پيشـگـفـتار
 

«وَللّه‏ِ عَلَي النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنِ العالَمينَ.»1
فراگيري احكام و مناسك حج، براي تمام زائران بيت اللّه‏ الحرام امري ضروري و اجتناب ناپذير است؛ چرا كه انجام درستِ اعمال حج، بدون شناخت احكام و مناسك آن، غير ممكن است و كسي كه به جهت عدم آگاهي به مسائل شرعي، خللي در اعمال وي پيش آيد، علاوه بر آن كه هرگز به مراتب معنوي حج نمي‏رسد، به جهت باطل شدن عمره يا حج يا ارتكاب به محرمات احرام، مشكلات فراواني برايش پديد خواهد آمد.
اين معنا براي حجاج، درحدّ فراگيري مسائلي كه غالبا بدان نياز پيدا مي‏كنند تحقق مي‏پذيرد و حتي در بسياري موارد با مراجعه به روحاني كاروان يا راهنمايي او مي‏توانند نياز خود را برطرف كنند، ولي دست‏اندركاران امور اجرايي كاروانها، مديران، معاونان و خدمه محترم كه كار آنها رابطه تنگاتنگ با اعمال و رفتار حاجيان دارد و زائران عزيز را راهنمايي مي‏كنند، يادگرفتن مسائل شرعي بويژه مناسك حج براي آنها ضروري‏تر مي‏باشد، و چون گاهي بر اثر پيش آمدن مشكلاتي براي روحاني كاروان يا جدايي برخي از زائران از جمع آنها، مدير يا معاون يا خدمه بايد با آگاهي كامل به مناسك حج، مراقب انجام درست اعمال حجاج باشند، به عنوان مثال: هنگام حركت زائران از ميقات به مكه، يا از مكه به عرفات، يا از عرفات به مشعر، كه با چند دستگاه اتوبوس حركت مي‏كنند، روحاني كاروان تنها همراه يكي از آنهاست، در نتيجه بقيه اتوبوسها را بايد مسؤولان كاروان همراهي كنند و چنانچه براي آنها مسأله‏اي پيش آيد، انتظار اين است كه مسؤولان كاروان بتوانند در چنان شرايطي آنها را راهنمايي كنند.
بنابراين آگاهي مديران، معاونان و خدمه كاروانها نسبت به مناسك حج بايد در حد بالاتري از آنچه براي زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومي حج، برخي از احكام فقهي وجود دارد كه رابطه تنگاتنگ با مسائل اجرايي حج دارد، كه مي‏توان آنها را با عنوان «احكام فقهي اجرايي حج» از ساير مسائل جدا كرد.
آنچه پيش رو داريد اين دسته از مسائل است، كه براي اولين بار، سال گذشته در جلساتي كه به همت سازمان حج و زيارت قم ترتيب داده شده بود در جمع مديران و معاونان كاروانهاي شهرستان قم بيان شد، و اكنون خلاصه آن مباحث به صورت جزوه حاضر تقديم مي‏شود، اميد است كه مورد استفاده مطالعه‏كنندگان و قبول حضرت حق قرار گيرد. «رَبّنا تَقَبَّلْ مِنّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّميعُ الْعَليم.»

اخلاص در عمل
 

مديريت كاروان حج و خدمت به زائران بيت الله الحرام، از اعمالي است كه رنگ عبادت دارد، از اين رو بايد با قصد قربت و براي رضاي خداوند انجام پذيرد، كه اگر چنين باشد، اجر اخروي فراواني نيز خواهد داشت.

تنظيم برنامه‏هاي آموزشي حج
 

بر مسؤولان كاروان لازم است برنامه‏هاي آموزشي حج را بگونه‏ اي تنظيم كنند كه زائران آنها بتوانند به نحو شايسته ‏اي در آن برنامه‏ها شركت كرده و خود را آماده اين سفر عظيم بنمايند؛ يعني با در نظر گرفتن زمان حركت كاروان و موقعيت شغلي زائران، جلسات آموزشي در وقت مناسب تشكيل گردد و از نظر مكاني نيز محل برگزاري آنها در جايي باشد كه تمام زائران يا درصد بالايي از آنها بتوانند شركت كنند.

