.236

اكنون فتوا و نظر حضرت امام خمينی(ره) را در اين زمينه از نظر می‏گذرانيم:

1. وارد نمودن منی مرد را در رحم زوجه او با آلاتی مثل آب دزدك اشكال ندارد، لكن بايد از مقدمات حرام احتراز نمايند. پس اگر مرد با رضايت زن، اين عمل را خودش انجام دهد و منی خود را به وجه حلالی به دست بياورد مانع ندارد.237

2. اگر منی مرد را در رحم زنش وارد نمودند چه به وجه حلال يا حرام، و از آن بچه توليد شد، اشكالی نيست كه بچه مال مرد و زن است و همه احكام فرزند را دارد.238

3. جايز نيست داخل نمودن منی اجنبی‏را در رحم زن اجنبيه، چه با اجازه زن باشد يا نه، و چه شوهر داشته باشد يا نه، و چه با اجازه شوهر باشد يا نباشد.239

4. اگر منی مردی را داخل رحم زن اجنبيه نمودند و معلوم شد بچه از آن منی است، پس اگر اين عمل به طور شبهه بوده، مثل آنكه گمان می‏كرد زنِ خودش هست، و زن نيز گمان می‏كرد منی شوهر هست، و بعد از عمل معلوم شد از شوهر نيست، اشكالی نيست كه بچه شرعاً از اين مرد و زن است و تمام احكام فرزندی را دارد. ولكن اگر از روی علم و عمد باشد، محل اشكال است، و بايد احتياط در جميع مسائل مراعات شود. لكن اشكالی نيست كه اگر اين بچه دختر باشد، پدر نمی‏تواند او را به زنی بگيرد، و اگر پسر باشد نمی‏تواند مادرش را بگيرد، و نمی‏تواند دختر به محارمش - اگر به عقد صحيح بود - شوهر كند، و پسر محارمش را بگيرد، لكن بايد در تمام مسائل ديگر احتياط نمايد.240

نكته مهم‏
مقام معظم رهبری حضرت آيت ا& خامنه‏ای - مد ظله العالی - نظر خاصی در مورد بارداری مصنوعی دارند كه شايسته است از دفتر استفتائات ايشان پرسيده شود.

سه. كنترل مواليد و جلوگيری از بارداری‏
اشكالی در جايز بودن عَزل نيست. و عزل عبارت است از بيرون آوردن عضو تناسلی (مرد از

رحم زن) هنگام بيرون ريختن منی و ريختن منی بيرون رحم زنِ غير دائمی و غير آزاده. و همچنين عزل جايز است اگر زنِ دائمی و آزاده، اجازه اين كار را به شوهر بدهد. و در صورتی كه اجازه ندهد، اين كار باز هم (بنا بر اقوا) جايز اما مكروه است. البته در زنی كه معلوم است بچه دار نمی‏شود يا پير يا زبان‏دراز يا بدزبان است و يا بچه را شير نمی‏دهد، بعيد نيست كه مكروه نيز نباشد.241
- ات بحار الانوار، ج 51، ص ل‏ا / امالی طوسی.
221- اتل مكارم الاخلاق، ج 0، ص ييی.
.222 مستدرك الوسائل، ج 15، ص 180.
.223 رساله نوين فقهی پزشكی، ج 1، ص 161.
.224 با اقتباس از: رساله نوين فقهی پزشكی، ج 1، ص 161 و 162 / نُه ماه در انتظار نوزاد، تأليف و ترجمه فريناز عسكری، ص 87.
.225 توضيح المسائل، م 437.
.226 رساله نوين فقهی پزشكی، همو، ص 179.
.227 برای آشنايی بيشتر با جزئيات و كيفيت پرداخت ديه به كارشناسان و يا كتابهای فقهی مراجعه كنيد.
.228 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 597، پيش از مسأله 1.
.229 استفتا.
.230 پيش از چهار ماهگی.
.231 رساله نوين، ج 3، ص 101.
.232 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 598، م 5.
.233 العروْ الوثقی، ج 1، ص 61، م 9.
.234 توضيح المسائل، م 524.
.235 توضيح المسائل، م 558.
.236 با اقتباس از: رساله نوين فقهی پزشكی، ج 1، ص 165 و 166 / الفقه علی المذاهب الخمسْ، محمدجواد مغنيه، ص 382.
.237 توضيح المسائل، م 2874.
.238 توضيح المسائل، م 2875.
.239 توضيح المسائل، م 2876.
.240 توضيح المسائل، م 2877.
.241 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 242، م 14.
اما به استفتائاتی در مورد جلوگيری از بارداری و سترون سازی توجه كنيم:

استفتائات‏
محضر مبارك زعيم عاليقدر و مرجع عظمای تقليد

حضرت امام خمينی مد ظله العالی‏
چون در زمينه مسائل مربوط به پيشگيری و قطع حاملگی و سقط درمانی كه در ارتباط با ضرورتهای پزشكی انجام می‏شود مشكلاتی از جهت تطبيق با مسائل شرع مقدس ممكن است پيش آيد و چه بسا عدم آگاهی از آن به تصميمات خلاف منجر گردد، تقاضا می‏شود به سؤالات مربوط به اين موضوع پاسخ فرماييد تا اين استفتا مرجعی برای پزشكان و كليه سازمانهای وابسته به امور پزشكی و يا ذی نفع در مسأله فوق واقع گردد:

1O . آيا ضرورت تعهد و پای بندی به شرع مقدس - علاوه بر تخصص پزشكی - از جهت تصميم‏گيری در اين امر مهم مورد تأييد و تأكيد حضرت عالی می‏باشد؟

