امر به معروف و نهى از منكر فرادستان

از نگاه اسلام، امر به معروف و نهى از منكر، وظيفه‏ اى همگانى است و بر اين اساس، فرودستان نيز مى‏ توانند فرادستان را امر به معروف و نهى از منكر كنند. حضرت على عليه‏السلام اين راه را براى جامعه اسلامى گشود و اين درس را به آنان آموخت كه دايره امر به معروف و نهى از منكر حتى مى‏تواند، شخصى چون على بن ابى‏طالب عليه‏السلام را نيز فراگيرد. آن حضرت در اين‏باره مى فرمايد: «با من چنان‏كه با پادشاهان سركش سخن مى‏ گوييد، حرف نزنيد و چنان‏كه از آدم‏هاى خشمگين كناره مى ‏گيرند، دورى نجوييد و با ظاهرسازى با من رفتار نكنيد و گمان مبريد اگر حقى به من پيشنهاد دهيد، بر من گران مى‏آيد...؛ زيرا كسى كه شنيدن حق يا عرضه شدن عدالت بر او مشكل باشد، عمل كردن به آن براى او دشوارتر خواهد بود.» اين سخن، روح اعتماد به نفس را در انسان مى‏دمد و در نتيجه، او را توانا مى‏ سازد تا در هر پايگاه و جايگاهى كه هست، امر به معروف و نهى از منكر را رها نكند، گرچه در برابر حاكم يا زمام‏دارى باشد.

امر به معروف و نهى از منكر به همراه مدارا

امر به معروف و نهى از منكر، زمانى اثرگذار است كه همراه با مدارا و به دور از خشونت و تندروى باشد. «متأسفانه برخى افراد هنگام انجام اين وظيفه و در غير زمان ناچارى، از راه خشونت‏ آميز وارد مى ‏شوند و گاهى سخنان زشت و زننده به كار مى‏ برند. به همين دليل، اين نوع امر به معروف‏ها و نهى از منكرها، نه تنها اثر خوبى از خود به‏جا نمى‏گذارند، بلكه گاهى اثرى واژگونه برجا مى‏گذارند؛ در حالى كه روش پيامبر و اهل بيت عليهم‏السلام نشان مى‏دهد كه آنها هنگام اجراى اين دو وظيفه، آنها را با نهايت لطف و محبت درهم مى ‏آميختند و به همين دليل، سرسخت‏ترين افراد، به زودى در برابر آنها تسليم مى‏ شدند».
امام خمينى رحمه‏الله نيز در اين زمينه مى‏ نويسد: «درباره امر به معروف و نهى از منكر، يكى از امور مهم، همين مدارا كردن است. چه‏بسا اگر انسان، ديگرى را با خشونت و شدت امر به معروف و نهى از منكر كند، كار آن شخص از گناه كوچك به گناهان بزرگ و بلكه به كفر و ارتداد بكشد. معمولاً در كام انسان، امر و نهى تلخ و ناگوار است و خشم را برمى‏ انگيزد. بنابراين، آن‏كه امر به معروف و نهى از منكر مى‏ كند، بايد اين تلخى و ناگوارى را با شيرينى بيان و مدارا و اخلاق نيكو جبران كند، تا سخنش اثر كند و دل سخت گنه‏كار را نرم و رام نمايد».

امر به معروف و نهى از منكر به دور از عيب‏جويى

يكى از ويژگى‏هاى ناپسند، عيب‏جويى از ديگران است. گاه عيب‏جويى نماى آراسته‏ اى به خود مى‏گيرد و به شكل امر به معروف و نهى از منكر، نمود پيدا مى‏كند. در حقيقت، برخى انسان‏ها نه به انگيزه اصلاح، كه از سر عيب‏جويى و برترى‏خواهى و از روى پاك نشان دادن خويش و آلوده نشان دادن ديگران، امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنند. در اين هنگام، انجام چنين كارى نه تنها عبادت نيست، بلكه لغزش و گناهى آشكار است. چه زيبا فرموده است حضرت على عليه‏السلام در اين باره: «بر كسانى كه گناه [آشكار] ندارند و از سلامت دين برخوردارند، سزاست كه بر گناه‏كاران و نافرمانان رحمت آرند و شكر اين نعمت بگزارند؛ چندان‏كه اين شكرگزارى، آنان را از عيب‏جويى مردمان بازدارد. تا چه رسد به آن عيب‏جويى كه ـ افزون بر عيب‏جويى ـ برادرش را نكوهش و به آنچه بدان گرفتار است، سرزنش كند. آيا به خاطر ندارد كه خدا چگونه بر او بخشيد و گناهان او را پوشيد و چگونه او را سرزنش مى‏كند كه خود نيز [چه‏بسا [چنان گناهى كرده است و اگر گناهى همانند گناه آن شخص را انجام نداده است، گناهان ديگرى داشته كه از آن گناه بزرگ‏تر است. به خدا سوگند، اگر گناهى كه كرده، بزرگ نيست و كوچك است، گستاخى او را بر عيب‏جويى مردمان، گناهى بزرگ‏تر بايد شمرد».

