معصومین علیهم السلام همچنان كه در سایرابعاد زندگى، چراغ هدایت پیروان خود بوده‏اند در زمینه تربیت‏ نیز بهترین و مطمئن‏ ترین الگویند. این مقاله بر آنست تا نكاتى ‏از دفتر زرین دیدگاهها و سیره تربیتى یكى از آن بزرگواران ‏یعنى امام باقرعلیه السلام را به پیروان آن حضرت تقدیم نماید. ایران سهراب این مسائل را برای شما کاربران گرامی بازگو کرده است.
الف- آداب تربیتى پس از تولد:
از امتیازات تربیت اسلامى این است كه در آن علاوه بر زمینه ‏سازى‏ مناسب در قبل از تولد فرزند و بلكه پیش از ازدواج والدین، تربیت از آغازین لحظه تولد به طور عملى شروع مى‏شود و آداب و سنن ‏ویژه‏اى نسبت ‏به نوزادان سفارش شده است كه در اینجا به برخى از آنها كه در كلمات گوهربار امام باقر(ع) مورد توجه واقع گردید اشاره مى‏شود.
 1و2- گفتن اقامه در گوش و باز كردن كام نوزاد با آب فرات:
امام باقر(ع) فرمودند: «شایسته است كام نوزاد با آب فرات بازگردد و در گوشش اقامه گفته شود.»(1)
3و4- عقیقه و نامگذارى:
آن حضرت فرمودند: «هرگاه براى شما فرزندى به دنیا آمد در روزهفتم اگر پسر است گوسفند نر و اگر دختر است گوسفند ماده برایش‏عقیقه كنید و از گوشت آن به قابله بدهید و در روز هفتم او را نامگذارى كنید.(2) نكته مهم در نامگذارى انتخاب نام نیكو و پرهیز از نامهاى ناخوشایند است. زیرا نام نیكو مایه سرور فرزند و نام  ناخوشایند باعث نگرانى و دغدغه خاطر او مى‏گردد، امام باقر(ع) در سخنان خود برخى از نامهاى نیكو و غیر نیكو را بیان كرده‏اند. آن حضرت در این زمینه فرمودند: «اصدق الاسماء ما سمى بالعبودیه و افضلها اسماء الانبیاء.»(3) صادقترین ‏نامها، نامهایى است كه بندگى خداوند را تداعى نماید و بهترین ‏آنها نامهاى پیامبران است.
 ب- تاثیر شیر مادر در تربیت
در تربیت فرزندان، والدین نخستین نقش را دارا هستند، این نقش ‏و تاثیر در مقاطع گوناگون سنى یكسان و هم‏ اندازه نمى‏باشد بلكه در مقاطع و مراحلى از تربیت نقش پدر برجسته‏ تر و در مراحل‏ دیگرى نقش مادر تعیین‏ كننده ‏تر است و در یك دیدگاه كلى مى‏توان‏ گفت كه تا پیش از سن نوجوانى به ویژه در دوران جنینى و شیرخوارگى نقش مستقیم مادر در تربیت فرزند بیشتر از پدر خواهد بود و از دوره نوجوانى به بعد به خصوص در مورد پسران نقش پدران ‏مهمتر است، البته این بدان معنا نیست كه نقش پدر در دوران‏ كودكى و نقش مادر در دوران نوجوانى و جوانى ناچیز و كم ‏رنگ ‏باشد بلكه مقصود بیان برجستگى نقش و تاثیر بیشتر هر یك در یك ‏مرحله خاص است.  بنابراین یكى از مقاطع مهم مقطع شیرخوارگى است ‏كه در آن، مادر نقش مستقیم و اساسى را دارد. در این مقطع ‏شیردادن مهمترین عامل ارتباط نوزاد با مادر است، شیر مادرعلاوه ‏بر نقش مهمى كه در تغذیه و بهداشت جسمانى نوزاد دارد عامل‏ ایجاد و انتقال بعضى ویژگیها به فرزند نیز مى‏باشد و ما به دو نمونه از آنها كه در سخنان امام باقر(ع) بیان شده، اشاره‏ مى‏كنیم: 1- حماقت و كودنى: امام باقر(ع) فرمود: «لا تسترضعوا الحمقاء فان اللبن یعدى و ان الغلام ینزع الى اللبن یعنى الى الظئر فى ‏الرعونه و الحمق‏.» زنان كودن را دایه فرزندانتان قرار ندهید زیرا از طریق شیر حماقت و كودنى به آنها منتقل مى‏شود.(4)
