يكي از نكات مهم تربيتي جلوگيري از دروغگويي كودكان است. اين مسئله در اغلب خانواده ها مطرح است و پدران و مادران البته نه در دوران خردسالي كودك بلكه از حدود سن تميز از آن شديداً رنج مي برند.

پايه گذاري اين لغزش و خوي ناپسند از همان دوران كودكي است. در روزهاي اول كه بنا به علل اجتماعي و احياناً غريزي طفل دروغ مي گويد و راه حيله در پيش مي گيرد ، والدين با موضع تشويق و خنده و شعف از او استقبال مي كنند . غافل از اين كه همين امرموجب رشد و پرورش اين حالت نابهنجار مي شود.

دروغ بيان سخن و مطلبي است كه مطابق با واقع و حقيقت نيست. معمولاً آن كس كه دروغ مي گويد آگاهانه به تحريف حقيقت مي پردازد و امري را تأييد مي كند كه وجود خارجي ندارد. البته چنين امري همه گاه در باره كودكان صادق نيست. زيرا بعدها خواهيم ديد كه بسياري از كودكان خردسال و آنها كه در مرز سن تميز هستند گاهي بين تخيل و واقعيت فرقي نمي گذارند  و سخني مي گويند كه به نظر ما دروغ است. دروغگوئي كودكان مميز معمولاً  با زمينه سازي ها و تدابيري انديشيده است و در آن نقشه كشي و حساب مطرح است و طفل  آن را به خاطر وصول به هدف و مقصدي مورد استفاده قرار مي دهد .

دروغ گاه به صورت تحريف حقيقت است و زماني به صورت وارونه نشان دادن آن . گاه به صورت گزافه گويي است و گاه به گونه ي  بيان يك مسئله و زماني به صورت سكوت در آن باره .  مثلاً به هنگامي كه درباره  كودكي نزد فرد بزرگسالي  تعريفي مي شود و سخني ذكر مي گردد كه او واجد آن نبوده و درعين حال بدان گوش فرا داده  و در برابرش سكوت مي كند به حقيقت ، او به نوعي مرتكب دروغ شده است .

معمولاً هدف از دروغ گمراه كردن طرف مقابل و يا مشتبه كردن امري بر ديگري است تا در سايه آن به هدف و مقصدي كه مورد نظر است برسد . آن كس كه دروغ مي گويد معمولاً قصد دارد  بر اثر آن به اغفال و فريب ديگران بپردازد و آنها را گول بزند ، آن چنان كه واقعيت ها را در نيابند و دست او را تا رسيدن به مقصد باز گذارند . اين هدف يا اهداف ممكن است متعدد و گوناگون باشد . از جمله نجات از مجازات ، كسب منافع مورد نظر ، جلب نظر و عنايت ديگران كه  به نحوي در زندگي و سعادت او نقشي دارند . آدمي از طريق  دروغ گويي موفق مي شود فردي را كه به گونه اي مي تواند برايش خير و سعادت بيافريند خام كرده و او را به خود مؤمن بسازد و به پيش رود .

او ممكن است درمواردي دچار  احساس ضعف  يا حقارت باشد و اين درد ، جان او را مورد صدمه قرارداده و آزارش دهد . به همين دليل براي رهايي از آن و رسيدن  به تعادل و اعتدال ، اين راه را انتخاب كند .

البته اين علائم در افرادي كه جديداً دروغ را شروع كرده اند نمايان تر است و به تدريج كه فرد به دروغ عادت مي كند ، اين آثار در او از ميان مي رود ، آن چنان كه در مواردي حتي قادر مي شود مظلوم نمايي كند و در عين دروغگويي بگريد و خود را محق معرفي كند و چند سوگند  دروغ  هم بخورد .

روايات اسلامي مي گويند مؤمن را نمي توان مؤمن  خواند مگر آنگاه كه دروغ را رها كند ، چه به صورت جدي و چه به صورت شوخي ،  و يا در سخني از معصوم آمده است كه شرور و مفاسد  در مخزني و جايي جمع شده اند و كليد آن مخزن دروغ است .

دروغ اعتماد را از  ميان برمي دارد ، آدمي را در بين جمع بيگانه  مي سازد ، اوضاع و حركت جامعه را دچار  شك و تزلزل مي نمايد، در مواردي باعث پيدايش  درگيري و سوء تفاهم ها مي شود در بين مردم بدبيني پديد مي آورد. اصول و ضوابط  ادب و اخلاق را خدشه دار مي سازد و خلاصه  ارزش و لذت زندگي را از بين مي برد .

