نام هاي ديگر: اسپرزه، اسبرزه، اسفيدش، اسفيوس، اسپغل، اسپغول، سفيدخوش، شکم پاره، قارني يارخ، قارني ياروق، بذر قطور، بذر قطونا، حشيشه، البراغيث، تبکو، برغوشي

فارسي : اسپرزه، اسفرزه عربي: بذر قطونا، حشيشه، البراغيث، اسپغول فرانسه: Psylle انگليسي: Psylliom نام لاتين: Plantago pslliom، Plantago ovata

مشخصات
دانه گياهي است از خانواده بارهنگ Plantaginaceae، که گونه هاي مختلفي دارد. گياه آن يکساله علفي و کوتاه است و بلندي آن به 40 – 10 سانتي متر مي رسد. اين گياه در نواحي گستردهاي در شمال ايران در دشت گرگان گيلان بين منجبيل و پاچنار در راه بين قزوين و رشت، در رودبار و بين چالوس و رشت و در لرستان، کردستان، بختياري، اصفهان، ايلام، پشت کوه، مهران، شوش، در فارس: تخت جمشيد و لار، در کرمان: نزديک بم در مسجدسليمان و بوشهر نيز ديده مي شود. در هند در پنجاب و پيشاور ميرويد.

ترکيب شيميايي
دانه هاي اسفرزه داراي 10 درصد موسيلاژ است که در اثر هيدروليز توليد دگزيلوزان، آرابينوز، د – گالاکتوز، د – گالاکتورونيک اسيد مي نمايد. همچنين داراي روغن ثابت، پروتئين و املاح معدني مي باشد. دانه هاي اسپرزه را در آب قرار دهند پوسته خارجي اپيدرم متورم مي شود و توليد يک لايه موسيلاژي در اطراف هسته مي نمايد و از اين رو آن را در درمان اسهال خوني (کمي بو داده استفاده ميکنند) به کار مي برند.

در آمريکا از آن داروهاي مليني چون Metamucil تهيه ميگردد که ملين خوبي است دانه بسيار سختي است که تقريبا در غالب مناطق دنيا مي رويد و در رديف مفيدترين، موثرترين و بي ضررترين و در عين حال ملايم ترين ملينهاي گياهي است که از قرنها پيش براي لينت مزاج تجويز شده است ولي تحقيقات جديد نشان مي دهد که دانه هاي اسپرزه براي کاهش کلسترول و قند خون نيز موثر است.

شفابخشي با اسفرزه
در حدود 30 درصد پوشش دانه اسپرزه را يک ماده جاذب آب تشکيل ميدهد که موسيلاژ ناميده مي شود و پس از خيس شدن و جذب آب، لعاب ميدهد و هر دانه 10 برابر حجم خودش متورم ميشود و به شکل لعابي ژلاتيني درميآيد و اين لعاب است که منشاء شفابخشي آن در موارد اسهال و يبوست ميباشد. پژوهشهاي دانشمندان نشان ميدهد که يک قاشق مرباخوري تخم اسفرزه که 3 بار در روز خورده شود و هر بار اقلا دو ليوان آب ولرم با آن نوشيده شود، اثر محسوسي در تخليه و رفع يبوست دارد.

طبق گزارشي اسفرزه در مورد کاهش درد و رفع خارش بيماريهاي کولون و رکتوم و قطع خونريزي بواسير نيز مفيد است. و همچنين در کاهش کلسترول.

در مجله اتحاديه پزشکان آمريکا نقل شده که در مدت 12 هفته 5 درصد کلسترول را کاهش مي دهد.

نکات احتياط آميز در مصرف اسفرزه

به عنوان ملين و کاهنده کلسترول و احتمالا پيشگيري سرطان، اسفرزه في نفسه نقشي ندارد بلکه خاصيت ورم کردن و توليد لعاب زياد آن است که اين آثار را ايجاد مي کند. پس اگر اسفرزه خورده شود و به قدر کافي آب زياد خورده نشود، روده ها ورم کرده و چون آب مدفوع کاملا جذب مي شود برعکس، انتظار خروج مدفوع متعسر مي شود. پس فراموش نشود که با اسفرزه بايد آب زياد خورده شود.

