بهترين تفريح كه در ديدارهاي دسته‌جمعي براي جوانان، نوجوانان و بزرگسالان مفيد است، از نظر اسلام چيستند؟
قبل از بحث لازم مي‌بينيم به معني تفريح در لغت و اصطلاح و فرهنگ اسلامي اشاره كنيم و بعد به ويژگي‌هاي تفريح اسلامي بپردازيم و سپس وارد بحث يعني تفريحات در اسلام مي‌شويم و در انتها به بهترين تفريح در ديدارهاي دسته‌جمعي اشاره مي‌كنيم و از بحث خود نتيجه‌گيري خواهيم نمود.
تفريح در لغت: در لغت تفريح به معني شادماني كردن، شادماني و خوشي است[1] و با واژه‌هاي نزهت، تفرّج، فرح، راحتي و ‌آسايش هم خانواده است.
تفريح در فرهنگ اسلامي: در واقع در فرهنگ غني اسلام تفريح از مراحل و اجزاء سير تكاملي و رشد شخصيت فردي و اجتماعي انسان به حساب مي‌آيد. به گونه‌اي كه هر كسي از اين قسمت (تفريح) استفاده نكند، در بعدي از ابعاد تكاملي شخصيت خود كوتاهي كرده است و اين قصور باعث كند شدن سير رشد و تكامل ابعاد ديگر شخصيت او مي‌گردد. تفريح نشاطي است كه انسان پس از تلاش و فعاليت‌هاي سنگين جسمي و روحي بر مي‌گزيند تا رنج و اندوه و همّ و غم را از خود دور كند.[2] از آنجايي كه انسان داراي دو بعد جسماني و روحاني است و اين دو بعد بر همديگر اثر مي‌گذارند (مثبت و منفي)، بايد بداند كه تفريح براي بازپروري و نشاط در كار، رغبت و رشد در تمام جهات زندگي يك ضرورت است كه مورد تأكيد و تأييد ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ (در عمل توصيه به آنها و تأييد افرادي كه به تفريحات سالم مي‌پرداختند) بوده است، در بحث فعلي، تفريح به معني هر چيز است كه باعث شادي، نشاط رفع خستگي و غم اعم از تفريح حركتي (ورزش) و غيرحركتي است.
ويژگي‌هاي تفريح اسلامي: 1. در راستاي فرآيند تكامل و رشد شخصيت اسلامي و انساني است؛ 2. نشاط‌آور؛ 3. در چهارچوب قوانين شرع (واجب، حرام، مباح، مكروه و مستحب)؛[3] 4. تعادل در آن مهم است (نه افراط، نه تفريط)؛ 5. فوايد عقلي، جسمي و روحي دارد؛[4] 6. بعد اجتماعي در آن لحاظ شد مثل ادخال سرور در قلب مؤمنين؛[5] 7. فقط وقت پركني و تضييع وقت نيست؛[6] 8. هر تفريحي كه انسان را يك پله از رشد الهي پايين آورد مذموم (حرام يا مكروه) است؛ 9. فعال و پرتحرك بودن اسب سواري، كشتي و...؛ 10. هر تفريحي كه باعث خفت و سبكي عقل شود و يا عقل را تعطيل كند حرام است (توجه به عقل و تفكر در نظام اسلام) مثل شرب خمر، موسيقي مبتذل، مواد مخدر، قمار؛ 11. برد و باخت در بازي حرام است (غير از تيراندازي و اسب سواري)؛ 12. آزار و اذيت حرام است (تحقير، مسخره كردن، همسايه و مردم آزاري و...)؛ 13. ضرري به خود يا ديگران نرسد؛ 14. لذت آن پايدار باشد (كمك كند به شادي در آخرت)؛[7] 15. تقويت كنندة بعد جسماني و روحاني (شجاعت و...) باشد و مقدمه‌اي براي دفاع از خود، دين (تيراندازي).
