پاسخ: وجود تغیر و تحول در اجزای جهان مشهود، بدیهی و غیرقابل انکار است و قرآن کریم در همه اجزای جهان تغیر و تحول را اثبات می فرماید: ما خلقنا السموات والارض و ما بینهما الا بالحق و اجل مسمی ... (احقاف/3)

و آیات قرآنی در این مضمون بسیار است و عموما دلالت دارند بر این که هر پدیده ای از واقعیتهای جهان آثاری دارد و هدفی را تعقیب می کند که کمال آن است و هم اجل و سررسیدی دارد که با تحقق آن ترکیبش منحل گردیده و به سوی اجزای اصلی اش تجزیه شده و مرکب رهسپار عدم می شود.

قوانین ثابت:

پرسش: آیا تحولات جهان طبق اصول مشخص و لایتغیری است؟ یا این که شامل حال خود قوانین هم می شود؟

پاسخ: طبق نظر قرآنی، نظامی که در عالم حکومت می کند و قوانینی که اجزای آفرینش پیروی آنها را دارند روش و سنت خدایی است و سنت خدایی یکنواخت و غیرقابل تغییر و قوانین جاریه در آن استثناپذیر می باشد.

فلن تجد لسنت الله تبدیلا و لن تجد لسنت الله تحویلا (فاطر/43)

ان ربی علی صراط مستقیم (هود/56)

سیر تکاملی جهان:

پرسش: آیا از آغاز پیدایش جهان، حرکت جهان سیر تکاملی داشته است؟ چنانچه علم می گوید نزدیک به ده میلیارد سال قبل اولین اتم جهان به نام هیدروژن شکل گرفت و قبلا جهان حالت گاز پراکنده ای را داشت، ولی روز به روز پیچیده تر و متراکمتر شد تا این که ترتیب کهکشانها، سیارات، منظومه شمسی، زمین، مراحل چهارگانه زمین، حیات، تکامل حیات و انسان به وجود آمد.

پاسخ: آیه کریمه که در جواب سؤال دوم ذکر شد در مورد این سؤال قابل انطباق است تا جهان بوده و خواهد بود، مجموع جهان با حرکت خصوصی و نظام خاص خود متوجه هدف خود و طی راه استکمال بوده و می باشد.

چیزی که هست، فرض ده میلیارد سال برای آغاز پیدایش جهان خالی از مسامحه نیست؛ زیرا پدیده زمان کمیت و امتدادی است که با حرکت قائم است و از این روی هر حرکتی، زمانی مخصوص به خود دارد و زمان معهود ما اهل زمین، امتدادی است که با حرکت شبانه روزی قائم است و نظر به این که برای همه بشر مشهود است واحد مقیاس گرفته شده که با آن حرکات جزئیه را می سنجیم و حوادث را اندازه می گیریم و قبل و بعد هر زمان، حالتهایی هستند که با مقایسه اجزای همان زمان به همدیگر به وجود می آیند، به هیچ وجه در بیرون از آن زمان وجود ندارند، بنابراین اندازه گرفتن برای عمر جهان با زمانی که با حرکت دوری و انتقالی زمین به وجود می آید، خالی از مسامحه نخواهد بود.

مراحل تکامل و قوانین جدید :

پرسش: آیا در به وجود آمدن هر مرحله از تکامل، قوانین جدیدی بر جهان اضافه شده همانند قوانین شیمیایی که پس از پیدایش مواد آلی به وجود آمد یا قوانین مربوط به حیات که پس از حیات شکل گرفت؟

پاسخ: البته به حسب پیدایش هر حادثه تازه و نوظهوری، قوانین جدیدی در جهان مصداق پیدا خواهد کرد و البته نه به نحوی که سنت جاریه خداوندی تغییر و تبعیض پذیرد؛ چنان که می فرماید: ما ننسخ من آیة أو ننسها نأت بخیر منها أو مثلها ... (بقره/106) و نیر راجع به توسعه جهان می فرماید: والسماء بنینها بایید و انا لموسعون (ذاریات/47)

عامل تکامل در جهان :

پرسش: آیا تضاد، عامل تکامل در تمام جهان از اتم تا انسان است؟

پاسخ: آنچه از لابلای آیات قرآنی که آفرینش اشیاء را توصیف می کند درمی آید، این است که عامل تکامل اشیاء از اتم گرفته تا انسان حرکات طبیعی و ذاتی اشیاء می باشد؛ چنانکه در آفرینش انسان می فرماید:

الذی احسن کل شیء خلقه و بدأ خلق الانسان من طین* ثم جعل نسله من سلسلة من ماء مهین* ثم سوه و نفخ فیه من روحه و جعل لکم السمع والابصر والافئدة ... (سجده/9-7)

آیات زیاد دیگری در قرآن کریم در همین موضوع انسان و سایر پدیده های جهانی هست و در آیاتی نهایت این حرکت را رجوع به سوی خدای متعال و لقای او معرفی فرموده:

یاایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه (انشقاق/6)

و لله ملک السموات والارض و الی الله المصیر (نور/42)

و به طور کلی آغاز پیدایش اشیاء از خدا و رجوع آنها با استکمال، به سوی خدا می باشد: الله یبدؤا الخلق ثم یعیده ثم الیه ترجعون (روم/11)

جوامع بشری و آهنگ تکامل :

پرسش: عوامل مهم تکامل جوامع بشری چیست؟

پاسخ: از نقطه نظر دین، انسان موجودی است دارای حیات جاوید (با مرگ نابود نمی شود) و سعادت ابدی وی که صورت استکمال وجودی اش می باشد در ایمان و عمل صالح است که شامل رشد و نمو واقعی و سیر ارتقایی نفسش می باشد:

ان الانسان لفی خسر* الا الذین آمنوا و عملوالصالحات ... (عصر/3-2)

و به عبارت دیگر، پذیرفتن اعتقادات حقه که موجب قرب به خداست و عمل صالح که تثبیت کننده و حافظ اعتقاد است: ... الیه یصعد الکلم الطیب والعمل الصالح یرفعه ... (فاطر/10)

تکامل بشر در علم و غیره :

پرسش: آیا تکامل بشر فقط در علم بوده یا در همه زمینه ها؟

پاسخ: از نقطه نظر دین کمال انسان کامل در وجود اوست و در همه زمینه ها و خواص وجودی اوست و در عین حال توأم با علم است.

در آیات کریمه قرآنی وصف آخرین مرحله کمال به طور مبسوط آمده و جامعترین کلمه در وصف حال او این آیه کریمه است: لهم ما یشاءون فیها و لدینا مزید (ق/35)