باسمه تعالی؛ پزشك علاوه بر تخصص بايد مورد وثوق باشد كه كارش را روی موازين انجام دهد.242

2O . آيا پيشگيری موقت از حاملگی در مورد افراد سالم با استفاده از وسايل و موادی كه مانع از ايجاد نطفه می‏شود جايز است؟

باسمه تعالی؛ مانع ندارد به شرط آنكه موجب عقيم شدن و فساد عضو نشود.243

3O . استفاده از وسيله پيشگيری موقت به نام «آی. يو. دی.»I.U.D( ) كه هنوز چگونگی تأثير آن در زمينه جلوگيری از حاملگی به طور قطع و يقين مشخص نشده است ولی عقيده غالب، با توجه به آخرين مطالعات، جلوگيری از جايگزينی نطفه در رحم پس از تشكيل آن می‏باشد چه صورت دارد؟

باسمه تعالی؛ اگر محرز نيست كه موجب سقط جنين است و موجب عقيم شدن و فساد عضو نيست مانع ندارد و چنانچه موجب سقط است جايز نيست، و در هر صورت، بايد مراعات احكام لمس و نظر نيز بشود.244

4O . آيا قطع دائم و از بين بردن امكان آبستنی برای هميشه در افراد سالم مجاز است؟

باسمه تعالی؛ جايز نيست.245

5O . بستن لوله‏های رحمی منجر به قطع دائم حاملگی می‏شود و ايجاد زمينه برای امكان آبستنی مجدد مستلزم عمل جراحی ميكروسكوپيك و دقيقی است كه در مراكز مجهز امكان‏پذير است و شانس حاملگی مجدد در بهترين مراكز دنيا در حدود 50 درصد می‏باشد. با در نظر گرفتن شرايط فوق آيا بستن لوله‏های رحمی در بانوان سالم مجاز است؟

باسمه تعالی؛ در فرض مرقوم جايز نيست.246

6O. اين جانب دارای ده فرزند می‏باشم و از نظر كثرت اولاد در زحمت هستم. می‏خواهم لوله‏های رحمم را ببندم. آيا شرعاً جايز است يا خير؟

باسمه تعالی؛ اگر موجب نازايی دائمی نشود و ضرر به مزاج و عضو نرساند وشوهر راضی باشد و عمل همراه با ارتكاب مُحرّم شرعی نباشد، اشكال ندارد.247

7O . در مواردی كه امكان وجود نقايص مادرزادی جسمی و عقلی و روانی به طور سرشتی و يا اكتسابی در مورد جنس مطرح می‏باشد (مثل انواع بيماری‏های ارثی و يا ناشی از تأثير مواد و داروها و اشعه ايكس و غيره ... ) می‏توان به سقط جنين مبادرت نمود؟ و آيا از اين نظر تفاوتی بين جنين زير و يا بالای چهار ماه وجود دارد؟

باسمه تعالی؛ سقط جنين جايز نيست و فرق نمی‏كند.248

8O . آيا قطع دائم حاملگی در مورد بيمارانی كه حاملگی برای آنان خطر جانی دارد و امكان بهبود وضع جسمی و روانی آنان از نظر مساعد شدن برای حاملگی در آينده هم وجود ندارد، به عبارت ديگر ضرورتهای پزشكی ايجاب می‏كند كه هيچ گاه و يا حتی الامكان حامله نشوند، جايز است؟

باسمه تعالی؛ اگر راهی به غير آن برای جلوگيری از حاملگی باشد قطع دائم جايز نيست و در غير اين صورت، با وجود ضرورت كه خوف خطر جانی است، مانع ندارد.249

9O . آيا قطع دائم حاملگی در بانوانی كه زمينه مساعد برای به دنيا آوردن فرزندان ناقص الخلقه و يا با بيماريهای ارثی جسمی و روانی را دارند (بويژه در مواردی كه نمونه‏های ثابت شده قلبی در زايمانهای پيشين داشته‏اند) مجاز است؟

باسمه تعالی؛ جايز نيست.250

10O . آيا سقط درمانی در مورد بيماران پيشرفته‏ای كه ادامه حاملگی برای مادر خطر جانی در پی دارد با سن جنينی زير چهار ماه مجاز است؟

باسمه تعالی؛ اگر خوف خطر جانی هست با تشخيص دكتر مورد وثوق قبل از وُلوج روح مانع ندارد.251

11O . در مواردی كه سن جنين از چهار ماه گذشته و ادامه حاملگی خطر جانی برای مادر داشته باشد، سقط درمانی (اختتام حاملگی) مجاز است؟

باسمه تعالی؛ بعد از ولوج روح جايز نيست.252

12O . در مواردی كه سن جنين از چهار ماه گذشته است و به علت بيماری بسيار پيشرفته مادر ادامه حاملگی مغايرت قطعی با حيات مادر دارد، اختتام حاملگی مجاز می‏باشد؟

باسمه تعالی؛ حكم مسأله قبل را دارد.253

13O . در مورد مادران بيماری كه ادامه حاملگی مغايرت با حيات مادر پيدا می‏كند و سن جنين از چهار ماه بيشتر است، ليكن جنين از نظر سنی در وضعيتی است كه امكان ادامه حيات وی خارج از رحم مادر وجود ندارد و بعد از مرگ او هم فوت خواهد نمود. آيا می‏توان به منظور نجات حداقل يك نفر يعنی مادر به حاملگی خاتمه داد؟

باسمه تعالی؛ بايد تا آخرين ساعات امكان حفظ حيات مادر منتظر بمانند، چنانچه در آن هنگام جنين در وضعی باشد كه امكان ادامه حياتش نيست سقط او جهت حفظ حيات مادر مانعی ندارد.254

