اگر از شما بپرسند که خوشبين هستيد يا بدبين، چه جوابي ميدهيد؟ به نظر ميرسد که در خوشبينانه ترين حالت نيز پاسخ شما دو وجهي است و نميتوانيد بگوييد که من کاملا خوشبين يا کاملا بدبين هستم!
روانپزشکان مي گويند اگر بدبيني از يک حدي بگذارد، نوعي اختلال رواني پيش مي آورد موسوم به "پارانويا". پارانوييد، نامي است که روانپزشکان و روانشناسان به بيماران مبتلا به پارانويا اطلاق مي کنند.
براي آشنايي بيشتر با پارانويا(paranoia) و پارانوييد(paranoid)، دکتر فربد فدايي، روانپزشک و مدير گروه روانپزشکي دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي توضيح مي دهند:
آقاي دکتر! گاهي با افرادي برخورد مي کنيم که بيش از حد به ديگران بدگمان هستند. از کجا بفهميم که اين قبيل افراد، اظهارنظرهايشان بيمارگونه و به دليل پارانويا است، يا واقع بينانه و ناشي از يک بينش درست؟
مهمترين ويژگي افراد بدبين يا پارانوييد همان سوءظن و بي اعتمادي به ديگران است. مبتلايان به اين اختلال شخصيتي مي پندارند که ديگران آنان را مورد آزار، بهره کشي يا فريب قرار ميدهند، در حالي که واقعيت چنين نيست. اين افراد بدون هيچ دليل، يا بر اساس شواهد ناچيز و بي اهميت، دچار اين شک هستند که ديگران بر ضد آنان توطئه مي کنند. احساس ميکنند که از فرد يا افراد ديگري به شدت صدمه ديده اند، در حالي که ممکن است هيچ شاهد عيني براي ادعايشان نداشته باشند.
آيا چنين تفکري ممکن است باعث آسيب رساندن به نهاد خانواده هم شود؟
بله، اين افراد معمولا درباره وفاداري همسر، بستگان و دوستان خويش دچار ترديدهاي هميشگي و جدي هستند و اعمال آنها را به دقت زير ذره بين قرار ميدهند تا شواهدي حاکي از اثبات دشمني آنان بيابند. اين قبيل افراد هنگامي که از يک دوست يا خويشاوند، محبت و وفاداري ببينند، چنان شگفت زده ميشوند که نميتوانند اين امر را باور کنند، زيرا انتظار دارند که دوستان و خويشاوندانشان فقط درصدد صدمه رسانيدن به آنها باشند.
پس دوستان کمي هم دارند!
همين طور است. مبتلايان به پارانويا از اعتماد کردن به ديگران و صميميت با آنها اکراه دارند، زيرا مي ترسند اگر چيزي از خودشان به ديگران بگويند، از اين اطلاعات بر عليه خودشان استفاده شود. فرد بدبين (پارانوييد) ممکن است يک بي توجهي غيرعمدي را از سوي همکار خود، به عنوان يک اقدام برنامه ريزي شده براي توهين به شخصيت خود تلقي کند و يا اشتباه جزيي در محاسبه ي پول از طرف يک فروشنده را، اقدامي عمدي براي دزدي بخواند.
اگر از اين افراد تعريف و تمجيد کنيم، آيا فايده اي دارد؟ ممکن است ذهنشان عوض شود؟
نه! تشويق و تعريف معمولا مورد سوءتعبير قرار مي گيرد. براي نمونه، اگر کسي از آنان به دليل کار خوبي که انجام داده اند تعريف کند، فرد پارانوييد با خود مي انديشد: «منظور اين است که کارهاي اضافي و تحميلي را به عهده من بگذارد.»
اگر دوستشان از روي خيرخواهي، پيشنهاد کمک در کاري را به آنان بدهد، با خود مي پندارند: «منظور اين است که من به تنهايي از عهده کارم برنمي آيم.»
توجه داشته باشيد که افراد بدبين، هميشه در حالت لجاجت و کينه توزي هستند و تمايلي به بخشيدن توهين ها يا تحقيرهاي تصوري ندارند. هر بي توجهي جزيي از سوي ديگران سبب برانگيختن دشمني از سوي آنان مي شود و احساس دشمني براي زماني طولاني ادامه مي يابد.
آنان هميشه گوش به زنگ هستند که خصلت هاي بدخواهانه ديگران را کشف کنند و اغلب احساس مي کنند که منش يا اعتبار آنان مورد حمله قرار گرفته و از اين رو با خشم، دست به ضد حمله ميزنند.
آيا حسادت ورزي نيز در اين افراد ديده ميشود؟
بله، افراد بدبين ممکن است به صورتي بيمارگونه حسود باشند.