نكته: با توجه به ويژگي‌هاي تفريح اسلامي بايد متذكر شويم كه اسلام ما را در تفريحات محدود نمي‌كند، امّا آن چه كه مهم است ميزان حركت است يعني بايد در هر تفريحي اول دقت كنيم و ببينم كه آيا با معيار اسلامي سازگار است يعني آيا كمال‌آور، لذت‌آور و آخرت‌آور هست يا نه، هر چه به عنوان لذت، تفريح، شادي باشد و انسان را از مسير بندگي و كمال دور سازد به تعبير علي ـ عليه السّلام ـ آخرش به هلاكت ختم خواهد شد.
تفريحات اسلام: همانطور كه ذكر شد اسلام براي هر كاري ملاك معرفي كرده است، ‌اسلام در تفريح، ما را محدود نكرده است، امّا چيزي كه مهم است بايد خارج از مسير بندگي نباشد و ويژگي‌هاي تفريح اسلامي مذكور در آن رعايت گردد، اينك به برخي از تفريحات مورد توجه اسلام اشاره مي‌كنيم، لازم به ذكر است كه با توجه به تعريف لغوي تفريح بايد گفت كه دايرة تفريح خيلي وسيع‌تر از آن است كه غالباً تصور مي‌شود چون تفريح به معني شادي و شادماني است و هر چه كه باعث زايل شدن همّ، غم، خستگي، رنج شود به نوعي تفريح محسوب مي‌شود.
1. كار و تلاش:[8] حضرت علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: كار بزرگ‌ترين تفريح است. كار باعث شكوفا شدن استعداد و خلاقيت انسان مي‌گردد و انسان را از همّ و غصه نجات مي‌دهد، بسياري از اضطراب‌ها و نگراني‌هاي جهان امروزي به خاطر بي‌حركتي و عدم فعاليت‌هاي جسماني است، امروزه كار درماني براي زدودن يأس، نگراني و اضطراب براي بيماران رواني هم تجويز شده است.
برنارد شاو نويسندة معروف انگليسي مي‌گويد: راز بدبختي و بينوايي ما داشتن اوقات فراغتي است كه صرف فكر كردن دربارة خوشبختي و بدبختي مي‌شود.[9]
2. تيراندازي.[10]
3. اسب‌سواري.[11]
4. كشتي،[12] در متون ديني داريم كه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ از امام حسن و امام حسين ـ عليهم السّلام ـ خواستند كه با هم كشتي بگيرند و يا اينكه ايشان خودشان با شتر خودشان با ديگران مسابقه مي‌دادند.
5. شنا:[13] پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ والدين را توصيه نموده‌اند كه به فرزندان خود شنا ياد دهند و زمينه يادگيري شنا را برايشان فراهم كنيد.
6. صله رحم و معاشرت با نزديكان: اين امر بسيار مورد توجه اسلام شده است. انسان وقتي نزديكان خود را مي‌بيند باعث سرور و شادي مي‌شود و دوري از آنها غم و غصه به بار مي‌آورد، مثلا افرادي كه براي تحصيل از محيط خود فاصله مي‌گيرند اين امر را تجربه كرده‌اند.
7. خانه وسيع داشتن: در دستورات اسلام داريم كه انسان مخصوصاً مرد خانه اگر بتواند لازم است كه خانه وسيع و رفاه معيشتي براي خانواده خود فراهم كند.
8. خوشرويي و خوش‌گويي.
9. نظافت (بدن، لباس، موي سر و صورت) و زدودن موهاي زائد بدن، آرايش مرد براي همسر و زن براي همسر، غسل‌هاي مستحبي.
10. ياد خدا (دعا، نيايش، تلاوت قرآن): كمك به ديگران، يتيم‌نوازي، احسان رضايت خاطر براي انسان به بار مي‌آورند.
11. توجه به اعياد مذهبي (جمعه‌ها، فطر، غدير، قربان): پوشيدن لباس‌هاي روشن و شاد.