از نظر اجتماعي هم فراموش نخواهيم كرد كه كودك امروز پدر يا مادر فرداي اجتماع است . اگر اصلاح نشود هم سبب وارد آمدن  ضربه اي به اجتماع خواهد شد و هم آبروي اولياي خود را خواهد برد .

به عقيده ما كودك از خانواده و اجتماع  و از كساني كه در اطرافش هستند دروغ را مي آموزد . اصل در آفرينش او فطرت صدق است و او دروغ را از ديگران  ياد مي گيرد . تحرك ذهن و فرزانگي طبيعي كودك خيلي زود او را با دروغي كه مي بيند يا مي شنود مأنوس خواهد ساخت. تماس هاي اجتماعي  و ديدن صور و اشكال دروغ از اين و آن خود سبب ورزيدگي و كسب مهارت او در آن زمينه مي شود و اين خود هشداري  است براي والدين در جهت كنترل گفتار و رفتار خود و بر حذر داشتن كودك از معاشرين دروغگو و اجتماع آلوده و فاسد .

عــــــــوامل و انگيــــــــــــــزه هاي دروغ

طفل و حتي فرد بزرگسال  دروغ مي گويد  از آن بابت كه از مجازات مي ترسد و اگر راست بگويد از مكافات امري  كه مرتكب شده ايمني ندارد . بررسي هاي علمي نشان مي دهند كه  بيش از 70% دروغهاي كودكان به اين علت و دليل است ، شما اطمينان  دهيد او را تنبيه  نخواهيد كرد تا به شما راست بگويد .

كودك اصرار دارد امري را كه مرتكب شده از نظر شما  مخفي باشد و شما در ضمنِ سؤالات بسيار، به بازجويي او مي پردازيد . پيداست كه او براي حفظ شخصيت خودهمچنان به دفاع و انكار خواهد پرداخت .

اين ضعف و عجز در مواردي مي تواند به صورت عكس قضيه يعني لاف زدن و گزافه گوئي در آيد تا از  اين طريق ضعف  خود را در انظار ديگران جبران و ترميم نمايد .

منشاء برخي از دروغهاي كودكان حسادت و يا رقابت است . او مي بيند كه برادر  يا خواهر كوچكش با شيرين زباني هاي خود نظر پدر و مادر را جلب كرده و محبت آنها را  به صورت انحصاري در گرو خود در آورده است . او از طريق رقابت كه  در حقيقت منشائي جز حسادت ندارد  مي خواهد جاي پايي براي خود ايجاد كند و چون قدرت انجام عمل و رقابت را ندارد تن به دروغ مي دهد . زماني هم ديده مي شود كه طفل  خردسال  را اذيت كرده و به گريه اش مي اندازد و بعد منكر قضيه مي شود .

گاهي شما به عنوان پدر يا مادر  در ميان جمعي از دوستان خود نشسته و سرگرم بحث و گفتگو هستيد  و كودكي را كه در ميان جمع شماست فراموش كرده و يا او را به حساب نمي آوريد . ناگهان مي بينيد كه كودك با بيان مسئله اي كه واقعيت ندارد لب به سخن مي گشايد  و امري را با زرق و برق  و با جلوه اي خاص بيان مي كند ، تا توجه تان رابه سوي خود معطوف دارد .

شما به فرزندتان اعلام مي كنيد كه اگر در ثلث سوم و در امتحانات آخر سال  بتواند رتبه اول  شود و يا در فلان درس فلان نمره را بياورد برايش فلان اسباب بازي را كه بسيار مورد علاقه اوست تهيه  خواهيد كرد . حال  وضع او را در نظر آوريد كه به  فلان رتبه  و نمره دست پيدا نكرده است . ولي به آن اسباب بازي علاقه مند است . طبيعي است كه با گفتن دروغ و به كار گرفتن راه خطا و نادرستي بخواهد خود را به آن منفعت برساند .

آدمي براي اينكه در ميان جمع خود را دستكم نگيرد و نشان دهد كه او هم كسي است به دروغ از شخصيت خود، از اهميت خانواده و وضع خود صحبت مي كند.