2- زیبایى و زشتى: آن حضرت فرمودند: «دایه‏هاى زیبا براى ‏فرزندانتان انتخاب كنید و از دایه‏هاى زشت‏ رو بپرهیزید زیرا چه ‏بسا شیر انتقال‏ دهنده (زشتى و زیبایى) باشد.»(5) نیز در حدیث‏ دیگرى فرمود: «بر شما باد به انتخاب دایه‏هاى نظیف و زیبا، زیرا شیر انتقال ‏دهنده (زیبایى) است.»(6)
 ج- كودك و نیاز به محبت:
محبت از ضرورى ‏ترین نیازهاى عاطفى فرزند در دوران كودكى است و بدون توجه به آن كودك به رشد عاطفى مناسب نایل نمى‏شود، این‏ نیاز، براى كودك به شكلهاى گوناگون قابل پاسخگویى است كه ‏مى‏توان به بوسیدن كودك، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت‏آمیز، خریدن هدیه و اسباب بازى و... اشاره كرد. امام باقر(ع) در فرصتهاى مناسب از طریق در آغوش گرفتن و بیان جملات محبت‏آمیز، محبت ‏خود را به كودك خردسالش امام صادق(ع) نشان مى‏دادند و از این طریق به نیاز عاطفى او پاسخ مى‏گفتند، محمد بن مسلم ‏از اصحاب بزرگ آن حضرت نقل مى‏كند كه من در خدمت امام باقر(ع) بودم؛ در این هنگام فرزند(خردسال-) ش جعفر(ع) وارد شد و بر سراو ذؤابه(7) و در دستش عصایى بود كه با آن بازى مى‏كرد. امام ‏باقر(ع) او را به گرمى در آغوش گرفت و به سینه خود فشرد و خطاب ‏به او فرمود: « پدر و مادرم به فدایت ‏باد (با این چوب) كار لهو انجام مده و بازى مكن، سپس فرمود:«اى محمد، پس از من او امام توست. از او پیروى كن و از دانش او استفاده نما، به خدا سوگند اوهمان صادقى است كه رسول خدا(ع) او را توصیف نمود كه شیعیان او در دنیا و آخرت پیروزند و دشمنانش در زمان هر پیامبرى ملعون‏هستند. در(این هنگام) جعفر(ع) خندید و صورتش قرمز گردید، آنگاه امام باقر(ع) به من فرمود: از او سؤال كن، من از او پرسیدم اى پسر رسول خدا، خنده از كدام عضو بدن منشا مى‏گیرد. جعفر(ع) فرمود: اى محمد، عقل از قلب، اندوه از كبد و نفس از ریه و خنده از طحال منشا مى‏گیرد. (وقتى این پاسخ را از اوشنیدم) از جایم برخاستم و او را بوسیدم.»(8)
 د- ستایش از فرزند صالح:
ستایش بجا از فرزند و كارهاى نیك او باعث احساس ‏موفقیت و توانایى و نیز موجب انگیزه قوى براى تكراركارهاى خوب ‏و رشد بیشتر او مى‏گردد. به خصوص اگر این تمجید به موقع و درحضور كسانى باشد كه آگاهى آنها از رفتار شایسته فرزند براى او مهم باشد. على بن حكم به نقل از طاهر یكى از اصحاب امام ‏باقر(ع) نقل مى‏كند. من در خدمت امام باقر(ع) نشسته بودم كه ‏فرزندش جعفر(ع) وارد شد. امام باقر(ع) در باره‏اش فرمود: «او بهترین مخلوقات خداوند است.‏»(9) در این حدیث ملاحظه مى‏شود كه ‏امام باقر(ع) در نزد صحابى خود فرزندش را كه صلاحیت و شایستگى ‏لازم را داشته به بهترین وجه ممكن ستوده است.
