تعريف شخصيت

كلمه ي شخصيت (personality ) در اصطلاح فلسفه ي اسلامي – ارسطويي يك مفهوم كاملاًَ ذهني است ، كه از مفهوم عيني شخص كه به اصطلاح يك معقول اول است گرفته شده است . چون مفهوم فرد متفاوت است ، مفاهيم شخصيت و فرديت نيز متفاوت هستند.

منظور از " فرد" (Indivndual ) يك انسان بدون وابستگي به گروه اجتماعي و بدون داشتن نقش اجتماعي و تماس فرهنگي با اشخاص ديگر است ؛ مثل يك كودك . ولي " شخص" ، انساني است در جامعه ، كه وابسته به يك يا چند گروه اجتماعي است و در گروه خود ، نقش و پايگاه اجتماعي دارد، كه در حال فرهنگ پذيري و جامعه پذيري است ؛ از اين نظر است كه شخصيت در جامعه شناسي بحث اساسي است .

در تعريف شخصيت نظر قاطع و مانع و جامعي ارائه نشده است . اغلب مردم شخصيت هر فرد انساني را با عامل هايي مانند رعايت آداب و اصول اخلاقي ، آراستگي و سطح فهم و اطلاعات او ، مي سنجند . در نظر آنان هر كس كه داراي آن صفت ها باشد "با شخصيت" است . اما در اصطلاح علمي جامعه شناسي ، شخصيت ، مفهوم و تعاريف خاص دارد. از همه ي تعريف هاي قديم و جديد درباره ي شخصيت مي توان چنين نتيجه گرفت كه شخصيت شامل تركيبي از ويژگي هاي بدني – زيستي ، رواني و اجتماعي است كه بر اثر شرايط زيستي – اجتماعي براي شخص ، در اذهان ديگران ايجاد مي شود و به فرد نحوه ي رفتار و تطابق خاصي را كه همراه با عاطفه و احساس ويژگي هاي معيني است ، القاء مي كند.

روان شناسان اجتماعي ( Social psychology ) ، شخصيت را مجموعه اي از استعدادهاي اكتسابي و فطري دانسته اند ، كه سبب سازگاري بديع او با محيط مي شود . منظور از سازگاري بديع ، خاص و بي همتا بودن شخصيت هر كس نسبت به ديگري است . چنان كه اشاره شدفرد به معناي انسان عامي نامشخص است ؛ ولي شخص انساني است مشخص و داراي خصوصيات فرهنگي در گروه اجتماعي مربوط به خود ؛ از اين رو ، شخصيت اگر چه مفهومي كاملاً ذهني است ، ولي صاحب خود را كاملاً از اشخاص ديگر ممتاز و مشخص مي كند . بدان جهت هيچ دو شخصي پيدا نمي شود ولو دو قلو كه داراي شخصيتي يكسان باشند . در عين حال بعضي شخصيت ها از نظر تيپ و سنخ در گروه اجتماعي شبيه يكديگرند ، چون محيط فرهنگي يكساني دارند.

كيفيت تشكيل و تكوين شخصيت

به عبارت ديگر فرد در جريان عمل متقابل با ديگران داراي شخصيت مي شود و عكس العمل هاي ديگران نسبت به كارهايي كه فرد مي كند پيوسته در پرورش شخصيت تأثير مي گذارد.

زيگموند فرويد (Sigmmund Freud ، 1939- 1856م ) روان پزشك اتريشي ، گويا اولين كسي است كه درباره ي شخصيت شخص به روش علمي جديد بحث كرده است . توجيه او در مفهوم تشكيل شخصيت حالت ديالكتيكي (1)( Dialectialاستدلال مبتني بر بحث گسترده قياسي ، بخصوص در جهت تصريح معني مفاهيم) دارد؛ او شخصيت شخص را در اجتماع برآيند سه مرحله ي مهم ديالكتيك ( (Dialecticsدانسته است . به عقيده ي فرويد شخصيت ، همان روان حيواني و انگيزه هاي طبيعي انسان است ، كه مبتني بر غرايز و علايق ذاتي اوست ؛ اين مرحله را "نهاد" (Id )(2) مي داند. اين انگيزه ها و خواهش هاي طبيعي انسان در زندگي اجتماعي توسط حاكميت قواعد اخلاقي اجتماعي و ديني ، محدود ، و اغلب سركوب و واپس زده مي شوند ، ولي از بين نمي روند ؛ بلكه اساس شخصيت او را تا حدودي تعيين مي كنند .

در مرحله ي سوم بعضي اشخاص در جريان فرهنگ پذيري با قبول صفت هاي عالي اخلاقي ، مذهبي و فرهنگي ، مطابق وجدانِ عالي انسان ، عمل مي كنند و براي ديگران الگو و نمونه مي شوند . اين مرحله از تشكيل شخصيت در اصطلاح فرويديسم « من برتر » (Superego )( 4) ناميده شده است .

تفاوت در شخصيت ها و تلقي هر شخصيت نسبت به خود

1 -Id ، ايد ، نهاد

ايد محل سائق ( انگيزه ) هاي غريزي است و تحت سلطه فرآيند اوليه (primary process) است، بنابراين بر اساس اصل لذت و بدون توجه به واقعيت عمل مي كند. فرويد نهاد را يك منبع انرژي كاملاً بي سازمان ابتدايي فرض مي كرد كه از غرايز مشتق شده و تحت سلطه فرآيند اوليه است. به عقيده او ، كودك در زمان تولد فقط داراي نهاد است كه با سائق هاي غريزي ، مدام در تلاش اقناع ( ارضا ) شدن است. نوزاد توانايي كنترل يا تعديل ( متعادل ) اين سائق ها را ندارد و در سازگاري با محيط خارج كاملاً به افراد ديگر متكي است.

ايگو، نماينده ي سازماني منطقي تر است كه كار آن اجتناب از درد و ناراحتي است و براي تطابق با تقاضاهاي خارج، تخليه سائق هاي غريزي را تعديل نموده يا مهار مي كند. بر اساس رابطه بين حس و ادراك و كار عضلاني، كسي كه در مرحله ايگو قرار دارد ،  داراي حركت ارادي و مستقل است ؛ ايگو وظيفه حفاظت از خود را در برابر حوادث بيروني برعهده دارد. فعاليت ايگو با توجه به تنش ناشي از تحريكات تعديل مي شود ؛ خواه اين تنش ها درونساز بوده يا از خارج وارد شوند. فرويد روي نقش غريزه ها  در رشد ايگو تأكيد مي كند، بخصوص بر نقش تعارض . در ابتدا تعارض بين ايد و دنياي خارج است، بعدها اين تعارض بين ايد و خود ايگو ظاهر مي گردد. ( نوزادان در ابتدا قادر به تفكيك جسم خود از دنياي خارج نيستند. رشد ايگو زماني شروع مي شود كه كودك به مجزا بودن جسم خود از دنياي خارج واقف مي گردد.)