اشاره
 
قصد نگارنده در اين نوشتار، نه بيان زندگي يا تعاليم ماني، بلكه بررسي ادبيّات مانوي و معرفي متون عمده آن است. دين ماني هرچند ديني اصيل نيست و آميخته اي از تعاليم چند دين بزرگ، يعني دين زرتشت، بودا و مسيحيّت، است با اين همه از چند نظر از برخي اديان ديگر ممتاز است.
شخص ماني به نوشتن كتاب، و به تصوير كشيدن تعاليم خود، اهميّت داده است. برخلاف بودا و زرتشت و عيسي كه چيزي به رشته تحرير درنياوردند، ماني به دست خود، هشت كتاب نوشته است. علاوه بر اين، ادبيّات مانوي انبوهي از كتابهاي مختلف است كه به زبانهاي گوناگون نوشته شده اند، لذا دين ماني از لحاظ گوناگوني زبان متونش نيز جالب توجه است. متون مانوي به زبانهاي پارسي ميانه، پهلوي، سغدي، چيني و اويغوري نوشته شده اند. تصويرگري ماني و آثار به دست آمده در اين زمينه (به ويژه كتاب ارژنگ) از امتيازات او محسوب مي شود.
نكته ديگر آنكه اين دين گرچه ظاهراً رو به افول نهاده، امّا از آنجا كه ريشه اي گنوسي داشته است، هنوز در قالب فِرَق گوناگون گنوسي، به ويژه در عالم مسيحيّت، به حيات خود ادامه مي دهد. «رستگاري از راه دانش» كه اصل و اساس هر نوع تفكّر گنوسي است، هنوز آنقدر جاذبه دارد كه افرادي را به سوي خود بكشاند. همانگونه كه قدّيس آگوستين، يكي از آباي عظيم القدر كليسا، اقرار مي كند كه در دوران گرايش خود به مانويّت، بيشتر جذب اين جنبه آيين مذكور بوده است.
ادبيّات مانوي به دو دسته متون مقدّس و جز آن تقسيم مي شود. ادبيّات مقدّس شامل 6 كتاب از 8 كتاب ماني است. ادبيّات غيرمقدّس شامل كتب گوناگوني است كه بخش اعظم آنها را سرودها و نيايش ها تشكيل مي دهند. غيرمانويان نيز اطلاّعات ارزشمندي درباره دين ماني و كتابهاي او در اختيار ما نهاده اند كه در اين نوشتار، مورد بررسي قرار گرفته اند. اين افراد يا به قصد مخالفت، آثاري را تأليف كرده و در آن، از ماني و دين او سخن رانده اند (مانند مسيحيان و زرتشتيان) و يا تنها به قصد گزارشي بي طرفانه، دست به چنين كاري يازيده اند (مانند نويسندگان مسلمان).
اين اثر به عنوان گام نخست در مطالعات مانوي مفيد تواند بود.

تعاليم ماني
 
مانويّت ديني است كه مردي ايراني به نام ماني (276ـ215م.) آن را بنياد نهاد. اين دين از ايران تا دورترين نقاط مغرب زمين گسترش يافت و در طي قرون سوم تا هفتم ميلادي بسيار پرنفوذ بود. ماني در بنياد انديشه اش مروّج آيين گنوسي است، امّا برخلاف گنوسيانِ پيش از خود، بُن مايه هايي مهم از دين زرتشت، بودا و مسيح را به آيين خويش افزود و رنگي تازه و ديني به آن بخشيد. گنوسيانِ پيش از او، چون مرقيون، باسيليوس و والنتينوس همگي در شمار فرقه هايي گنوسي مسيحي بودند و بيشتر گرايشي عرفاني داشتند و آراي آنها براي خواصّ بود، در حالي كه ماني آييني نو آورد و گرايش عرفاني را به ديني مبدّل كرد كه قرنها دوام يافت.[1]
در دين ماني، اعتقاد به دو اصل جاوداني وجود دارد، نور (يا روح) و تاريكي (يا مادّه). جهان كنوني از كنش و واكنش هاي ميان اين دو تشكيل شده است و زاييده نبرد ميان تاريكي و نور است كه به پراكندگي پاره هاي نور منجر شده و انتشار گوهر مينوي و محبوس ماندن آن در مادّه، منجر به زنداني شدنِ روح در قفس تن گشته است.
همه اينها بي ترديد، باورهايي گنوسي است و مفهوم اصلي آن «طلا در گِل» (يعني روحِ محبوس در مادّه) است، عنصر ارزشمندي كه نيازمند رهايي است، تا به سرچشمه خويش بازگردد. آموزه رستگاري مانوي مبتني بر دانش است. دين مانوي، همانند همه جنبشهاي گنوسي، «دانش» را مايه نجات آدمي مي داند و اين نجات از راه پيروزي «نورنيكو» بر «تيرگي شرور» به دست مي آيد. معرفت از طريق خاطره اي به رستگاري منجر مي شود كه در آن، انسان تشخيص مي دهد كه روحش پاره اي از نور و با خداي متعال همْ گوهر است.[2]
مانويّت اساساً يك دين مكتوب است. در ميان دينهايي كه ماني در ابداع خويش از آنها بهره برد، هيچ يك همچون دين او آثاري مكتوب نداشتند كه به دست بانيان آن دين نوشته شده باشد. بودا، زرتشت و عيسي درباره دين خود چيزي ننوشته بودند. امّا ماني كتابهايي نوشت و نظام عقيدتي قابل فهمي از تلفيق آراء اين اديان بوجود آورد.

