رزماري، برگ و سرشاخه هاي گلدار خشک شدۀ گياه Rosmarinus officinalis از خانوادۀ نعناعيان (Lamiaceae) است که حداقل داراي 1 درصد (حجم/وزن) روغن فرار ميباشد (1و2).

نامهاي گياه:

لاتين: Rosmarinus officinalis

فارسي: رزماري، رومارن

عربي: اکليل الجبل، حصالبان، حصالبان اکسير

انگليسي: Rosemary, Common Rosemary, Moorwort, Herb of memory

آلماني: Echter Rosmarin, Anthoskraut, krankrautblatter, kranzenkrautblatter

فرانسه: Romarin, Rose marine, Herbe aux couronnes, Feuilles de Rosmarin

ريخت شناسي: گياه معطر بوتهاي و پايا، با شاخههاي بالارونده، که ارتفاع آن به 2 متر ميرسد. برگها باريک با انتهائي بدون نوک و سوزني شکل (نازک)، گلها به رنگ سبز تيره و به ندرت صورتي يا سفيدرنگ ميباشد (6و5).

اندام داروئي: برگ و سرشاخه هاي گلدار گياه، اندام داروئي رزماري را تشکيل ميدهد (1و2).

زمان جمع آوري: برگ و سرشاخه هاي گلدار گياه رزماري هنگام شروع باز شدن گلها و در فصول بهار و تابستان جمع آوري ميگردد (7).

دامنۀ انتشار: پرورش گياه رزماري در بيشتر نواحي ايران معمول ميباشد (1). پرورشدهندگان عمدۀ گياه رزماري را در دنيا کشورهاي شمال آفريقا خصوصاً مراکش و تونس و کشورهاي جنوب اروپا خصوصاً اسپانيا، فرانسه، ايتاليا، يوگسلاوي و آمريکا تشکيل ميدهند.

مواد متشکله: مادۀ متشکلۀ اصلي برگ و سرشاخههاي گياه رزماري را روغن فرار تشکيل ميدهد فارماکوپۀ گياهي بريتانيا ميزان روغن فرار رزماري را 1% حجم در وزن ذکر کرده است، ولي ميزان روغن فرار اين گياه در نقاط مختلف دنيا بين 5/0 تا 5/2 درصد گزارش شده است (2و8).

عمده ترين ترکيبات موجود در روغن فرار گياه را 1و8 ـ سينئول (1,8 - cineol)، بورنئول (Borneol)، کامفر (Campher)، بورنيل استات (Bornyl acetate)، آلفاپينن (α - pinene) و –B پينن تشکيل ميدهند که بسته به شرايط جغرافيائي محل کشت گياه، ميزان و درصد هريک از اين مواد متغير ميباشد (2و8).

ساير ترکيبات طبيعي موجود در برگ و سرشاخه هاي گلدار رزماري شامل اين دسته ها ميشود:

فلاونوئيدها مانند جنکوانين (Genkwanin) و لوتئولين (Luteolin)، اسيدهاي فنلي مانند اسيد رزمارينيک (Rosmarinic acid)، ديترپنها، تريترپنها، تاننها، مواد تلخ، رزين، ساپونين، پروتئين، چربي، کربوهيدرات، فيبر، برخي املاح و ويتامينها.

موارد استعمال: از رزماري به صورت خوراکي در درمان اضطراب، سردرد، ميگرن، فشار خون، نفخ و بي اشتهائي و به صورت موضعي بعنوان مسکن موضعي در درمان دردهاي عضلاني و بيماريهاي روماتيسمي استفاده ميشود. همچنين بعلت عطر و طعم مناسب در صنايع آرايشي ـ بهداشتي مورد استفاده قرار ميگيرد (2و9). روغن رزماري يک روغن محرک است و از نظر رايحه و اثر، گرم و نافذ ميباشد. اثر محرک رزماري روي سيستم اعصاب مرکزي بسيار برجسته است. مصرف رزماري چون موجب سهولت ترشح و دفع صفرا ميشود از اين جهت از آن در بيماريهاي يرقان و نارسائي اعمال کبد استفاده بعمل ميآورند. مصرف رومارن در موارد ضعف عمومي، خستگي مفرط و بي حالي بيمار در دوران نقاهت مفيد تشخيص داده شده است.