تشويق زائران
 

مسؤولان كاروان، زائران خود را به شركت در كلاسهاي آموزشي مناسك، كه توسط روحانيون معظم كاروانها برگزار مي‏گردد و استفاده از برنامه‏هاي صدا و سيما كه ويژه حج تهيه و پخش مي‏شود تشويق كنند چون هر چه سطح آگاهي زائران نسبت به مسائل حج بالاتر باشد، اداره كاروان نيز راحت‏تر است.

استطاعت
 

كساني كه حج واجب خود را بجا نياورده‏اند؛ يعني سال اوّل تشرف آنهاست يا تاكنون استطاعت نداشته‏اند و الآن با هزينه سازمان حج و زيارت به حج مشرف مي‏شوند، چنانچه به غير از مخارج سفر ساير شرايط استطاعت حج را داشته باشند بايد حجة‏الاسلام بجا آورند. و ساير شرايط عبارتست از:
1 ـ آنچه در زندگي بدان نياز است؛ مانند مسكن، فرش، لوازم ديگر منزل و... داشته باشد و از اين جهت برايش مشكلي نباشد و چنانچه با منزل اجاره‏اي و اشيا و وسايل زندگي عاريه‏اي نيازشان برطرف گردد و به سختي نيفتند، استطاعت حاصل است.
2 ـ در مدت سفر، مخارج زن و فرزند و ساير افرادي كه تحت تكفل آنها هستند را داشته باشند.
3 ـ پس از سفر نيز شغل يا حرفه مناسبي داشته باشند كه زندگي‏شان با آن اداره شود و سفر حج به آن لطمه‏اي نزند.
مسأله: خدمه كاروانها كه وارد جدّه مي‏شوند، اگر ساير شرايط استطاعت را دارند از قبيل داشتن وسايل زندگي، بالفعل يا بالقوه و رجوع با كفايت؛ مثلاً كار و صنعت و غير آن كه با آنها مي‏توانند پس از مراجعت، ادامه زندگي مناسب خود را بدهند مستطيع هستند و بايد حَجّة‏الاسلام بجا آورند. و كفايت از حج واجب آنان مي‏كند و چنانچه ساير شرايط را ندارند به مجرد امكان حج براي آنان، استطاعت حاصل نشده است و حج آنان استحبابي است و چنانچه بعدا استطاعت پيدا كردند بايد حج واجب را بجا آورند.2

نيـابـت
 

كسي كه در حج نيابت مي‏پذيرد، بايد داراي شرايطي باشد كه از جمله آنهاست:
1 ـ واجب نبودن حج بر نايب
2 ـ آشنايي به افعال و احكام حج (هر چند با ارشاد كسي در هنگام عمل)
3 ـ معذور نبودن در ترك برخي از افعال حج3
بنابراين، افرادي كه حج واجب خود را بجا نياورده‏اند و مستطيع هستند، نمي‏توانند نيابت بپذيرند و كساني كه از انجام دادن كامل اعمال حج، معذور باشند، و از ابتدا مي‏دانند كه بايد وظيفه معذور را انجام دهند، نمي‏توانند نيابت بپذيرند، مانند آن عده از خدمه كاروان كه شب عيد قربان با انجام دادن وقوف اضطراري مشعر، همراه با بانوان به منا مي‏روند.
و به فتواي حضرت امام خميني ـ ره ـ و برخي از فقهاي بزرگوار، اگر از ابتدا هم معذور نباشد و در هنگام عمل عذري برايش پيش آيد، نيابت او صحيح نيست، بنابراين بهتر است كه مديران، معاونان و خدمه كاروانها نيابت نپذيرند، چون هر لحظه ممكن است به هنگام انجام اعمال مشكلي براي كاروان پيش آيد كه بناچار بايد اعمال معذور را انجام دهند، پس در صورتي كه يكي از خدمه، نيابت پذيرفته باشد، بهتر است به اطلاع مدير كاروان برساند، تا در هنگام اعمال و پذيرفتن كارهاي اجرايي كاروان به مشكل برنخورد.

1 ـ آل عمران: 97
2 ـ مناسك، ص 18، م 13 ـ يادآوري مي‏شود، تمام مسائل از مناسك محشي، نشر مشعر، چاپ اوّل، 1372 آورده شده است.
3 ـ مناسك، نيابت در حج، مسأله 1