زبان ماني
 
ماني اهل بابِل بود و بابل بخش پاييني بين النهرين است كه در آن زمان مردمانش به زبان آرامي (يا دقيق تر بگوييم، آرامي شرقي) سخن مي گفتند. ماني گفته است: «من شاگردي شاكرم كه از سرزمين بابل برخاستم». زبان آرامي شرقي در ارتباطي تنگاتنگ با زبان سُرياني اُدِسايي، زبان ادبي اي كه در اُدِسا رواج يافت، است. بخشهايي از اشعار مانوي كه احتمالا خود ماني آنها را سروده است، به صورت محاوره اُدِسايي به رشته تحرير درآمده اند.
ماني در به كارگيري ابزار زبان شناختي خود نيز ـ تا آنجا كه به زبانهاي ايراني، چون پارسي ميانه و پهلوي مربوط مي شد ـ نوآور بود. او در حقيقت، پيچيدگيهاي نگارشي اين زبانها را اصلاح كرد. ماني بخش بزرگي از آثار خود را نه به زبان ايراني، بلكه به آرامي شرقي نگاشت. تنها يك كتاب او، شاپورگان، به زبان پارسي ميانه نوشته شده است.
اين نوشته ها نشان مي دهد كه ماني مردي اهل دانش و برخوردار از فرهنگ گسترده اي بود و بي ترديد با اناجيل چهارگانه و رساله هاي پولس، مكاشفات حضرت آدم، شيث، پولس، اندرياس آشنا بود و مهّم تر از همه توماس، مبلّغ مسيحيّت در هند، را نيز ديده بود. توماس از نظر او يك الگوي تبليغ بود. او احتمالا با نوشته هاي فلسفي و شاعرانه برديصان نيز آشنايي داشت، چون در كتاب رازها از او سخن مي گويد. نيز ترديدي نيست كه ماني با سنّت زرتشتي آشنا بوده است و بعدها در سفرهاي تبليغي خود با بسياري از سنّتهاي زنده ديگر نيز آشنا گشت و بي شك فرصت مطالعه آيين بودايي مهايانه را نيز يافت.
نخستين بار سريانيان به ماني گفتند: «ماني حيّه» (ماني زنده به معناي بيدار، عارف و آگاه) و همين نام را يونانيان به نيز Manichaios بدل كردند، يعني «ماني زنده» كه در واژه انگليسي Manichacism بازمانده است. ماني و شاگردان و جانشينان او به هنرهاي ديداري، گرافيكي و خطّاطي بس ارج مي نهادند. به همين مناسبت، شهرت ماني به عنوان نقّاش تا سده هاي بسيار دوام يافت. به طور كلّي اعتماد فوق العاده ماني و پيروانش به سنّت نوشتاري و خلق آثار مكتوب در تاريخ عتيق امري كاملا استثنايي بود; زيرا انديشمندان عهد باستان وثوق سنّت شفاهي را بيشتر مي دانستند.
بنابر گفته دانشنامه بزرگ زرتشتيان، كتاب دينكرد، اهميّت كلام شفاهي بي ترديد بيشتر از نوشتار است. تأكيد بر سنّت شفاهي در نوشته هاي افلاطون و انديشه سقراط نيز ديده مي شود. از اين لحاظ انبوه نوشته هاي ماني در ميان اديان ديگر به او ويژگي خاصّي مي بخشد.
مانويّت در سرزمينهاي مديترانه و در آسيا و هند پيرواني يافت. در اثر مخالفتهاي قدّيس آگوستين، كه خودش زماني به دين مانوي گرويده بود، چندي رو به افول نهاد امّا بعد از جنگهاي صليبي، گروهي مبادي ماني را از سرزمينهاي شرقي اقتباس كرده، دوباره به مغرب زمين آوردند و فرقه اي به نام كاتارها را ايجاد كردند كه مدّتها در جنوب فرانسه رواج يافت. در سده يازدهم كاتارها در ايتاليا، آلمان و فرانسه پرآوازه بودند. امّا پس از قرن سيزدهم به تدريج دين مانوي پيروان خود را از دست داد.