14O . با خصوصياتی كه در مورد بستن لوله‏های رحمی مطرح شد (سؤال 5)، آيا اين عمل در مورد بيمارانی كه به دلايل طبی لازم است حتی الامكان برای هميشه حامله نشوند، جايز است؟ آيا در مورد مادرانی كه خصوصيات آنان در سؤال 9 توضيح داده شد، جايز است؟

باسمه تعالی؛ در صورت خوف خطر جانی جواب همان است كه در ذيل سؤال 8 ذكر شد. و در غير مورد خطر جانی و همچنين در مورد مادرانی كه خصوصيات آنان در سؤال 9 ذكر شده جايز نيست.255

15O . آيا دلايلی مثل مشكلات اقتصادی و اجتماعی و تعداد اولاد و سن،مُجَوّزی برای قطع دائم حاملگی و يا سقط جنين می‏باشد؟

باسمه تعالی؛ آنچه ذكر شده، مجوّز نيست.256

16O . اخيراً در مردان با عملی طبی كه انجام می‏گيرد مجاری خروج منی را گره می‏زنند، به طوری كه در هنگام مقاربت فقط مقداری آب لَزِج كه هميشه با منی همراه است خارج می‏شود. بفرماييد حكم احتلام اينچنين افراد كه منی از آنها خارج نمی‏شود چيست؟

باسمه تعالی؛ اگر بدون مقاربت آبی از انسان در حال خواب يا بيداری خارج شود و صفات منی را نداشته باشد حكم جنابت مترتب نمی‏شود، مگر آنكه يقين كند منی از او خارج شده است.257

17O . پس از اهدای سلام و تقديم تحيات محترماً نظر حضرت عالی را در مورد چند وسيله جلوگيری از حاملگی ناخواسته جويا می‏شود:

أ. راجع به وسيله‏ای كه به نام «آی. يو. دی» معروف است و آن عبارت است از وسيله‏ای فنر مانند كه در داخل رحم قرار می‏دهند و باعث می‏شود كه سلول تخم در جدار رحم، لانه گزينی نكند.

ب. در مورد بستن لوله‏های تخمدان در زنان و بستن لوله‏های منی در برادران كه در مورد زنان اين مستلزم عمل جراحی است و در مورد مردان نيز مستلزم يك عمل كوچك و جزئی می‏باشد.

اين دو مورد سابقاً در ايران رايج بود، ولی پس از پيروزی انقلاب در هر دو مورد دستور داده شد كه متوقف بماند، اما بعضی افراد خود راغب و شايق به اين نوع جلوگيری می‏باشند. مستدعی است نظر حضرت عالی را برای ابلاغ به ملت اعلام فرماييد؟

باسمه تعالی؛ جلوگيری از حمل مانع ندارد و با رضای طرفين و اگر خيلی مضر نباشد و مستلزم خلاف شرع نباشد، جايز است.258

18O . چنين مرسوم است كه زنان برای جلوگيری از بارداری ناخواسته و سقط جنينهايی كه خطر مرگ دارد، با رضايت شوهر از مواد و وسايلی مانند قرص، آی. يو. دی، كلاهك ديافراگم، كِرِم، ژله و آمپول كه عمل همگی آنان نهايتاً ممانعت از ملاقات و انعقاد نطفه می‏باشد استفاده می‏كنند. و مردان با رضايت همسران از كاندُم (پوشش پلاستيكی) و روش عزل بهره می‏گيرند. مستدعی است حكم شرعی موارد مذكور را مرقوم فرماييد؟

باسمه تعالی؛ امور مذكوره در صورتی كه مستلزم ضرر يا فساد عضو نباشد، با رضايت شوهر مانع ندارد.259

19O . با سلام؛ حضرت عالی در پاسخ به جواز استفاده از آی. يو. دی ذكر كرده‏ايد كه: «اگر استفاده از اين وسيله (آی. يو .دی) مستلزم لمس يا نظر حرام باشد جايز نيست.» لطفاً ذكر بفرماييد كه آيا كار گذاشتن آی. يو دی در رحم زن جز موارد پزشكی محسوب شده و پزشك يا مامای زن و عندالاضطرار پزشك مرد، می‏تواند اين عمل را انجام دهد همان طور كه در ساير امراض متداول است، و يا اينكه اين مسأله مورد غير پزشكی بوده و تنها از طريق مَحرَم به عَورت زن (همچون شوهر) می‏توان اين دستگاه را كار گذاشت؟

باسمه تعالی؛ خود اين عمل اگر موجب سقط يا عقيم شدن نباشد اشكال ندارد، و حرمت لمس و نظر به قوّت خود باقی است و اضطراری در بين نيست، چون می‏شود از راههای ديگر جلوگيری از عمل نمود.260
.242 رساله نوين فقهی پزشكی، ج 1، ص 187.
.243 رساله نوين فقهی پزشكی، ج 1، ص 187.
،244 2، 3 و4. رساله نوين فقهی پزشكی، ج 1، ص 188.
248و 6. همان، ج 1، ص 189.
،250 2 و3. رساله نوين فقهی پزشكی، ج 1، ص 189.
253و 5. همان، ص 190.
.255 رساله نوين فقهی پزشكی، ج 1، ص 190.
.256 رساله نوين فقهی پزشكی، ج 1، ص 182.
.257 استفتاآت، ج 1، ص 52، س 98.
.258 دفتر امام خمينی: بخش استفتا.
.259 دفتر امام خمينی: بخش استفتا.
.260 دفتر امام خمينی: بخش استفتا.