كودك نيز چون ديگران داراي حب ذات است. خودش را دوست دارد و شخصيت او در نزدش عزيز است. او ممكن است درمواردي دچار لغزش و خطا شده باشد و ميداند كه در اين امر مورد طعنه و سرزنش ديگران قرار خواهد گرفت و شخصيت او به خطر خواهد افتاد.به همين دليل براي پوشاندن گناه و رهايي از خطر سرزنش و تمسخر تن به دروغ مي دهد و آماده مي گردد كه بر خلاف واقعيت حرف بزند. البته اگر او مي دانست كه لغزش و خطاي او بخشيده مي شود تن به دروغ نمي داد .

دروغ كودك در مواردي مي تواند نشان دهنده اميد و آرزوي او در وصول به هدفي و مقصدي باشد. او آرزو دارد كه از فلان جوي بپرد و عبور كند پس همان آرزو را به صورت تحقق يافته آن مطرح مي سازد  .

در مواردي دروغگويي نوعي انتقام گيري است و او مي خواهد با زحمت انداختن پدر و مادر كه آزارش رسانده اند، با سوزاندن دلِ آنها كه روزي دل او را سوزانده اند  انتقام بگيرد. آنها معمولاً با گفتن دروغي پدر و مادر خود را مضطرب مي سازند، و حتي در مواردي سعي دارند آبروي آنها را ببرند. از آن بابت كه روزي آنها آبروي او را نزد دوستش برده اند. اين گونه رفتار در كودكاني كه ظرفيت روحي مناسبي ندارند واغلب احساس مظلوميت و ضعف وحقارت مي كنند بيشتر ديده مي شود. آنها اعمال اين روش را براي خود نوعي دفاع و مقابله مي پندارند.

كودك است و بازي،تمايل به لذت بازي او را وامي دارد كه در مواردي با دروغ هاي خود  ديگران را هم بازي دهد

اين از مسائل مهم  و از نكات اساسي روان شناسي كودك است كه طفل در موارد بسياري بين واقعيت و  تخيل  فرق نمي گذارد. چه بسيارند مسائلي كه او در ذهن آن را تخيّل و تصوير مي كند و بعد همان را به عنوان يك واقعيت مطرح مي سازد. اين امر در كودكاني كه كمتر از پنج سال دارند به فراواني ديده مي شود  و والدين ناآگاه به جاي تفهيم  كودك او را به باد مسخره و سرزنش مي گيرند و متهمش مي سازند كه دروغ گفته است. دروغ او به واقع دروغ نيست. نوعي تصور و خيال است و گاهي هم نتيجه داستان روز قبل مادر و يا رؤياي شب قبل اوست. به خصوص كه او از بيان واقع در رؤيا و تفاوت گذاري بين اين دو عاجز است .

بررسي ها نشان داده اند والديني كه توانسته اند محيط  خانه را محيطي پر از صدق و صفا سازند و ضوابط  اخلاقي را در خانه رعايت كرده و هشيار باشند فرزندانشان صادق و راستگو بار خواهند آمد.

چشم و گوش كودك  دريچه هايي از او به سوي جهان خارج هستند.  آنها نگاه مي كنند شما چه مي گوييد و چه مي كنيد. شما ممكن است دائماً فرزندان خود را نصيحت كنيد كه راست بگويند ولي عمل شما خلاف آن باشد. فراموش نكنيد طفل آنچه را كه از شما ديده و شنيده است مي آموزد يا در اجتماع امروز يا فرداي خود آن را پياده مي كند. همه ي رفتار و گفتار شما سرمشق اوست و به او سرايت خواهد كرد .

گاهي كودكي را مي بينيم كه به علت شيرين زباني  دوران خردسالي  دروغي را كه مثلاً از كسي ياد گرفته با زبان كودكانه اش در حضور پدر و مادر مي گويد  و آنها بدون توجه به عواقب آن شروع به تشويق و بوسيدن او مي كنند. طفل بي خبر از همه مسائل ، از اين پذيرش شاد شده و به ادامه راهش خواهد پرداخت و روز بعد براي اين كه محبت بيشتري ببيند دروغ بزرگتري را خواهد گفت و اين امر به تدريج در او به صورت عادت در مي آيد .

عوامل و انگيزه هاي ديگري هم در اين زمينه وجود دارد كه براي رعايت اختصار از ذكر آن خودداري مي كنيم.