متون مانوي
 
متون مانوي را به چند گروه مي توان تقسيم كرد: الف: نوشته هاي خودِ ماني كه شامل هشت كتاب است. به جز دوكتاب، يعني شاپورگان و ارژنگ، بقيه جزو متون مقدّس ومعتبر مانويان محسوب مي شود. ب: نوشته هاي بزرگان مانوي كه ادبيّات غيرمعتبر مانويّت را تشكيل مي دهند. ج: آثار ديگران كه در آنها بخشهايي از آثار مانوي آمده است.
از دست نوشته هاي ارزشمند و گوناگون ماني تنها مقدار كمي بازمانده است. نوشته هاي بزرگان مانوي براي ما نسبتاً بيشتر شناخته شده است تا نوشته هاي ماني. نوشته هاي ماني اساساً از طريق متن هاي مكشوف در ترفان پيدا شد، مجموعه هاي ديگري از مواعظ، اشعار و سرودها نيز در دست است كه درباره آنها سخن خواهيم گفت.

مجموعه كتب مقدّس و آثار ماني (The Canon)
 
از ميان آثاري كه منسوب به ماني است شش اثر در زمره متون مقدّس مانويان و معتبر شمرده مي شوند كه عبارتند از: 1ـ انجيل زنده 2ـ گنج حيات 3ـ رساله 4ـ كتاب رازها 5ـ كتاب غولان 6ـ نامه ها. اينك به معرّفي هريك از اينها مي پردازيم.
1ـ انجيل زنده: اين اثر به زبان سرياني نوشته شده و بخشي از اين كتاب كه از سرياني به يوناني ترجمه شده است در مجموعه دست نوشته هاي مكشوف در اكسيرينخوس وجود دارد. در اين كتاب، او خود را همان فارقليط مي داند كه مسيح مژده آمدنش را داده بود. به نظر مي آيد كه ماني در اين كتاب ضمن همراهي با آموزه عيسي درصدد پيشي گرفتن بر اناجيل معتبر مسيحيان بوده است.
2ـ گنج حيات: اين عنوان يادآور كتاب مقدّس منداييان، يعني گَنْزَه (Ginza) به معناي گنج است و شايد اين امر گواه ارتباط ماني و منداييان باشد. بخشي از اين كتاب در كتاب ابوريحان بيروني آمده است. بخشهاي ديگري از آن نيز در كتاب آگوستين نقل شده است.
3ـ رساله: مضمون اين اثر احتمالا نوعي اخلاق عملي بوده است امّا متأسفانه هيچ قطعه اي از اين اثر در دست نيست و نمي توان سخن قطعي اي درباره آن گفت.
4ـ كتاب رازها: كه شامل هجده فصل و مضمون آن حمله به جانشينان برديصان است. عناوين فصول اين كتاب در الفهرست ابن نديم آمده است، امّا هيچ بخشي از آن كشف نشده است. آنچه از عناوين آن برمي آيد اين است كه فصل 1 و 12 و 13 مربوط به تعاليم برديصان بوده است. شايد بتوان حدس زد كه اين اثر به قصد مقابله با اثري باشد كه به همين نام نزد پيروان برديصان رواج داشته است. بخشهايي از اين كتاب نيز در كتاب بيروني ترجمه شده است.
5ـ كتاب غولان: آنچه درباره اين كتاب مي دانيم مديون آثار مكشوفه در ترفان است. قطعات مذكور امروزه يك كلّ را تشكيل مي دهد، گرچه قسمتهاي افتاده اي نيز در آن ديده مي شود. در اين كتاب، ماني يك اسطوره كهن شرق ميانه را انتخاب مي كند و با استفاده از طرح آن به بيان نظرگاههاي خود مي پردازد. اين اسطوره همان افسانه هبوط فرشتگاني است كه با اژدهايي درگير بودند. در نوشته هاي ايراني ميانه، سام و نريمان، دو كشنده اژدها و از چهره هاي آشناي اسطوره اي ايران باستان هستند. ماني اين طرح را كه خاستگاهي ايراني دارد با داستان هبوط فرشتگان آن چنان كه در كتاب اوّل اخنوخ آمده است آميخت و اسطوره اي نوين را آفريد.
6ـ نامه ها: اين نوشته ها در مجموعه اي به زبان قبطي به دست آمده اند و اكثر بخشهاي آن گمشده اند. جز عناوين و مقدمّات آنها نمي توان نكته اي را از اين نامه ها دريافت. دو نامه اي كه از مضمون آنها مطّلعيم محتوايي صددرصد عقيدتي ندارند بلكه بيشتر به نامه هاي شخصي شبيه اند. شايد بتوان گفت كه اين نامه ها برداشتهايي آزاد از رساله هاي قدّيس پولس اند. اين نامه ها مانند رساله هاي پولس شامل قطعه هاي عقيدتي، جهت گيري هاي عملي و روابط شخصي اند.
گرچه اين نامه ها در آغاز به قصد انتشار به صورت يك كتاب تهيّه نشدند، امّا ماني در دوره زندگي اش آنها را همچون بخشي از دستاورد ادبي اش به ديگران مي داد تا بخوانند. فهرست مفصّلي از نامه هاي او در الفهرست آمده است. كتابهاي معرّفي شده همه به زبان سرياني به رشته تحرير درآمده اند.