20O . يكی از راههای جلوگيری از انعقاد نطفه اين است كه ابزاری در دهانه رحم نصب می‏كنند كه اين عمل موجب خونريزی می‏شود و ممكن است اين خونريزی مدت زيادی طول بكشد. با توجه به اينكه اين خونريزی عمدی می‏باشد، آيا حيض محسوب می‏شود؟ و به طور كلی اين عمل جايز است يا خير؟

باسمه تعالی؛ عمل مزبور اگر موجب نقص عضو يا نازايی دائمی زن شود و يا آنكه سبب كشتن نطفه مستقر در رحم گردد و يا آنكه همراه با ارتكاب عمل حرام خارجی از قبيل نظر غير به عورت زن باشد حرام است؛ در غير صور ذكر شده اشكال ندارد. و خونريزی اگر در ايام عادت باشد و در سه روز مستمر باشد حكم حيض دارد و در صورتی كه بيش از ايام عادت ادامه پيدا كند و از ده روز بگذرد، زائد بر ايام عادت، استحاضه محسوب است.261

21O . بانويی كه مدت 10 تا 20 روز عادت ماهانه‏اش عقب افتاده و نمی‏داند كه حامله است، آيا می‏تواند از طريق تزريق آمپولهای مخصوص، رگل شود؟

باسمه تعالی؛ اگر يقين به انعقاد نطفه در رحم ندارد، مراجعه به طبيب برای تنظيم عادت ماهانه اشكال ندارد.262

چهار. زايمان و نفاس‏
أ. تعريف نفاس‏
1. از وقتی كه اولين جز بچه از شكم مادر بيرون می‏آيد، هر خونی كه زن می‏بيند، اگر پيش از ده روز يا سر ده روز قطع شود، خون نفاس است. و زن را در حال نفاس، نَفْسأ می‏گويند.263

2. خونی كه زن پيش از بيرون آمدن اولين جز بچه می‏بيند نفاس نيست.264

3. لازم نيست كه خلقت بچه تمام باشد، بلكه اگر خون بسته‏ای هم از رَحِم زن خارج شود و خود زن بداند، يا چهار نفر قابله بگويند كه اگر در رحم می‏ماند انسان می‏شد، خونی كه تا ده روز ببيند خون نفاس است.265

4. هرگاه شك كند كه چيزی سقط شده يا نه، يا چيزی كه سقط شده اگر می‏ماند انسان می‏شد يا نه، لازم نيست وارسی كند، و خونی كه از او خارج می‏شود شرعاً خون نفاس نيست.266

ب. مدت نفاس‏
1. ممكن است خون نفاس يك آن، بيشتر نيايد، ولی بيشتر از ده روز نمی‏شود.267

2. ... نفاس حداقلی ندارد و بدين جهت ممكن است در تمام ده روز فقط يك لحظه خون نفاس باشد. و اگر زنی اصلاً خونی نبيند و يا پس از گذشت ده روز از زايمانش ببيند، اصلاً نفاس ندارد. و حداكثر نفاس ده روز است كه آغاز شمارش آن از هنگام جدا شدن بچه است، نه از هنگام شروع در زايمان. و اگر زايمان در اول روز باشد، شب آخر از ده روز محسوب نمی‏شود. و اگر زايمان در شب باشد، خود اين شب جز نفاس است، ولی از ده روز حساب نمی‏شود. و اگر زايمان در وسط روز باشد تا وسط روز يازدهم تلفيق می‏شود و نفاس است. و اگر دو قلو زاييد، آغاز نفاس زن پس از جدا شدن بچه اول و آغاز دهه نفاس از هنگام جدا شدن بچه دوم است.268

ج. كارهای دوران نفاس‏
1. توقف در مسجد و رساندن جايی از بدن به خط قرآن و كارهای ديگری كه بر حائض حرام است‏269، بر نفسأ هم حرام است. و آنچه بر حائض واجب و مستحب و مكروه است، بر نفسأ هم واجب و مستحب و مكروه می‏باشد.270

2. طلاق دادن زنی كه در حال نفاس می‏باشد باطل است، و نزديكی كردن با او حرام می‏باشد. و اگر شوهرش با او نزديكی كند، احتياط واجب آن است كه به دستوری كه در احكام حيض [رساله توضيح المسائل‏] گفته شده كفاره بدهد.271

3. وقتی زن از خون نفاس پاك شد، بايد غسل كند و عبادتهای خود را به جا آورد. و اگر دوباره خون ببيند، چنانچه روزهايی كه خون ديده با روزهايی كه در وسط پاك بوده، روی هم ده‏روز يا كمتر از ده روز باشد، تمام آن نفاس است. و اگر روزهايی كه پاك بوده روزه گرفته باشد بايد قضا نمايد.272

4. اگر زن از خون نفاس پاك شود و احتمال دهد كه در باطن خون هست، بايد مقداری پنبه داخل فَرْج نمايد و كمی صبر كند كه اگر پاك است، برای عبادتهای خود غسل كند.273

د. احكام نَفسأ
1. اگر خون نفاس زن از ده روز بگذرد، چنانچه در حيض عادت دارد به اندازه روزهای عادت او نفاس و بقيه استحاضه است. و اگر عادت ندارد تا ده روز نفاس و بقيه استحاضه می‏باشد، و احتياط مستحب آن است كسی كه عادت دارد از روز بعد از عادت، و كسی كه عادت ندارد بعد از روز دهم تا روز هجدهم زايمان، كارهای استحاضه را به جا آورد و كارهايی را كه بر نفسأ حرام است ترك كند.274