اغلب بدون اينکه شواهدي موجود باشد، مظنون به خيانت همسرشان هستند. آنان ممکن است شواهد متعدد و مفصل، اما نامربوط و جزيي، در حمايت از عقايد نادرست حاسدانه خويش داشته باشند. اين بيماران ممکن است پيوسته رفت و آمد، اعمال، نيت ها و وفاداري همسر خود را مورد بررسي، پرسش و بحث قرار دهند و از ترس اينکه مورد خيانت قرار گيرند، همه جنبه هاي رابطه را تحت تسلط خويش درمي آورند.
پس قاعدتا زندگي با اين افراد خيلي سخت است!
دقيقا. به سر بردن با مبتلايان به اختلال شخصيت پارانوييد مشکل است و اغلب از نظر روابط نزديک، دچار اشکال هستند. طبيعت بدبين و مجادلهگر آنان ممکن است واکنش خصمان هاي را در ديگران پديد آورد که موجب تاييد بدبيني هاي اين بيماران ميشود.
احتمالا چنين افرادي بايد از شنيدن انتقاد هم دلخور شوند.
از آنجا که مبتلايان به اختلال شخصيت پارانوييد قادر به اعتماد به ديگران نيستند، نياز شديد به خودکفايي و استقلال دارند. آنها هميشه احتياج دارند بر اطرافيان خود مسلط باشند و در غير اين صورت احساس آرامش نميکنند. اينگونه افراد انعطافناپذير و منتقد هميشگي ديگران هستند، گر چه خود قادر به شنيدن هيچ انتقادي نيستند. به طور کلي افرادي هستند مدافع هجو و بهطور متناوب در جدال هاي قانوني درگير مي شوند. اين افراد انگيزه ي شريران هاي را به ديگران نسبت مي دهند که برونفکني ترس هاي خود آنان است. اغلب، خيال پردازي هايي در مورد قدرت و منزلت خويش دارند. به جمع بندي هايي ساده انگارانه از جهان که مردم را به دو گروه خوب و بد تقسيم مي کند تمايل دارند. موقعيتهاي مبهم آنان را هراسان ميکند. گاهي به شکلي خطرناک، نسبت به عقايد خود تعصب مي ورزند. در واکنش به فشارهاي رواني شديد ممکن است دچار روان پريشي کوتاه مدت، از چند دقيقه تا چند ساعت شوند.
براي تشخيص چنين اختلالي، به چه نکاتي بايد توجه کنيم؟
ابتدا توجه داشته باشيد که برخي رفتارها که ناشي از زمينه هاي اجتماعي،فرهنگي يا موقعيت هاي ويژه زندگي است ممکن است به اشتباه «پارانويا» تلقي شود؛ مثلا افراد وابسته به اقليت ها، مهاجران، پناهندگان سياسي و اقتصادي و يا افرادي از ريشه هاي قومي متفاوت هستند، شايد دستاوردهاي احتياط آميز يا تدافعي نشان دهند، اما اين رفتار ممکن است به علت ناآشنايي باشد، مثلا تسلط نداشتن به زبان کشور جديد و يا ناآگاهي از قوانين آنجا. گاهي احتياط و حالت تدافعي اين گروه ها، واکنشي است نسبت به پيشداوري ها يا غفلت از سوي اکثريت افراد جامعه.
البته اين رفتارها به نوبه خود ممکن است در کساني که با اين افراد سر و کار دارند، خشم و سرخوردگي پديد آورد و به اين ترتيب يک چرخه معيوب از بي اعتمادي  ايجاد مي شود که آن را نبايد با اين اختلال شخصيت اشتباه کرد.
آيا ممکن است اين اختلال در دوران کودکي هم نشانه هايي داشته باشد؟
بله؛ در مبتلايان به پارانوييد در دوران کودکي، نشانه هاي زير ديده ميشود:
انزوا و تک روي، رابطه ضعيف با همسالان خود، احساس اضطراب در جمع، نارسايي تحصيلي، حساسيت بيش از حد، نحوه تفکر و تکلم مخصوص به خود و خيال پردازي هاي ناشي از درون.
اين افراد معمولا در کودکي عجيب يا نابهنجار به نظر ميرسند و شايد به همين دليل نيز مورد اذيت وآزار قرار ميگيرند.
اين بدبيني چه قدر شايع است؟
شيوع اين اختلال در 0/5 تا 2/5درصد کل جامعه گزارش شده است و شواهدي وجود دارد که اين اختلال بين افراد مبتلا به اسکيزوفرنياي مزمن و مبتلايان به اختلال هذياني نوع گزند، فروانتر است.
پارانويا درمان هم دارد؟
بله، درمان اختصاصي در اختلال شخصيت پارانويا عبارت است از رواندرماني.
اما ويژگي هاي شخصيتي اين بيماران، مانع عمدهاي در ايجاد رابطه درماني مناسب است. درمان دارويي براي مقابله با اضطراب و پريشاني بيمار و يا دوره هاي آشفتگي شديد و انديشه هاي شبه هذياني او مفيد است.
تهيه مصاحبه: دکتر مجيد سلطاني