 ه- والدین و نصیحت فرزند:
نصیحت فرزندان و صحبت كردن با آنها علاوه بر آن كه والدین ازطریق آن مى‏توانند رهنمودهاى مهم و اساسى را ره توشه زندگى ‏فرزندانشان قرار دهند مى‏تواند یك نوع زمینه ایجاد ارتباط صمیمى بین والدین و فرزندان را فراهم نماید و از این طریق‏ والدین به خصوص پدر، مى‏توانند به فرزند نزدیك شوند و در یك فضاى‏ صمیمى و عاطفى، ضمن آگاهى از مشكلات و خواسته‏هاى فرزندان ‏رهنمودهاى لازم را به آنها ارائه دهند. امام باقر(ع) نیز در فرصتهاى مناسب با فرزندان خود صحبت مى‏كردند و گاهى به شكل ‏گروهى و عمدتا به شكل فردى به نصحیت آنها مى‏پرداختند كه به ‏نمونه‏هایى از آنها اشاره مى‏كنیم:
1- اسماعیل بن خالد نقل مى‏كند كه از امام باقر(ع) شنیدم كه ‏فرمود: پدرم ابو جعفر(ع) ما (فرزندان) را جمع مى‏نمود و به ما مى‏فرمود: اى فرزندان از تعرض نسبت‏ به حقوق دیگران بپرهیزید، بر مشكلات و سختیها صبر پیشه كنید و اگر خویشان شما را به كارى ‏كه ضررش براى شما بیش از نفعش باشد دعوت كردند اجابت‏ نكنید.»(10)
 2- از جمله سفارشهاى آن حضرت به فرزندش امام صادق(ع) این ‏جملات است: «خداوند سه چیز را در سه چیز دیگر پنهان كرده است، رضایش را در اطاعت مخفى كرد پس هیچ طاعتى را كوچك نشمار، شاید كه رضایتش در همان طاعت ‏باشد. خشم و غضبش را در معصیت پنهان ‏نمود پس هیچ نوع معصیتى را كوچك نپندار، شاید كه غضبش در همان ‏باشد. و اولیاء خود را در میان بندگانش پنهان كرد، پس احدى از بندگان او را حقیر مدان كه شاید همان بنده ولى او باشد.»(11)
 3- آن حضرت به فرزندش فرمود:« فرزندم از كسالت و اندوه بپرهیز كه این دو كلید هر شرى ‏مى‏باشند، زیرا اگر سست و تنبل باشى به اداى حق نخواهى پرداخت‏ و اگر محزون و اندوهناك باشى بر حق، صبر پیشه نخواهى‏كرد.»(12)
4- سفیان ثورى نقل مى‏كند كه امام صادق(ع) را ملاقات كردم و از او خواستم مرا نصحیت كند... آن حضرت فرمود: اى سفیان! پدرم ‏مرا به سه چیز سفارش و از سه چیز برحذر داشت، از جمله آن‏ سفارشات این بود كه فرزندم، هر كه با رفیق بد همراه شود سالم ‏نمى‏ماند و هر كه در محلهاى اتهام برود مورد اتهام قرار مى‏گیرد و هر كه بر زبان خود كنترل نداشته باشد پشیمان مى‏شود.»(13)
 و- اهمیت آرامش خانواده در تربیت:
تردیدى نیست كه خانواده نقش اساسى در تربیت فرزند دارد و پرورش صحیح فرزندان بدون توجه جدى والدین به این امر مهم و ایجاد فضاى مناسب و آرام براى آن میسر نیست. نا بسامانى ‏خانواده، اختلاف و نزاعهاى والدین، عدم رابطه صمیمى میان اعضاى ‏خانواده به ویژه والدین، فقدان امنیت و آرامش لازم در جامعه كوچك ‏خانواده، تربیت صحیح فرزند را به مخاطره مى‏اندازد. از این رو در مبحث ‏حسن خلق در روایات، بیش از هر مورد دیگرى‏ در باره خوش رفتارى پدر خانواده با اهلش تاكید شده است و این ‏حاكى از آن است كه خوش رفتارى در كانون خانواده اهمیت ویژه ‏دارد و آثار مثبت آن فراتر از خوش رفتارى با افراد دیگر است، زیرا در جامعه كوچك خانواده افراد كاملا با هم در ارتباط هستند و بر یكدیگر تاثیر مى‏گذارند و چتر آثار مثبت‏ خوش رفتارى و پیامدهاى سوء بد رفتارى بر سر همه اعضاى خانواده پهن مى‏گردد ودر یك كلام خوش ‏رفتارى در كانون خانواده آثار تربیتى فراوان و بد رفتارى پیامدهاى سوء بى‏شمار به همراه دارد. امام باقر(ع) در زمینه اهمیت‏ خوش رفتارى در كانون خانواده‏ فرموده است:«... من حسن بره باهله زید فى عمره‏.»(14) هر كس ‏احساس و ملاطفتش را نسبت ‏به خانواده‏اش نیكو گرداند عمرش طولانى‏ مى‏گردد. در این حدیث ‏شریف تعبیر لطیف و ظریف «من حسن بره‏» دلالت ‏بر آن دارد كه نه تنها احسان و ملاطفت نسبت‏ به خانواده ‏پسندیده و لازم است ‏بلكه مى‏بایست ‏براى تاثیر بیشتر، این احسان ‏و ملاطفت ‏به نیكویى و بهترین وجه انجام گیرد.