12. انگشتر فيروزه: حضرت علي ـ عليه السّلام ـ انگشترهاي متعددي داشتند كه هر كدام خاصيتي داشت و انگشتر فيروزه باعث زدودن غم و پيروزي و شادابي است.
13. شاد كردن مؤمنين مستحب مؤكد است (عبادت). در بين مؤمنين، يتيمان و فقرا نياز بيشتري به شاد شدن دارند و ائمه به همين جهت (جبران نياز روحي آنها) به آنها اهتمام زيادي داشتند.
14. عطر: بوي خوش باعث شادابي روحي و در نتيجة آن خرمي جسم مي‌شود انسان را محبوب ديگران مي‌كند به همين جهت بود كه در مورد پيامبر مي‌خوانيم كه ايشان توجه زيادي به استفاده و خريدن عطر مي‌نمودند. امام خميني (ره) كه زندگي ساده‌اي داشتند تنها جايي كه دنبال مرغوب‌ترين بودند همان وقت انتخاب عطر و ادكلن بود.
15. هديه دادن و هديه گرفتن.
16. داشتن دوست صالح: انسان موجودي است اجتماعي، افرادي كه مشكلات و حتي شادي‌هاي خود را به شكل كلامي و غيركلامي با دوستان و آشنايان خود در ميان مي‌گذارند و در دل خود ذخيره و انبار نمي‌كنند از نشاط و خرمي بيشتري برخوردارند. در روايت داريم عاجزترين مردم كسي است كه از انتخاب دوست مؤمن ناتوان باشد و ناتوان‌تر از او كسي است كه دوست خود را از دست بدهد.
17. لطائف و حكمت آموختن:[14] حضرت علي ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايند: قلب‌ها مثل بدن‌ها خسته و ملول مي‌شوند، پس شما بايد با (شنيدن، خواندن) حكمت‌هاي دقيق و لطيف آنها را شاداب كنيد.
18. پرهيز از صفات زشت اخلاقي (حسد، غيبت، كينه و...): از آن جايي كه صفات بداخلاقي خلاف رشد و وجدان و عقل مي‌باشد، هميشه با هم تعارض دارند يعني مثلاً انسان حسد مي‌ورزد ولي وجدان و عقل به طور ناخود آگاه با آن به جنگ بر مي‌خيزد و اين جنگ دروني باعث ظهور ناراحتي، افسردگي (بيماري‌هاي رواني، روان تني مثل سردرد، زخم معده) در فرد مبتلا به اين صفات رذيله مي‌گردد. هرانساني كه خود را از قيد اين صفات رها سازد از نشاط و شادي روحي و عقلي و جسمي بالاتري برخوردار است. انساني كه دچار مشكلات اخلاقي است اگر بهترين غذاها، دشت‌ها، تفريح‌گاه‌ها را هم داشته باشند، شادابي خويي ندارد ولي فردي مثل حضرت امام خميني (ره) در گوشه اطاق كوچكي قلبي بزرگ‌تر از دنيا در اختيار داشت (نشاط در عبادت و ارتباط با مردم و ...).
19. سفر و رفتن به مناطق سرسبز، ديدن جريان آب: سفر باعث با تجربه شدن انسان، آشنايي او با نشانه‌هاي مختلف خدا (فرهنگ‌هاي مختلف، زبان‌هاي گوناگون و...) و توجه به ‌آثار گذشتگان و عبرت از آنها مي‌شود. علاوه بر آنها سفر موجب سلامتي روح مي‌گردد. (سافروا تصحّوا؛ مسافرت كنيد تا سالم و شاداب شويد.) سفر و اردوهاي دسته‌جمعي براي جوانان لذت بسياري بيشتري دارد چرا كه با همسالان خود هستند. در سفر دوستيابي، ايثار، گذشت، تعاون .... را ياد مي‌گيرند. در روايات مي‌خوانيد كه در سفر مزاح را كمي بيشتر كنيد ولي افراط نشود.