امر به معروف و نهى از منكر و كرامت انسان‏ها

خداوند انسان‏ها را گرامى داشته است و مى‏ فرمايد: «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنيآدَمَ ؛ و همانا ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم». (اسراء: 40) ازاين‏رو، بايسته است انسان‏ها نيز كرامت يكديگر را پاس دارند. گونه‏ اى از اين پاس‏داشت كرامت آدميان، در امر به معروف و نهى از منكر نمود مى ‏يابد؛ آنجا كه انجام اين واجب الهى به همراه مدارا و پرهيز از تندروى و درشتى كردن و به دور از عيب‏جويى، سرزنش و برترى‏خواهى باشد. اهل‏بيت عليهم‏السلام همواره به كرامت انسان‏ها توجه داشتند و هيچ گاه نمى‏ پسنديدند كه از كرامت كسى كاسته شود. «گاه پيش مى‏ آمد كه كافران با رهبرشان مسلمان مى‏ شدند و پيامبر اكرم ص رهبر آنان را به عنوان سرپرست همان گروهِ مسلمان شده مى‏ گمارد و روا نمى‏ دانست كسى كه تا ديروز، محبوب مردم بوده است، امروز به سبب مسلمان شدن، فردى عادى باشد. به هر حال، احترام، توجه به ويژگى‏هاى شايسته، دوستى و تشويق، از شيوه‏هاى باارزش پيروزى در امر به معروف و نهى از منكر است. حتى اگر شخص، هيچ كمالى ندارد، ولى نياكان و بستگان او، يا منطقه مسكونى او، يا اساتيد و دوستان او از برجستگى‏هايى برخوردارند، مى‏توان از اين اهرم‏ها استفاده كرد. براى مثال مى ‏توان گفت: تو كه فرزند فلانى هستى، تو كه اهل فلان منطقه هستى، تو كه از دوستان فلانى هستى، شايسته است كه اين‏گونه باشى».

امر به معروف و نهى از منكر به همراه دانش و آگاهى

يكى از شرايط امر به معروف و نهى از منكر آن است كه همراه با دانش و آگاهى باشد؛ زيرا در غير اين صورت، نه تنها به اصلاح و تعالى شخص و جامعه نمى ‏انجامد، كه زيان‏بار خواهد بود. شهيد مطهرى در اين‏باره مى‏نويسد: «اين وظيفه بزرگ، دو پايه و شرط اساسى دارد كه يكى از آنها، رشد و آگاهى است. امر به معروف و نهى از منكر، تخصص مى‏خواهد. دانايى، روان‏شناسى و جامعه‏شناسى مى‏خواهد، تا انسان بفهمد كه چگونه امر به معروف و نهى از منكر كند؛ يعنى راه معروف را بشناسد و ببيند معروف كجاست. منكر را بشناسد و ريشه آن را به دست آورد و بفهمد از كجا سرچشمه مى‏گيرد و آن‏گاه امر به معروف و نهى از منكر كند. به همين سبب، ائمّه دين فرموده‏اند: «بهتر است نادان و آدم ناآگاه امر به معروف و نهى از منكر نكند؛ چون او كار را بدتر مى‏كند. به خدا قسم، من مى ‏ترسم زيانى كه از راه امر به معروف و نهى از منكر جاهلانه كرده ‏ايم يا آسيب‏هايى كه از اين راه به اسلام زده ‏ايم، از زيان رها كردن امر به معروف و نهى از منكرمان، بيشتر باشد.» امام صادق عليه‏السلام در اين باره مى‏فرمايد: «كسى بايد امر به معروف و نهى از منكر كند كه خوب را از بد بازشناسد، نه كسى كه راه و چاه را نداند و آگاه نباشد كه از چه، به چه فرامى‏خواند، به باطل يا به حق.» در قرآن كريم نيز مى‏ خوانيم: «أَدْعُوا إِلَى اللّه‏ِ عَلَى بَصِيرَةٍ؛ از روى آگاهى به سوى خدا فرامى‏ خوانم». (يوسف: 108)

صبر، لازمه امر به معروف و نهى از منكر

هيچ كارى بدون صبر و بردبارى به سامان نمى‏رسد و نتيجه دلخواه را به انسان نمى‏دهد. به گفته زيباى حافظ:
صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند ***بر اثر صبر نوبت ظفر آيد
در قرآن كريم مى‏خوانيم: «أَقِمِ الصَّلاَةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ؛ نماز را به پا دار و امر به معروف و نهى از منكر كن و در برابر سختى‏ها و آزارهايى كه [در اين راه] به تو مى‏رسد، شكيبا باش». (لقمان: 17)
«بى‏ گمان، از آنجا كه امر به معروف و نهى از منكر بر برخى افراد گران مى‏آيد، به واكنش از سوى آنان مى‏انجامد؛ چرا كه سودپرستان برترى‏جو و خطاكاران خودخواه، به آسانى رام نمى‏شوند و حتى در مقام آزار آمران به معروف و ناهيان از منكر برمى‏آيند. در چنين حالى، تنها با شكيبايى و بردبارى مى‏توان بر اين دشوارى‏ها چيره شد و به هدف دست يافت.» افزون بر اين، اگر امر به معروف و نهى از منكر با صبر و بردبارى همراه نباشد، چه ‏بسا به تنش‏هاى بى‏جا بينجامد و شخص را از جاده انصاف بيرون كند و بيش از آنكه سازنده باشد، زيان‏بار شود و به درگيرى پايان يابد.