يکي از بخش‌هاي بسيار مهم اديان الهي، مناسک و عباديّات است که شامل يک سلسله اعمال مقدّس است که پيروان آنها، از طريق آن به پرستش خداوند مي‌پردازند. پرستش خداوند شيوه‌هاي گوناگوني از قبيل حج، نماز، قرباني، نذر و... دارد که بارزترين و عالي‌ترين آنها نماز است که با آداب و تشريفات خاصّي اقامه مي‌شود.
در اين نوشته بر آنيم که سيماي نماز را در دو آيين زرتشتي و صابئي به تصوير کشيده، برخي حکمت‌هاي آن را ذکر کنيم.

آنچه از تحقيق و بررسي در اديان، خاصّه اديان الهي، بر مي‌آيد اين است که هر ديني از سه بخش اصلي "اعتقادات"، "اخلاقيّات" و "عباديّات" تشکيل شده است. بخش اعتقادات هر ديني به يک سلسله نگاه‌ها، نظرگاه‌ها و تعاليم ناظر به خدا، جهان طبيعت و انسان اختصاص دارد. بخش اخلاقيّات آن در بردارنده‌ توصيه‌هايي متناسب با آموزه‌هاي آن، براي هر چه بهتر شدن روابط چهارگانه انسان با خود، با خدا، با طبيعت و با انسان‌هاي ديگر است؛ و بخش عباديّات آن مشتمل بر يک سلسله اعمال مقد‌‌ّس است که جنبه نمادين1 دارند و شخص ديندار، دانسته يا نادانسته، به وراي آنها توجّه مي‌کند و بينش‌ها و احساسات دروني و واقعيّت‌هاي نهفته در آن دين را آشکار مي‌سازد.
از ميان اين اعمال مقدّس، نماز ـ صرفنظر از تفاوت‌هاي صوري و محتوايي آن در اديان ـ از چنان اهميّت و جايگاه ويژه‌اي برخوردار است که مي‌توان از آن به عنوان عالي‌ترين و بارزترين جلوه پرستش خدا در اديان ياد کرد.
نوشته حاضر بر آن است که سيماي نماز در دو آيين زرتشتي و صابئي را به تصوير کشد و جايگاه آن را مشخص سازد.

نماز در آيين زرتشتي
آيين زرتشت با قدمتي تقريباً دو هزار و پانصد تا سه هزار ساله از اديان بسيار کهن جهان به شمار مي‌رود. از تعاليم بسيار مهمّ اين آيين، پرستش "اهورا مزدا" به عنوان يگانه پروردگار متعال و استمداد از او براي داشتن زندگي پرهيز کارانه است. به سخن ديگر، اين آيين، ماهيّتي عمدتاً اخلاقي دارد و رشد و پرورش فضايل اخلاقي، نقش اساسي در زندگي ديني افراد ايفا مي‌کند؛ و سه اصل "پندار نيک"، "گفتار نيک" و "کردار نيک" از دستورات اخلاقي بسيار مهمّ اين آيين است. 2
پرستش "اهورا مزدا" جلوه‌هاي گوناگوني دارد که بارزترين جلوه آن نمازگزاردن به پيشگاه اوست. به عقيده زرتشتيان، مهم‌ترين فايده و حکمتِ به جاي آوردن نماز، نه براي بخشودگي گناهان، بلکه ياد "اهورامزدا" و عمل به دستورات ديني مانند راستي، سازندگي، کار و کوشش، و سرانجام نيل به انديشه، گفتار و کردار نيک است؛ زيرا زرتشتي بودن به کردار است، نه به گفتار. 3
نماز در نزد زرتشتيان، با آداب و تشريفات خاصّي اقامه مي‌شود که مي‌توان آنها را اجمالاً به شرح زير بيان کرد:
زرتشتيان هر 24 ساعت را به 5 دوره يا گاه تقسيم مي‌کنند و در هر دوره يا گاه، نماز آن دوره يا گاه را به جاي مي‌آورند و دعاهاي مخصوص آن دوره يا گاه را مي‌خوانند. به عبارت ديگر، اينان روزي پنج نوبت نماز و پرستش خداي يگانه را به جاي مي‌آورند که، به ترتيب، عبارتند از:
1ـ نمازِ گاهِ‌ هاون (بامدادان ـ از برآمدن خورشيد تا نيمروز)؛
2ـ نمازِ گاهِ رَپَتْوَن (از نيمروز تا پسين، يعني، سه ساعت از نيمروز گذشته)؛
3ـ نمازِ گاهِ اُزيرَن (سه ساعت از نيمروز گذشته تا فرو رفتن خورشيد)؛
4 ـ نمازِ گاهِ سروثرَم (از فرو رفتن خورشيد تا نيمه شب)؛
5 ـ نمازِ گاهِ اوشَهي نااي ـ اشمن (از نيمه شب تا برآمدن آفتاب). 4
هر نماز زرتشتي با اين زمزمه‌ها آغاز مي‌شود:
"به نام خداوند بخشنده مهربان
ـ خشنود گردانم، اهورا مزدا!