2. زنی كه عادت حيضش كمتر از ده روز است، اگر بيشتر از روزهای عادتش خون نفاس ببيند، بايد به اندازه روزهای عادت خود نفاس قرار دهد، و بعد از آن تا روز دهم می‏تواند عبادت را ترك نمايد يا كارهای مستحاضه را انجام دهد، ولی ترك عبادت، يك روز يا دو روز خيلی خوب است. پس اگر از ده روز بگذرد به اندازه روزهای عادتش نفاس است و بقيه استحاضه است و اگر عبادت را ترك كرده بايد قضا كند.275

3. زنی كه در حيض عادت دارد، اگر بعد از زاييدن تا يك ماه يا بيشتر از يك ماه پی‏درپی خون ببيند، به اندازه روزهای عادت او نفاس است و ده روز از خونی كه بعد از نفاس می‏بيند اگر چه در روزهای عادت ماهانه‏اش باشد استحاضه است، مثلاً زنی كه عادت حيض او از بيستم هر ماه تا بيست و هفتم آن است، اگر روز دهم ماه زاييد و تا يك ماه يا بيشتر پی‏درپی خون ديد، تا روز هفدهم نفاس و از روز هفدهم تا ده روز حتی خونی كه در روزهای عادت خود كه از بيستم تا بيست و هفتم است می‏بيند، استحاضه می‏باشد، و بعد از گذشتن ده روز، اگر خونی را كه می‏بيند در روزهای عادتش باشد، حيض است چه نشانه‏های حيض را داشته باشد يا نداشته باشد، و اگر در روزهای عادتش نباشد اگر چه نشانه‏های حيض را داشته باشد، بايد آن را استحاضه قرار دهد.276

4. زنی‏كه در حيض عادت ندارد، اگر بعد از زايمان تا يك ماه يا بيشتر از يك‏ماه خون ببيند، ده‏روز اول آن نفاس و ده‏روز دوم آن استحاضه است وخونی‏كه بعد از آن می‏بيند، اگر نشانه حيض را داشته باشد حيض و گرنه آن هم استحاضه می‏باشد.277

5. اگر خون زايمان سر ده روز يا پيش از آن قطع شود، تمام اين خونی كه ديده است نفاس خواهد بود، چه تمام ده روز را خون ببيند يا چند روز از آن را، چه در حيض عادت داشته باشد يا نه، و آن پاكی‏ای كه در بين دو خون يا چند خون واقع می‏شود بنابر اقوا در حكم نفاس است. بنابراين اگر پس از زايمان، يك روز خون ببيند و قطع شود، سپس روز دهم خون ببيند، همه ده روز نفاس است. و همچنين اگر يك روز در ميان تا روز دهم خون ببيند، همه ده روز نفاس خواهد بود. ولی چنانچه فقط روز دهم پس از زايمان خون ببيند، تنها همان روز دهم، نفاس است و روزهايی كه پيش از آن پاك بوده به تمامی طُهر278 است‏[ و نفاس نيست‏]. و اگر روز سوم و دهم زايمان خون ديد، نفاس او هشت روز است.279

6. بايد بين نفاس و حيض پس از آن، حداقل طُهْر كه ده روز است فاصله بيفتد. پس اگر از وقت زايمان تا روز هفتم خون ببيند آن گاه پس از روز دهم سه روز يا بيشتر خون ببيند، حيض نيست بلكه استحاضه است، اگر چه احتياط آن است كه تا روز هجدهم بين وظايف نفسأ و مستحاضه جمع كند، در صورتی كه صاحب عادت نباشد، همان طوری كه گذشت. ولی فاصله شدن حداقل طُهر بين نفاس و حيضِ پيش از آن بنابر اقوا لازم نيست. بنابراين اگر پيش از زايمان، سه روز يا بيشتر خون ببيند - چه متصل به زايمان و يا به فاصله كمتر از ده روز باشد - حيض است، بويژه اگر در وقت عادت باشد.280

7. اگر خون تا يك ماه يا كمتر و يا بيشتر از آن ادامه پيدا كند، پس از گذشت مدت عادت در صاحب عادت و مدت ده روز در زنی كه عادت ندارد، محكوم به استحاضه است. ولی پس از گذشت ده روز از خون نفاس ممكن است كه حيض باشد. بنابراين اگر صاحب عادت بوده است و روزهای ديدن خون مصادف با آن عادت باشد، محكوم به حيض است. و در غير اين صورت بايد به صفات و تميز رجوع كند. و چنانچه صفات و تميز نداشت بايد به خويشان خود رجوع كند، وگرنه هفت روز را حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد و به تفصيلی كه در حيض گذشت مراجعه شود.281

8. اگر خون نفاس ظاهراً قطع شود، بايد به‏گونه‏ای كه در حيض گذشت استظهار282 كند. پس اگر خون واقعاً قطع شده بود، بايد مانند حائض برای آنچه مشروط به غسل است غسل كند.283

يادسپاری‏
بنابر احتياط مُضغه و بچه‏دان و پاره گوشتی كه هنگام زايمان با بچه بيرون می‏آيد، نجسند.284

استفتائات‏
مشاهده خون پس از ايام نفاس‏
اين جانب بعد از زايمان و گذشت ايام نفاس، طبق دستور رساله غسل نفاس را انجام دادم و بعد از آن هم به مدت چهل روز خون استحاضه می‏ديدم كه برای آنها هم غسل انجام داده‏ام، ولی بعضی می‏گويند كه روز هيجدهم هم می‏بايست يك غسل انجام می‏دادم، لطفاً بفرماييد: آيا روز هيجدهم نيز غسل دارد يا نه؟

باسمه تعالی؛ روز هيجدهم غسل ندارد، ولی در غير ايام حيض خونی كه ديده می‏شود حكم استحاضه را دارد كه در رساله ذكر شده است.285

