عدول;
عدول آن است که انسان تقلید از مجتهدی را که قبلاً از او تقلید می­کرده ترک کند و از مجتهد دیگری تقلید کند. عدول از مجتهد زنده چهار حالت دارد:

1.عدول از اعلم به غیر اعلم.

2.عدول از مجتهدی به مجتهد دیگر که از نظر علمی با هم مساوی­اند.

3.عدول از کسی که از ابتدا شرایط مرجعیت را داشته ولی فعلا آن را از دست داده، به کسی که واجد شرایط است.

4.عدول از کسی که اصلا واجد شرایط مرجعیت نبوده، به کسی که واجد شرایط است.

1. عدول از اعلم به غیر اعلم؛
در بحث گذشته بیان شد که در مسایلی که مجتهدین اختلاف نظر دارند؛ باید به فتوای اعلم عمل کرد. سؤال این است که؛ مکلفی که به فتوای اعلم عمل کرده اگر فتوای وی برایش مشکل باشد آیا می­تواند از او عدول و به غیر اعلم رجوع کند؟

نمونه­ی این مسأله در اعمال حج است.گاه مجتهد اعلم عملی را بر مُحرم حرام یا موجب کفاره می­داند، اما غیر اعلم آن را حرام ندانسته یا پرداخت کفاره را برای انجام آن لازم نمی­داند. حضرت امام; این گونه عدول را به احتیاط واجب جایز نمی­دانند.([1])

نظر حضرات آیات بهجت, خامنه­ای و مکارم حفظهم الله هم­مطابق نظر حضرت امام1 است.([2])

حضرت آیةالله فاضل هم این نوع عدول را جایز نمی­دانند و فتوا می­دهند: رجوع کردن از مجتهد زنده به مجتهد زنده­ی دیگر جایز نیست مگر آن­که دیگری اعلم باشد...([3])

2. عدول از مجتهدی به مجتهد دیگر ­که از نظر علمی با هم ­مساوی­اند؛
در شرایطی که دو مجتهد از نظر علمی مساوی و در عین حال اعلم از دیگران باشند؛ انسان می­تواند از هر یک از آن دو تقلید کند. اما آیا پس از تقلید از یکی می­تواند از وی عدول کرده و مقلد دیگری شود؟

حضرت امام; چنین عدولی را هم جایز نمی­دانند، ایشان می­فرمایند:

ولا یجوز بعد ذلک (بعد تقلید الحّی) الرجوع الی حیّ آخرکذلک(علی الاحوط) إلا الی أعلم منه;([4]) احتیاط واجب آن است که بعد از تقلید از یک مرجع زنده به دیگری رجوع نکند، مگر آن­که دیگری اعلم باشد.

حضرت آیة الله مکارم حفظه­الله‌ نیز مانند حضرت امام; احتیاط می­کنند.([5]) اما آیة الله فاضل «حفظه الله» فتوا به عدم جواز عدول می­دهند.([6]) درعین حال حضرات آیات بهجت و خامنه­ای «حفظهما الله» این عدول را جایز می­دانند.([7])

3. عدول از کسی که ابتدا شرایط مرجعیت را داشته ولی فعلاﹰ آن را از دست داده به کسی که واجد شرایط است؛
همه­ی مراجع، چنین عدولی را واجب می­دانند از این رو مجتهدی که عالم و عادل بوده اگر پس از مدتی عدالت خود از دست بدهد یا دچار فراموشی شود، نمی­تواند مرجع تقلید باشد. به همین خاطر بر مقلدین او واجب است که از وی عدول کنند.

همچنین اگر غیر اعلم با گذشت زمان اعلم شود، باید به او عدول کرد و باقی ماندن بر فتوای کسی که قبلاﹰ اعلم بوده، جایز نیست، زیرا او دیگر اعلم نیست. البته حضرت امام;عدول را در مورد اخیر بنابر احتیاط، واجب می دانند.([8])

4. عدول از کسی که اصلاﹰ واجد شرایط مرجعیت نبوده، به کسی که واجد شرایط است؛
این نوع از عدول هم طبق فتوای همه­ی مراجع واجب است. از این رو اگر مکلف از کسی تقلید کند که او را مجتهد عادل و اعلم می­داند چنانچه برایش معلوم شد که او از ابتدا مجتهد عادل یا اعلم نبوده، نمی­تواند بر تقلید او باقی بماند و باید از مجتهد واجد شرایط تقلید کند.

حضرت امام;می­فرمایند:

إذا قلّد من لیس له اهلیة الفتوی ثم التفت وجب علیه العدول وکذا إذا قلّد الاعلم ثم صار غیره اعلم منه علی الاٴحوط فی المسایل التی یعلم تفصیلاً مخالفتهما فی الفرضین؛([9]) اگر مکلّف از کسی تقلید کند که صلاحیت فتوا دادن ندارد، وقتی متوجه شد، باید از او عدول کند، همین­طور اگر از غیر اعلم تقلید کرد، بنابر احتیاط باید به اعلم عدول کند، همین طور اگر از اعلم تقلید کرد بعداً فرد دیگری اعلم از وی گردید، بنابر احتیاط باید از او عدول کند. در این دو فرض در مسایلی باید عدول کند که اختلاف نظر اعلم و غیر اعلم را بداند.»

پی­نوشت:

[1]. تحریرالوسیله، ج1، ص9، مسأله13.

[2] . توضیح المسایل حضرت آیة الله بهجت، احکام تقلید، ص 9، مسأله6 و اجوبة الاستفتاءات حضرت آیة الله خامنه­ای، ج1، کتاب التقلید، ص13،سؤال 31و توضیح المسایل حضرت آیة الله مکارم، احکام تقلید، ص22 ، مسأله16.

[3]. توضیح المسایل حضرت آیة الله فاضل،احکام تقلید،ص5 ، مسأله11.

[4]. تحریرالوسیله،ج1،ص9، مسأله 13.

[5]. توضیح المسایل حضرت آیة الله مکارم، احکام تقلید،ص22، مسأله 16.

[6] . توضیح المسایل حضرت آیة الله فاضل،احکام تقلید،ص5، مسأله11.

[7]. توضیح المسایل حضرت آیة الله بهجت، احکام تقلید، ص9، مسأله 6 واجوبة الاستفتاءات حضرت آیة الله خامنه­ای، ج1، کتاب التقلید، ص14، سؤال 32.

[8] . تحریرالوسیله، ج1، ص 8 ، مسأله12.

[9]. همان .