20. نشاط روحي: از خصوصيات عجيب نفس و قلب حالات روحي مختلف انسان است. در اسلام همانطور كه شادي‌هايي كه انسان را در راه تكامل كمك كند، مطلوب مي‌باشد حزن و حتي گريه‌هايي كه انسان را در كمال كمك كند مطلوب مي‌باشد، انسان شب‌زنده‌دار، عزادار امامان و امام حسين ـ عليه السّلام ـ با اين كه محزون است ولي هيچگاه احساس تنگي سينه، اضطراب، تشويق، خستگي وغم دنيايي نمي‌كند. برعكس او حس مي‌كند كه قلب او ظرفيت و نشاط بيشتري در ميل و انجام كار و عبادت پيدا مي‌كند، برخلاف غم‌ها، نگراني‌ها و مشكلات دنيايي كه انسان را از كار و نشاط ساقط مي‌كنند.
نكته: در تفريحات، سنين مختلف نقش مهمي را به خود اختصاص مي‌دهد مثلا تفريح كودك با نوجوان و يا زن و مرد بسيار با هم فرق دارد. يك جوان از آنجايي كه ابعاد روحي او رشد كرده نياز به احترام، شخصيت، عزت نفس‌ و... در خود احساس مي‌كند، هر گاه نيازهاي معنوي، جسماني و عقلاني او ارضاء مي‌گردد، احساس شادابي و خرمي بيشتري مي‌كند و هر گاه اينها از طرف ديگران در خطر باشد، او احساس افسردگي، خمودي وغم مي‌كند.
بهترين تفريح در ديدارهاي دسته‌جمعي
در ديدارهاي دسته‌جمعي برخي تفريحات هستند كه جنبة گروهي و عمومي پيدا مي‌كنند و برخي ديگر جنبة خصوصي‌تر. البته بستگي دارد اين گروه در چه جايي باشند (منزل، مدرسه، تأتر و مسجد، اردو، خارج ازمنزل). به هر حال بهترين تفريح در اين موارد، چيزي كه هر سني و جنسي (مذكر يا مؤنث) به سهم خودشان از آن استفاده كنند يعني بايد طوري برنامه‌ريزي شود كه جنبة همگاني آن رعايت گردد. البته گاهي هم ايجاب مي‌كند كه هر دسته‌اي جداگانه با هم باشند، مثل زماني كه بزرگترها مشغول بحث‌هاي جدي و مهم خود هستند. در ذيل برخي از تفريحات دسته‌جمعي ذكر مي‌شود: 1. اجراي مسابقه وتهيه جايزه از طرف بزرگترها، مشاعره، كشتي، مسابقة معلومات عمومي، لطيفه‌گويي؛ 2. معاشرت‌هاي سازنده و صله رحم؛ 3. مسافرت‌هاي كوتاه و بلندمدت، رفتن به پارك و مناطق سرسبز، ديدن جريان آب رودخانه، دريا و...؛ 4. آزاد كردن ذهن از مسائل كاري و مشكلات زندگي: امام محمد غزالي مي‌گويد بهتر است شاگردان پس از مدتي تعليم رها گردند تا بازي و تفريح كنند، چون تعليم و درگيري جدي ذهن با مسائل علمي آنها را از درس دلزده و فراري مي‌كند، امّا در تفريح نبايد افراط گردد[15] و... با توجه به مطالب گذشته بايد بگوييم بهترين تفريح از نظر اسلام اين است كه سنين مختلف در آن رعايت شود. كودك با يك شكلات دل خوش است، ولي جوان نيازها و خواسته‌هايش بيشتر است و.... . ديگر اينكه شادي و تفريح نبايد به اصل حركت در مسير رشد و بالندگي انساني و اسلامي فرد ضرر برساند و در آن افراط نشود و از سويي ديگر زمينه ساز بازگشت به كار و اعمال زندگي بانشاط بيشتر مي‌گردد. (در اسلام محدوديت در تفريح نيست مگر اينكه امر خلاف شرع و اخلاق در آن رخ دهد).