آميزش پس از زايمان‏
آيا نزديكی با همسر در زمان استحاضه، مانند ايام حيض حرام است؟ ضمناً چند روز پس از زايمان می‏توان با همسر نزديكی كرد؟

باسمه تعالی؛ در مستحاضه حرام نيست، ولی بايد بعد از غسل باشد علی الاحوط. و بعد از زايمان تا محكوم به نفاس است جايز نيست و تعيين حد ايام نفاس در رساله مذكور است.286

سقط بچه‏
از زنی بچه‏ای سقط شده و تا يك ماه از آلودگی پاك نشد. سپس او را كورتاژ كردند و بقيه‏ای مثلاً انگشتی را از بقايای بچه در آوردند. چون بچه در حقيقت الاَّن بتمامه منفصل شده، آيا آلودگی اين مدت به ضميمه ايام نفاس تماماً نفاس است يا خير و تكليف نماز و روزه‏های او چيست؟

باسمه تعالی؛ در فرض سؤال تمام محكوم به نفاس است.287

يادسپاری‏
در نخستين روزهای پس از زايمان، رحم زن ترشحات مختلفی را آغاز می‏كند. هر گاه بوی اين ترشحات، نامطبوع و زننده شود، نشانه عفونت است. و اگر ترشحات رحم بيش از دو هفته ادامه يابد، نشانه باقی ماندن تكه‏ای از جفت در رحم و يا عدم انقباضات رحمی است.288

نكته‏
هنگامی كه خداوند به امام سجاد(ع) فرزندی عطا می‏فرمود، حضرت از پسر يا دختر بودن فرزند سؤال نمی‏فرمودند، بلكه می‏پرسيدند: آيا فرزند، سالم است؟ اگر سالم بود می‏فرمودند: خدا را شكر می‏كنم‏كه فرزندی ناسالم به من عطا نفرمود.289