عوارض جانبي: مصرف داروئي موضعي گياه و يا کاربرد فرآوردههاي آرايشي ـ بهداشتي حاوي رزماري در برخي از افراد حساس، گهگاه ايجاد قرمزي پوست، درماتيت، حساسيت پوستي و حساسيت به نور ايجاد ميکند (11و10).

موارد احتياط: رزماري در دوران بارداري، شيردهي و در بيماران صرعي و فشار خون بالا بهتر است بکار نرود (2و11). روغن رزماري داراي 20ـ10 درصد کافور ميباشد که اگر به مقدار زياد مصرف شود ميتواند موجب تشنجات صرع مانند شود.

موارد استعمال در پزشکي گذشته: در طب گذشته از رزماري به صورت خوراکي بعنوان مدر و ضدنفخ و به صورت موضعي بعنوان ضد التهاب و ضد درد استفاده ميکردهاند (1).

طي صدها سال از رزماري در مراقبت از پوست و مو استفاده شده و يکي از اجزاء ادکلن real و جزء اصلي آب تقطيري تهيه شده از الکل رقيق و گلهاي رزماري است که نوعي مخلوط قابض گياهي در حامل سرکۀ سيب ميباشد و به پاکسازي، تقويت و سم زدائي پوست بويژه پوستهاي چرب و مستعد آکنه کمک نموده و به داشتن اثرات فوق العاده در ايجاد جواني مشهور است. رزماري براي آبکشي موهاي تيره و مالشدادن پوست سر مورد استفاده قرار ميگيرد که براي تأمين سلامت موها و جلوگيري از ريزش بيش از حد آنها بويژه متعاقب بيماريها واقعاً ارزشمند است. رزماري به برگرداندن رنگ به موهاي خاکستري و حتي درمان طاسي مشهور است.

آثار فارماکولوژيکي: آثار ضد ميکروبي گياه و روغن فرار رزماري و تعدادي از مواد مؤثره اين گياه عليه ميکروبهاي زير تأييد گرديده است (11).

استافيلوکوکوس اورئوس، استافيلوکوکوس آلبوس، ويبريوکلرا، اشرشياکلي، لاکتوباسيلوس برويس، پسودوموناس فلورسنس، رودوتورولا گلوتينيس، کورينه باکتريا.

آثار آنتي اکسيداني فراکسيونهاي مختلفي از گياه رزماري نيز در شرايط برونتني و درونتني بررسي و تأييد شده است. در برخي از اين موارد، آثار فوق با آثار آنتي اکسيدانهاي شناخته شدهاي نظير (Botylated Hydroxyanisole) BHA و (Botylated Hydroxytoluene) BHT برابري مينمايد (12و15).

روغن فرار رزماري اثر مشخصي بر روي عضلۀ صاف ايلئوم خوکچه هندي دارد که اين اثر مربوط به بورنئول موجود در روغن فرار بوده که در شرايط آزمايشگاهي بعنوان يک آنتاگونيست استيلکولين عمل مينمايد. همچنين در مطالعۀ ديگري اثر شلکنندگي روغن فرار رزماري بر روي اسفنکتر اودي (oddis sphincter) خوکچۀ هندي که قبلاً با مورفين منقبض شده بخوبي مشهود بوده است (13و11). آثار ضد التهاب، ضد کمپلماني، آنتياکسيداني و آنتيگونادوتروپيک اسيد رزمارينيک که يکي از مواد متشکلۀ اصلي گياه رزماري ميباشد نيز به اثبات رسيده است (11و4).

بر اثر مصرف خوراکي و يا استنشاق روغن فرار گياه رزماري در موش، تحريک فعاليت لکوموتور ديده شده است که اين اثر را به 1و8 ـ سينئول مربوط ميدانند. اثر مهارکنندگي عصارۀ گياه رزماري عليه فعاليت آنزيم اورهآز و اثر فلاونوئيد ديوسمين موجود در رزماري در کاهش شکنندگي مويرگي از ساير خصوصيات مهم فارماکولوژيک گياه محسوب ميشوند (11).
مــراجع:

1. زرگري ع. گياهان داروئي. تهران، انتشارات دانشگاه، 1369 (ج 4): 6 ـ 71.

3. زاهدي.ا. واژهنامۀ گياهي. تهران: انتشارات دانشگاه 1373 : 158.

4ـ مظفريان و.ا. فرهنگ نامهاي گياهان ايران. تهران: نشر فرهنگ معاصر، 1375 : 158.
گياه آن خوراکي است و روغن آن ماليده مي شود