نكته پاياني: در اين بحث بيان داشتيم كه اسلام هر تفريحي را نمي‌پسندد تفريحي مناسب است كه با اصول تربيت وتعليم اسلامي و رشد استعدادهاي رواني و شخصيتي مغايرت نداشته باشد، باعث آزار و اذيت ديگران نشود. به ديگران و خود زيان مالي، آبرويي، جاني نرساند، جزء تفريحاتي نباشد كه انسان را از دايرة بندگي خدا بيرون مي‌كند (قمار، شراب‌خواري، مجالس لهو و رقص، مواد مخدر، موسيقي‌هاي لهوي و ترانه‌هاي مبتذل، مسابقه‌هايي كه برد و باخت در آنها حرام است[16] مثل فوتبال، دو ميداني و...) البته دامنه تفريحات به موارد ياد شده خلاصه نمي‌شود، هر چيزي كه در آن گناه صورت نگيرد و افراط نشود را مي‌تواند شامل گردد (رعايت ويژگي‌هاي تفريح اسلامي). مثل فوتبال، كشتي، شمشيربازي، دو، اسب سواري،كوهنوردي، شنا، گردش در دشت و صحرا، رفتن به پارك‌ها، شنيدن موسيقي‌هاي غير حرام، ديدن فيلم‌هاي سينمايي مفيد (مستند، كمدي، رزمي و...)، خواندن مطالب طنز، شعر، حل جدول، مشاعره، لطيفه‌گويي، مسابقة علمي، مهماني رفتن، پذيرفتن مهمان، لباس نو خريدن، عطر زدن و... لازم به ذكر است كه در تفريح بايد به معني لغوي آن و اصطلاحي توجه داشت يعني دايره تفريح و شادماني خيلي وسيع است تا آنجايي كه خلاف رشد وكمال و مسائل شرعي نباشد.
منبع كمكي
امام علي و تفريحات سالم، محمد دشتي، سازمان تحقيقات سازمان نيروي مقاومت بسيج.
رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ :
مسافرت كنيد تا از نظر جسم و روح در سلامت باشيد. (ميزان الحكمة)


[1] . فرهنگ عميد.
[2] . التربية الترويحية في الاسلام، احمد عبدالعزيز ابوسمك، دار النفائس للنشر و التوزيع، الاردن، ص 40.
[3] . همان، ص 80.
[4] . همان، ص 59.
[5] . همان.
[6] . همان.
[7] . پندهاي امام صادق، استاد محمد تقي مصباح يزدي، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1381، ص 104 ـ 107.
[8] . نيازهاي جوانان، احمد صادقي اردستاني، نشر خرم، 1379، ص 185.
[9] . آيين زندگي، ديل كارنگي، جهانگير افخمي، ارمغان، تهران، 1376، ص 69 ـ 70.
[10] . نيازهاي جوانان، ص 185 ـ 192.
[11] . همان.
[12] . همان.
[13] . همان.
[14] . نهج البلاغه، محمددشتي، حكمت 39.
[15] . التربية النزويحية في الاسلام، ص 44.
[16] . در استفتاء از امام خميني: 1. در مسابقات علمي مثل حل جدول و پاسخ به سؤالات چون صورت قمار و برد و باخت پيدا نمي‌كند و چيزي به عنوان جايزه براي تشويق افراد پرداخته مي‌شود اشكالي ندارد؛ 2. در مسابقاتي مثل فوتبال وواليبال و اين گونه بازيها اگر شرط بندي در كار نباشد و شخص سومي به افراد به عنوان جايزه چيزي پرداخت كند، مانعي ندارد (مثل برگزاري مسابقه از طرف مدير مدرسه).
( اندیشه قم )