--------------------------------------------------------------------------------

پاورقي :
.1 توضيح المسائل، م 1.
.2 توضيح المسائل، م 2252؛ تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 13، م‏3.
.3 توضيح المسائل، م 2.
.4 توضيح المسائل، م 3.
.5 رساله عمليه يا رساله توضيح المسائل كتابی است كه فتواها و نظريات فقهی مرجع تقليد در آن نوشته شده است.
.6 توضيح المسائل، م 5.
.7 توضيح المسائل، م 14.
.8 استفتاآت، ج 1، ص 13، س 24.
.9 استفتاآت، ج 1، ص 172، س 172.
.10 استفتاآت، ج 1، ص 128، س 8.
.11 استفتاآت، ج 1، ص 185، س 213.
.12 استفتاآت، ج 1، ص 329، س 77.
.13 استفتاآت، ج 1، ص 14، س 28.
.14 استفتاآت، ج 1، ص 181، س 198.
.15 توضيح المسائل، م 15.
.16 توضيح المسائل، م 16.
.17 ادرار.
.18 توضيح المسائل، م 17.
.19 توضيح المسائل، م 21.
.20 توضيح المسائل، م 25.
.21 توضيح المسائل، م 26.
.22 مدفوع.
.23 توضيح المسائل، م 27.
.24 توضيح المسائل، م 28.
.25 توضيح المسائل، م 29.
.26 توضيح المسائل، م 35.
.27 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 15، م 17.
.28 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 15، م 19.
.29 توضيح المسائل، م 44.
.30 توضيح المسائل، م 149.
.31 ترجيح و برتری و تقدّمِ بيشتر با يك مرتبه شستن است.
.32 ظرف نجس شده به وسيله سگ يا خوك احكام ديگری دارد. برای شستن آنها به مسائل 150 تا 152 رساله توضيح المسائل مراجعه كنيد.
.33 توضيح المسائل، م 150.
.34 توضيح المسائل، م 155.
.35 توضيح المسائل، م 160.
.36 توضيح المسائل، م 173.
.37 توضيح المسائل، م 174.
.38 توضيح المسائل، م 159.
.39 توضيح المسائل، م 177.
.40 توضيح المسائل، م 54.
.41 توضيح المسائل، م 164.
.42 توضيح المسائل، م 166.
.43 توضيح المسائل، م 175.
.44 توضيح المسائل، م 170.
.45 در مورد دختر چنين نيست.
.46 توضيح المسائل، م 161.
.47 توضيح المسائل، م 162.
.48 استفتاآت، ج 1، ص 119، س 327.
.49 استفتاآت، ج 1، ص 120، س 329.
.50 دفتر امام خمينی: بخش استفتا.
.51 استفتاآت، ج 1، ص 118، س 322.
.52 آبجو.
.53 توضيح المسائل، م 83. (برای آشنايی بيشتر با احكام چيزهای نجس به رساله توضيح المسائل مراجعه كنيد.)
.54 توضيح المسائل، م 121.
.55 توضيح المسائل، م 123.
.56 توضيح المسائل، م 125.
.57 توضيح المسائل، م 126.
.58 توضيح المسائل، م 128.
.59 توضيح المسائل، م 129.
.60 توضيح المسائل، م 132.
.61 توضيح المسائل، م 141.
.62 توضيح المسائل، م 143.
.63 توضيح المسائل، م 144.
.64 بچه‏ای كه نزديك بالغ شدن است.
.65 توضيح المسائل، م 147.
.66 توضيح المسائل، م 291.
.67 توضيح المسائل، م 294؛ تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 23، م 12؛ استفتاآت، ج 1، ص 36، س 41 و 42.
.68 استفتاآت، ج 1، ص 36، س 42.
.69 استفتاآت، ج 1، ص 39، س 54.
.70 العروْ الوثقی، ج 1، ص 241، م 30.
.71 توضيح المسائل، م 318.
.72 توضيح المسائل، م 360.
.73 توضيح المسائل، م 361.
.74 توضيح المسائل، م 362.
.75 توضيح المسائل، م 363.
.76 توضيح المسائل، م 367.
.77 توضيح المسائل، م 368.
.78 استفتاآت، ج 1، ص 58، س 124.
.79 استفتاآت، ج 1، ص 57، س 122.
.80 توضيح المسائل، م 358.
.81 توضيح المسائل، م 374.
.82 توضيح المسائل، م 379.
.83 توضيح المسائل، م 376.
.84 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 42، الرابع.
.85 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 42، الرابع؛ العروْ الوثقی، ج 1، ص 297، م 5.
.86 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 42، الرابع.
.87 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 42، الرابع.
.88 توضيح المسائل، م 380.
.89 استفتاآت، ج 1، ص 55، س 113.
.90 استفتاآت، ج 1، ص 63، س 140.
.91 استفتاآت، ج 1، ص 66، س 154.
.92 استفتاآت، ج 1، ص 66، س 153.
.93 استفتاآت، ج 1، ص 56، س 117.
.94 شكل صحيح آن، جَنابت است كه معمولاً جِنابت خوانده می‏شود.
.95 ولی برای‏نماز مَيّت وسجده شكر وسجده‏های واجب‏قرآن غسل جنابت لازم نيست.
.96 شكل صحيح آن، حَيض است كه معمولاً حِيض خوانده می‏شود.
.97 توضيح المسائل، پس از مسأله 344.
.98 احكام بانوان، عبدالرحيم موگهی، قم، انتشارات شفق.
.99 آميزش جنسی.
.100 توضيح المسائل، م 345.
.101 توضيح المسائل، م 349.
.102 توضيح المسائل، م 350.
.103 توضيح المسائل، م 346.
.104 توضيح المسائل، م 348.
.105 توضيح المسائل، م 73.
.106 مثلاً بدون شهوت و يا بدون جستن بيرون آمده باشد.
.107 العروْ الوثقی، ج 1، ص 277.
.108 توضيح المسائل، م 352.
.109 مفاتيح الجنان، آداب وقت خواب.
.110 استفتاآت، ج 1، ص 28، س 14.
.111 استفتاآت، ج 1، ص 176، س 184.
.112 استفتاآت، ج 1، ص 48، س 85.
.113 استفتاآت، ج 1، ص 50، س 89.
.114 استفتاآت، ج 1، ص 53، س 104.
.115 استفتاآت، ج 1، ص 53، س 102.
.116 با جَستن بيرون آمدن منی.
.117 سست شدن.
.118 استفتاآت، ج 1، ص 53، س 103.
.119 منظور همان سوره «سجده» است.
.120 منظور همان سوره «فُصِّلَت» است.
.121 منظور همان سوره «نجم» است.
.122 منظور همان سوره «عَلَق» است.
.123 توضيح المسائل، م 355؛ تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 38.
.124 منظور همان سوره سی و دوم قرآن يعنی سوره «سجده» يا «الم تنزيل» است.
.125 العروْ الوثقی، ج 1، ص 288، م 5.
.126 استفتاآت، ج 1، ص 73، س 174.
.127 العروْ الوثقی، ج 1، ص 292، م 10.
.128 استفتاآت، ج 1، ص 54، س 109.
.129 دفتر امام خمينی: بخش استفتا.
.130 توضيح المسائل، م 391.
.131 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 43، م 18.
.132 استفتاآت، ج 1، ص 65، س 148.
.133 استفتاآت، ج 1، ص 65، س 149.
.134 فروع كافی، ج 5، ص 494.
.135 توضيح المسائل، م 2412.
.136 در صورتی كه زن اجازه داده و يا مرد عذری داشته و يا در سفر ضروری باشد، اشكالی ندارد. (تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 242، م 13.)