ز- نقش تربیتى عمل والدین و مربیان:
مربیان موفق در جهاد مقدس تربیت‏ بیش از آن كه به گفتار دعوت‏ به نیكى كنند با عمل صالح دعوت كرده‏اند، پیش از آن كه سخن‏ بگویند عمل نمودند، پیش از آن كه به تربیت دیگران اقدام كنند به اصلاح خویش پرداختند، بنابراین والدین كه خود اولین مربیان ‏فرزندان هستند مى‏بایست ‏با زبان عمل با فرزندانشان سخن بگویند، فرزندان باید در عمل ببینند كه والدین به آنچه مى‏گویند پاى ‏بند هستند و خود عمل مى‏كنند و گفتارشان با عملشان مطابقت ‏دارد. به نظر مى‏رسد كه اساسى‏ترین عامل تربیتى معصومان علیهم‏السلام و در واقع مهمترین راز موفقیتشان در تربیت فرزندان‏ همان تربیت ‏با عمل و پاى‏ بندیشان به آنچه مى‏گفتند بوده است و این شیوه در سیره تربیتى امام باقر(ع) نیز كاملا آشكار است، فرزندان آن حضرت با دیدن اعمال پدر براى انجام اعمال صالح  و رفتار درست الگو مى‏گرفته و به راز بندگى خداوند دست مى‏یافتند. در ذیل به ذكر دو نمونه از رفتارهاى آن حضرت اكتفا مى‏كنیم:
 1- امام باقر(ع) و صدقه به فقراء: از فرزند بزرگوار آن حضرت نقل شده است كه روزى بر پدرم وارد شدم و مشاهده كردم كه در آن روز پدرم هشت هزار دینار به ‏تهى‏ دستان مدینه صدقه داده‏اند و اهل خانه‏اى را كه تعداد آنها به یازده نفر مى‏رسید آزاد كرده است‏.»(15)
2- اسحاق بن عمار از امام صادق(ع) نقل كرده است: من پیوسته ‏رختخواب پدرم را پهن مى‏كردم و منتظر مى‏ماندم تا ایشان به ‏رختخواب بروند و بخوابند، سپس برمى‏خاستم و به رختخواب خود مى‏رفتم، شبى آن حضرت تاخیر كردند و من در طلب او به مسجد رفتم، در حالى كه مردم خواب بودند، او را در حال سجده دیدم وغیر او كسى در مسجد نبود. من صداى او را مى‏شنیدم كه مى‏گفت:«سبحانك اللهم انت ربى حقا حقا، سجدت لك یا رب تعبدا و رقا، اللهم ان عملى ضعیف فضاعفه لى، اللهم قنى عذابك یوم تبعث‏عبادك و تب على انك انت التواب الرحیم.»(16)
 ح- تربیت معنوى فرزندان:
تربیت ابعاد مختلفى چون جسمانى، عقلانى، عاطفى، اجتماعى واخلاقى دارد. از مهمترین ابعاد تربیت، تربیت معنوى است كه به ‏عقیده ما در تربیت اسلامى، پرورش این بعد غایت همه ابعاد دیگراست. این نوع تربیت كه شامل پرورش بعد معنوى انسان و فراهم‏ نمودن زمینه ارتباط انسان با خداوند و در نهایت پرورش انسان ‏براى رسیدن به قرب الهى است. بسیار مورد تاكید ائمه علیهم السلام بوده است و آن بزرگواران ‏در تمام صحنه‏هاى زندگى بیشترین اهمیت را به پرورش این بعد فرزندان مى‏دادند و براى تحقق آن از شیوه‏هاى خاص بهره مى‏گرفتند كه به نظر مى‏رسد از مهمترین شیوه‏ها، دو شیوه (ذكر و دعا) است‏ و هر چند دعا نیز یك نوع ذكر تلقى مى‏شود اما از آنجا كه درتربیت معنوى عنصرى كلیدى و مهم است از آن به عنوان یك شیوه ‏جداگانه یاد مى‏كنیم. امام باقر(ع) در سیره تربیتى خود از این ‏دو شیوه به شكل خاصى بهره جستند.