ـ باور دارم دين مزدا پرستي را که آورده زرتشت است. پيرو آموزشهاي اهورايي هستم که از ديو (دروغ) و دو گانه پرستي به دور است. "5
پس از اين زمزمه‌ها، نماز مخصوص هر دوره يا گاه اقامه مي‌شود که از دو بخش تشکيل شده است. در بخش نخست آن، فرشته مربوط به آن دوره يا گاه مورد ستايش قرار مي‌گيرد و در بخش دوم، همتاي دنيايي او؛ و اين حاکي از دو جنبه مُلکي و مَلکوتي داشتنِ هر چيزي است که بايد کاملاً منطبق بر هم باشند؛ يعني، هر دو راست و پاک باشند. 6
زرتشتيان، فرايض پنجگانه شان را به زبان ا‌َوستايي به جاي مي‌آورند و چون نمي توان براي خدا حدود و جهاتي قايل شد، نمازشان را رو به سوي منبع نور مانند آفتاب، ماه، چراغ و آتش ـ که اين نورهاي ظاهري جلوهايي از نور و روشنايي عالم حقيقت و معنويت است ـ به جاي مي‌آورند و براي نشان دادن عبوديّت خود به خداي يگانه، رکوع و سجود مي‌کنند. 7
افزون بر اين، نماز زرتشتيان شروطي دارد که عبارت است از: 1- پاک بودن تن از هرگونه آلودگي و نجاست؛ 2- پاک بودن لباس از هر گونه پليدي؛ 3- دربر داشتن سُدره8 و کُشتي ـ کُستي9؛ 4- شستن دست (از آرنج تا سَرِ دست) و رو (از پسِ گوش تا چانه و تا ميانِ سر) و پا (تا ساق) هر کدام را سه بار که همان وضو باشد؛ 5- پاک بودن مکان نماز از هر گونه پليدي و فساد؛ و 6- غصبي نبودن محلّ نماز.