ادبيات غيرمقدّس (Non-Canonical Literature)
 
دو اثر ديگر به ماني نسبت داده اند كه بيرون از مجموعه رسمي و ديني قرار دارند. اين دو اثر عبارتند از:
1ـ شاپورگان كتاب شاپورگان كه به شاپور اوّل، شاه ساساني، اهدا شده، به زبان فارسي ميانه نوشته شده است (برخلاف ديگر كتابهاي ماني كه همه به زبان سرياني نوشته شده اند).
اين نخستين اثر ماني است كه در آن، آموزه اش را شرح مي دهد و مضموني جهان شناسانه و خصوصاً آخرت شناسانه دارد. در اين كتاب مطالبي نيز درباره زمان و مكان تولّد ماني آمده است. شايد علّت تفاوت زبان اين اثر با ديگر آثار ماني در اين نكته باشد كه او درصدد جلب نظر پادشاه بوده، از اين رو، به گويش سلسله ساساني اعتنا كرده است.
اين كتاب را از قطعات به جا مانده در دستنوشته هاي مكشوفه در ترفان و نيز از گزارش بيروني بازمي شناسيم. شاپورگان در طي 255ـ250 ميلادي به رشته تحرير درآمد.
ارژنگ كتاب مصوّري است كه اكثر جنبه هاي مهّم آموزه هاي ماني را به تصوير كشيده است به شيوه اي كه حتّي براي بي سوادان نيز قابل فهم است. در سراسر قرون وسطا در ايران، ماني به نقّاشي و صورتگري معروف بود. او به تقليد از چينيان و هندوان براي شرح و توضيح تعاليم خود دست به كار آفرينش نقوش و تصاوير شد. وقتي كه دين ماني در ايران نابود شد، مردم اويغور در تركستان چين و آسياي مركزي همچنان به آن عقايد پايدار مانده و سلاطين ايشان آن را دين رسمي خود قرار دادند; در پايتخت ايشان، شهر چتچو (chatcho)، قسمتي از كتاب ارژنگ با تصاوير و نقوش به دست آمد كه در قرون دوم و سوم هجري نگاشته شده بود و بالاخره آن كتاب مصوّر را انجيل ماني يا «انگليون» نيز گفته اند. ظاهراً در عهد غزنويان نسخه اي از كتاب انجيل ماني وجود داشته است.

كفاليا (Kephalaia)
 
اثر مهّم ديگري كه در نوشته هاي قبطي به دست ما رسيده، كتابي است كه در ترجمه يوناني اش عنوان كفاليا را دارد. به نظر مي رسد كه اين كتاب بيش از 520 صفحه بوده و به فصول (كفاليا) متعدّدي تقسيم مي شده است. اين نوشته گزارشي از آموزه ها، تفاسير و الهامات ماني است و غالباً او را در حال گفتوگو با شاگردانش معرفي مي كند. امّا مضمون كتاب بسيار پراكنده و مطوّل است و هيچ نظام مشخصّي را ارائه نمي دهد. شاگردان ماني در اينجا گروهي ويژه اند كه حواريّون عيسي را به ياد مي آورند. نويسنده كفاليا آشكارا عيسي را مدنظر داشته است. معلوم نيست كه اين كتاب را خودِ ماني نوشته يا يكي از پيروان او. در هر حال اين كتاب مربوط به قرن چهارم و اثري عقيدتي و يكي از منابع مهّم مانويان بشمار مي رود.

دست نوشته هاي مانوي كُلن (Cologne Mani-Codex)
 
اين دست نوشته ها به زبان يوناني و مجموعه اي است كوچك مربوط به قرن پنجم ميلادي كه اكثر آن از ميان رفته و مزيّن به مينياتور و داراي عنوان «در تكوين بدن او (= ماني)» است. كتاب از زندگي ماني سخن مي گويد و شامل سخنان خودِ ماني است. در سال 1969 بخشي از مجموعه كُلن بازسازي و قرائت شد و بدينگونه زندگينامه ماني كه داراي سبكي شورانگيز دست بدست آمد.
ادامه دارد ...
نویسنده: فروزان راسخی

پي نوشت ها :