 1- ذكر و یاد خدا:
ذكر كه عبارت از توجه قلبى انسان نسبت ‏به خداوند است و گاهى‏ در قالب الفاظ مخصوصى بر زبان جارى مى‏شود. نقش بسیار مهمى درتربیت ‏بعد معنوى انسان دارد. ابن قداح از امام صادق(ع) نقل ‏كرده كه «پدرم (امام باقر-ع-) بسیار یاد خدا مى‏نمود، همراه‏ او راه مى‏رفتم او را در حال ذكر مى‏دیدم با او غذا مى‏خوردم او را در حال یاد خداوند مى‏دیدم، با مردم سخن مى‏گفت و این كار او را از یاد خدا غافل نمى‏كرد. من مشاهده مى‏كردم كه زبان او مدام ‏در حال گفتن ذكر لا اله الا الله بود.  پدرم ما را جمع مى‏نمود وما را به ذكر و یاد خدا امر مى‏فرمود و این كار تا طلوع خورشید ادامه داشت، هر كدام از ما كه قرائت قرآن آموخته بود به ‏خواندن قرآن و هر كدام كه قرآن نیاموخته بود به گفتن ذكر امرمى‏نمودند.»(17) این حدیث در بردارنده دو نكته مهم است. نخست آن كه بر مطابقت ‏گفتار با عمل حضرت دلالت دارد و نشان مى‏دهد كه امام ابتدا خود عمل مى‏نمودند و از ذكر گفتن غافل نمى‏شدند و بعد فرزندانشان را به ذكر و یاد خدا امر مى‏نمودند. نكته دوم آن كه نباید فرزندان‏ را به حال خودشان رها كرد بلكه مى‏بایست ضمن حفظ آزادى حساب‏ شده و منطقى و توجه به استقلال طلبى و آزادی خواهى آنها در فرصتهاى مناسب با ایجاد انگیزه و شوق به طور عملى آنها را به ‏انجام كار نیك مشغول نمود.
  2- دعا:
 دعا و مناجات از مؤثرترین روشها در تربیت ‏بعد معنوى ‏انسان است، از طریق دعا و مناجات انسان با خداوند ارتباط پیدا مى‏كند و در پرتو آن جان خود را از چشمه معرفت و محبت ‏سیراب‏ مى‏گرداند. امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه مساله‏اى پدرم را محزون مى‏كرد ایشان زنان و فرزندان را جمع مى‏نمود. آنگاه خود دعا مى‏كردند و آنها آمین مى‏گفتند.»(18) همچنین برید بن معاویه عجلى نقل مى‏كند:«هرگاه امام باقر(ع) قصد مسافرت داشتند خانواده خود را درمنزلى جمع مى‏نمودند و این چنین دعا مى‏كردند «اللهم انى استودعك ‏نفسى و اهلى و مالى و ولدى، الشاهد منا و الغائب، اللهم ‏احفظنا و احفظ علینا، اللهم اجعلنا فى جوارك، اللهم لا تسلبنا نعمتك ولا تغیر ما بنا من عافیتك و فضلك‏.» پرودگارا خود و اهلم و مالم و فرزندانم، حاضر و غایب آنها را به تو سپرده‏ام، پروردگارا ما را حفظ كن و سلامتى ما را مستدام دار، پروردگارا ما را در جوار خودت جاى ده و نعمتت را از ما مگیر و عافیت و فضیلت را نسبت ‏به ما تغییر مده.‏»(19)

از دو حدیث‏ بیان شده‏ معلوم مى‏شود كه آن حضرت فرزندان خود را از طریق دعا به یاد خداوند متوجه مى‏گردانید و غیر مستقیم به آنها تعلیم مى‏داد كه ‏باید در تنهایى  و هنگام مشكلات بر خداوند توكل نمود و تنها از او در خواست كمك نمود.