شايان ذکر است که در روزگار ما فرايض پنجگانه را معمولاً موبدان (روحانيان زرتشتي) به جاي مي‌آورند و اکثر زرتشتيان به خواندن ادعيه در صبحگاه و شامگاه اکتفا مي‌کنند. 10

نماز(براخه) در آيين صابئي
آيين صابئي از آيين‌هاي ايران باستان و آييني توحيدي است. پيروان اين آيين، که خود را پيرو حضرت يحيي بن زکريا (ع) مي‌دانند، دو دسته اند: حرّانيان و مندائيان (مغتسله، ناصور). امروزه، قريب به هفتاد هزار نفر از آنان در عراق در کنار دجله و فرات و نزديک به بيست و پنج هزار نفرشان در کنار رود کارون در خوزستان ايران زندگي مي‌کنند. اينان براي انجام مراسم ديني شان عبادتگاهي به نام "مندي (يا مندا يا مشکنه) " دارند که هميشه در کنار آب جاري قرار دارد و از نِي و گِل ساخته مي‌شود و کسي غير از روحانيّون (گنجوران) آنان حقّ ورود بدانجا را ندارند. افزون بر اين، چندين کتاب مقدّس دارند که مهم‌ترينِ آنها "گنزا ربّا"، يعني "گنج عظيم"، است. 11
پيروان اين آيين، براي پرستش خداي يگانه شيوه‌هايي دارند که مهم‌ترين آنها به جاي آوردن نماز (براخه) است. صابئين روزي سه نوبت نماز واجب دارند: 1- هنگام طلوع خورشيد (هشت رکعت)؛
2- قبل از زوال خورشيد از وسط آسمان (پنج رکعت)؛
3- هنگام غروب آفتاب (پنج رکعت).
آنان نمازشان را در هر مکاني که مقدور باشد به طرف ستاره جُدَي در شمال، به جاي مي‌آورند و براي اقامه نماز مقدّماتي مانند وضو (رُشادمه) و غسل جنابت لازم است. از نظر آنان براي وضو ابتدا بايد نيّت کرد و فکر خويش را پاک و از هر گونه آلودگي و نا خالصي رها ساخت، آنگاه با تواضع و خلوص تمام در کنار رودخانه حاضر شد و به طرف مجراي آب ايستاد و دعاهايي را خواند. پس از خواندن دعا ابتدا دو دست را بايد از سرِ انگشتان تا آرنج شُست و پس از آن، صورت خود را شست، آنگاه پيشاني و زانوان و ساق پاي خود را مسح کرد و در آخر پاهاي خود را شست.
براخه يا نماز اين آيين منحصر در قيام و قعود و رکوع است (نماز مندائي سجود ندارد) و هفت قرائت دارد که نخستين آن بوثه‌اي (آيه‌اي) است به نام "بوثه توحيد" که محتواي آن تمجيد پروردگار، طلب عفو و شفا و طلب وصول به عالم انوار است. متن بوثه توحيد بدين قرار است: "به نام خداي بزرگ، خداوند را با قلبي پاک ستايش مي‌کنم. پروردگار وجود دارد به شهادت تو‌اي خداي جاويدان که مالک عالم انواري و از ذات خويش منبعث شده‌اي و کسي را در وجود آمدنت دخالتي نبوده و نيست، نام تو هيچگاه از بين نخواهد رفت و بعد نوبت به اداي احترام به پيامبران و مقدّسين مي‌رسد که طولاني است. "12

نتيجه
از آنچه گذشت، چنين بر مي‌آيد که هر دو آيين زرتشتي و صابئي، به رغم تحريفات صورت گرفته در آنها، جزو اديان توحيدي هستند. اين آيين‌ها، مانند اديان ديگر، اعمال مقدّسي را به جاي مي‌آورند که مهم‌ترينِ آنها نماز است که براي ياد خدا و کسب لطف و رحمت او روزانه با آداب و تشريفات خاصّي اقامه مي‌شود. به جاي آوردن نماز در اين آيين‌ها، نه براي بخشودگي گناهان، بلکه براي ياد خدا و رسيدن به گفتار، پندار وکردار نيک (در آيين زرتشتي) و وصول به عالم انوار(درآيين صابئي) است.
نويسنده : حبيب‌الله کاظم‌خاني

پي نوشتها:
1 ـ نماد (symbol): نماد، آن چيزي است که مي تواند به عنوان جانشين چيز ديگري به کار رود. نمادها اين خاصّيّت را دارند که مي توانند مفاهيم را به صورتي ملموس، مختصر و مفيد جمع و خلاصه کنند و باعث ايجاد قدرت تمرکز بر مراسم ديني شوند و تشخيص و تفکيک امور مقدّس و نامقدّس از يکديگر را نيز آسانتر مي سازند. مثلاً، وضو گرفتن در دين اسلام نه تنها آدابي براي تطهير، بلکه اعلام شعارِ روي برتافتن ذهن، چشم، پاها و... از غير خدا و اعلام آمادگي براي حاضر شدن در محضر او نيز هست (اقتباس از: مک لافلين، شون؛ دين، مراسم مذهبي و فرهنگي؛ ترجمه افسانه نجّاريان، اهواز: نشر رَسِش، چاپ اوّل، 1383، صص 81 و 82).