.137 توضيح المسائل، م 2418.
.138 ادامه اين مسأله راه ديگری نيز دارد كه می‏توانيد به مأخذ آن مراجعه كنيد.
.139 العروْ الوثقی، ج 2، ص 810، م 8.
.140 العروْ الوثقی، ج 2، ص 800، م 11.
.141 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 239، م 8.
.142 العروْ الوثقی، ج 2، ص 800، م 11.
.143 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 239، م 8؛ العروْ الوثقی، ج 2، ص 800، م 11.
.144 غير از ظهر پنجشنبه كه گفته شد مستحب است.
.145 اذان صبح.
.146 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 239، م 8.
.147 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 239، م 8؛ العروْ الوثقی، ج 2، ص 800، م 11.
.148 بدون هيچ روپوشی و اينكه هر دو كاملاً عريان باشند.
.149 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 239، م 8؛ العروْ الوثقی، ج 2، ص 800، م 11.
.150 مثلاً پس از اذان مغرب.
.151 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 239، م 8.
.152 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 239، م 8.
.153 يعنی انسان با خود كاری كند كه منی از او بيرون آيد.
.154 خروج منی و خودارضايی جنسی زن و شوهر به وسيله ملاعبه و بازی با يكديگر حرام نيست.
.155 استفتاآت، ج 1، ص 51، س 95.
.156 پس آميزش شوهر با زن مستحاضه پيش از غسل حرام است (بنابر احتياط واجب).
.157 توضيح المسائل، م 428.
.158 توضيح المسائل، م 450.
.159 توضيح المسائل، م 489 و 490.
.160 توضيح المسائل، م 451.
.161 توضيح المسائل، م 514.
.162 مرد می‏تواند مثلاً با استفاده از پاكتها و پوششهای پلاستيكی و مُلاعبه و بازی با همسرش و بدون عمل دخول، منی خود را در اختيار آزمايشگاه قرار دهد و سپس غسل جنابت كند.
.163 استفتاآت، ج 1، ص 76، س 182.
.164 جلو.
.165 توضيح المسائل، م 452.
.166 توضيح المسائل، م 454.
.167 توضيح المسائل، م 455.
.168 توضيح المسائل، م 456.
.169 توضيح المسائل، م 457.
.170 توضيح المسائل، م 458.
.171 يعنی با صدقه و استغفار، كفاره از او ساقط نمی‏شود.
.172 توضيح المسائل، م 461.
.173 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 53، پس از مسأله 2.
.174 توضيح المسائل، م 459.
.175 العروْ الوثقی، ج 1، ص 342، م 16.
.176 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 53، م 4.
.177 استفتاآت، ج 1، ص 68، س 159.
.178 استفتاآت، ج 1، ص 74، س 178.
.179 استفتاآت، ج 1، ص 75، س 179.
.180 البته چون منی از مرد بيرون آمده، غسل جنابت بر مرد واجب است.
.181 استفتاآت، ج 1، ص 74، س 177.
.182 استفتاآت، ج 1، ص 70، س 165.
.183 توضيح المسائل، م 435 و 436.
.184 توضيح المسائل، م 439.
.185 استفتاآت، ج 1، ص 72، س 169.
.186 توضيح المسائل، م 82؛ تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 239، م 8؛ العروْ الوثقی، ج 1، ص 194و ج 2، ص 800، م 10 و ص 801، م 18 و 20.
.187 وسائل الشيعْ، ج 14، ص 83.
.188 بحار الانوار، ج 60، ص 359/ علل الشرائع.
.189 توضيح المسائل، م 57.
.190 توضيح المسائل، م 63.
.191 استفتاآت، ج 1، ص 109، س 292.
.192 العروْ الوثقی، ج 1، ص 73، پس از مسأله 5.
.193 استفتاآت، ج 1، ص 110، س 296.
.194 استفتاآت، ج 1، ص 109، س 293.
.195 پوست.
.196 استفتاآت، ج 1، ص 36، س 43.
.197 استفتاآت، ج 1، ص 64، س 141.
.198 استفتاآت، ج 1، ص 122، س 334.
.199 العروْ الوثقی، ج 1، ص 218، م 47.
.200 العروْ الوثقی، ج 1، ص 663، م 12.
.201 العروْ الوثقی، ج 1، ص 710، م 14.
.202 استفتاآت، ج 1، ص 152، س 86.
.203 استفتاآت، ج 1، ص 299، س 556.
.204 استفتاآت، ج 1، ص 185، س 212.
.205 استفتاآت، ج 1، ص 109، س 294.
.206 استفتاآت، ج 1، ص 110، س 297.
.207 استفتاآت، ج 1، ص 111، س 298.
.208 استفتاآت، ج 1، ص 169، س 158.
.209 استفتاآت، ج 1، ص 169، س 157.
.210 استفتاآت، ج 1، ص 171، س 165.
.211 استفتاآت، ج 1، ص 165، س 142.
.212 توضيح المسائل، م 224.
.213 استفتاآت، ج 1، ص 110، س 295.
.214 استفتاآت، ج 1، ص 106، س 283.
.215 استفتاآت، ج 1، ص 107، س 284.
.216 استفتاآت، ج 1، ص 108، س 289.
.217 استفتاآت، ج 1، ص 63، س 139.
.218 استفتاآت، ج 1، ص 112، س 300.
.219 استفتاآت، ج 1، ص 111، س 299.
.261 استفتاآت، ج 1، ص 70، س 164.
.262 رساله نوين، ج 1، ص 112.
.263 توضيح المسائل، م 508.
.264 توضيح المسائل، م 509.
.265 توضيح المسائل، م 510.
.266 توضيح المسائل، م 512.
.267 توضيح المسائل، م 511.
.268 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 60 و 61، پيش از مسأله 1.
.269 نظير عبادتهايی كه مانند نماز بايد با وضو يا غسل يا تيمم به جا آورده شوند، ولی به جا آوردن عبادتهايی كه وضو و غسل و تيمم برای آنها لازم نيست مانند نماز ميّت، مانعی ندارد. و چيزهايی كه بر جنب حرام است و در احكام جنابت گفته شد.
.270 توضيح المسائل، م 513.
.271 توضيح المسائل، م 514.
.272 توضيح المسائل، م 515.
.273 توضيح المسائل، م 516.
.274 توضيح المسائل، م 517.
.275 توضيح المسائل، م 518.
.276 توضيح المسائل، م 519.
.277 توضيح المسائل، م 520.
.278 روزهای پاكی.
.279 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 61، م 1.
.280 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 61، م 3.
.281 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 62، م 4.
.282 يعنی با ترك عبادت احتياط كند تا وضع و تكليف او روشن شود.
.283 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 62، م 5.
.284 العروْ الوثقی، ج 1، ص 62، م 13.
.285 استفتاآت، ج 1، ص 76، س 183.
.286 استفتاآت، ج 1، ص 77، س 184.
.287 استفتاآت، ج 1، ص 77، س 186.
.288 با اقتباس از: رساله نوين فقهی پزشكی، ج 1، ص 157 / نه ماه در انتظار نوزاد، تأليف و ترجمه فريناز عسكری، ص 139.
.289 بحارالانوار، ج 104، ص 123 / مكارم الاخلاق.
.290 توضيح المسائل، م 2412.