2 ـ تيواري، کدارنات؛ دين شناسي تطبيقي؛ ترجمه مرضيه (لوئيز) شنکايي، تهران: سمت، چاپ اوّل، 1381، صص 120 و 121.
3 ـ مهر، فرهنگ؛ ديدي نو از ديني کهن (فلسفه زرتشت)؛ تهران: نشر جامي، چاپ اول، 1374، ص 195.
4 ـ همان، صص 196 و 197.
5 ـ همان، ص 195.
6 ـ‌ همان، ص 198.
7 ـ رضايي، عبد العظيم؛ تاريخ اديان جهان، جلد سوم؛ تهران: انتشارات علمي، بي تا، ص 298.
8 ـ‌ سُدره، پيراهن سفيد و ساده و گشاد و بي يقه‌اي است با آستينهاي کوتاه که بلندي آن تا زانو است و از پيش، چاکي در ميان دارد تا پايان سينه و در آخِر آن چاک، کيسه کوچکي دوخته شده است که آن را "کيسه کِرفِه" (کيسه ثواب) مي گويند و نشانه‌اي از گنجينه انديشه و گفتار و کردار نيک است. پوشيدن اين پيراهن - همچنانکه بستن "کُستي" (= کُشتي) - بر هر زرتشتي که به سن بلوغ (پانزده سالگي) رسيده باشد، واجب است (به نقل از: اوستا: کهن ترين سرودها و متنهاي ايراني؛ جلد دوم، گزارش و پژوهش جليل دوستخواه، تهران: انتشارات مرواريد، 1371، ص 1006).
9 ـ‌ کُشتي يا بَندِ دين و کمربندِ ديني مزدا پرستان هفتاد و دو نخ از پشم گوسفند است که بايد زن موبدي آنها را بريسد و در شش رشته دوازده نخي ببافد. شماره هفتاد و دو نشانه هفتاد و دو هات يسنه (مهمترين بخش اَوستا) و دوازده اشاره به دوازده ماه سال دارد و شش ياد آور شش گهنبار (گاهنبار) ، يعني جشنهاي دينيِ ششگانه آفرينش در درازاي سال، است. کُشتي را بر روي "سُدره" (پيراهن ديني که بر تن لُخت مي پوشند) مي بندند. هر کودک زرتشتي بايد در سنّ پانزده سالگي به نشانه آغاز بلوغ و در آمدن به جرگه مزداپرستان سُدره بپوشد و کُشتي ببندد. (به نقل از: همان، ص 1033.)
10 ـ‌ غمخوار يزدي، محمّد جواد؛ جايگاه نماز در اديان الهي؛ مشهد: نشر الف، چاپ چهارم، 1379، صص12-17؛ رضايي، عبد العظيم؛ پيشين؛ صص 297 و 298.
11 ـ توفيقي، حسين؛ آشنايي با اديان بزرگ؛ تهران - قم؛ سمت - مؤسّسه فرهنگي طه - مرکز جهاني علوم اسلامي، اپ هفتم، 1384، صص 72 و 73؛ جعفري، يعقوب؛ پژوهشي درباره صابئين؛ قم: مؤسّسه انتشارات هجرت، چاپ اول، 1384، صص 94 و 95.
12 ـ‌ همان؛ صص 95 و 96؛ غمخوار يزدي، محمّد جواد؛ پيشين؛ صص 7 و 8.
 
منبع: / ماهنامه / معارف / شماره 59