بااينکه يبوست ناراحتي عمومي زنان باردار است ولي مع هذا زنان باردار بايد از خوردن اسفرزه نظير ساير ملين ها پرهيز کنند و براي رفع يبوست از ساير خوراکي هاي غني از فايبر و الياف گياهي مانند سبزيها، دانههاي غلات، نان سبوس دار و ... استفاده کنند. و همچنين براي کودکان زير 2 سال نبايد داده شود.

از ديدگاه حکماي طب سنتي ايران
طبيعت آن سرد و تر است، نوع سفيد رنگ آن مرغوبتر و در آب ته نشين شود. دانه هاي لعاب زا و خوردن لعاب آن موجب تسکين حرارت و تشنگي مي باشد و براي تبهاي گرم، غليان خون و ناراحتي و خشونت سينه و حلق و زبان و سردرد و زخم روده و رفع يبوست روده ها که منشاء آن علل صفراوي يا عوارض حاصله از خوردن داروهاي گرم است بسيار مفيد مي باشد. در تمام موارد فوق لعاب آن به تنهايي و با مخلوط با روغن بادام شيرين خورده مي شود. در استعمال خارجي ضماد لعاب اسفرزه مخلوط با سرکه و روغن گلسرخ براي تسکين درد مفاصل گرم، نقرس و نرم کردن ورمهاي بخصوص ورمهاي پشت گوش نافع است و ضماد کوبيده آن با گلاب براي تسکين سردرد و يا روغن بنفشه براي تسکين سردردهاي گرم و رفع خشکي دماغ و اعصاب نافع است و همچنين براي رشد و نرم کردن مو و جلوگيري از دو تا شدن تارهاي مو بسيار مفيد است در مورد مو بايد ماليدن ضماد چند روز پي در پي تکرار شود.

اگر 12 – 10 گرم تخم اسفرزه در آب گرم خيسانده شود که لعاب آن زود خارج شود و با شکر و با سکنجبين خورده شود براي لينت مراج بسيار مفيد است و نوعي ملين است. دم کرده آن براي تسکين درد سينه نافع است.

خواص درماني ديگر اسفرزه
1. آن را در آب بريزيد و بگذاريد بماند و دائم به جاي آب خوردن از آب آن ميل کنيد، اگر دائم جرعه جرعه نوشيده شود گرفتگي صدا که از گرمي و حرارت باشد را برطرف مي سازد، در موارد کاهش درد و رفع خارش و قطع خونريزي بواسير نافع است.
2. آن را با عناب در آب بچسبانيد و آب آن را صبح ناشتا بخوريد و با آب آن بدن را هم بشوييد خارش قسمتهاي زنانه يا واژينال را برطرف مي سازد.
3. آب دم کرده آن را بنوشيد، مدر است و براي سوزاک مفيد مي باشد.
4. 20 گرم در يک ليوان آب جوشانده و 4 روز تکرار شود دافع سنگ کيسه صفرا است.
5. اگر اسفرزه را با تخم شربتي و خاکشير (هر کدام 100 گرم) ترکيب کرده و هر روز يک قاشق سوپخوري آن را در 2 ليوان آب حل کرده و مصرف کنيم براي رفع خارش تن و تصفيه خون و باز شدن اشتها مفيد است.
6. هر روز صبح، ظهر و شب هر بار يک قاشق شربت خوري از آن را در يک فنجان آبجوش بريزيد بعد با نبات شيرين نموده بخوريد، اسهال خوني را درمان ميکند، از خونريزي زياد و قاعدگي جلوگيري مي نمايد.
7. آن را بو دهيد و هر روز بخوريد. اسهالهاي طولاني و مزمن را درمان ميکند.
8. لعاب آن را دائم در گلو قرقره کنيد و هم جرعه جرعه بخوريد، گلودرد را درمان مي کند و اگر آب آن را در دهان نگه داريد برفک و سوختگي و طاول و زخمهاي دهان رادرمان مي کند.
9. آن را بکوبيد، بعد با سرکه خمير نموده و هر روز صبح و شب روي محل ضماد بگذاريد سالک را درمان مي کند.
10. آن را با شير مادر دختردار خمير نموده و ضماد اندازيد. خنازير (غدههاي سخت که در گردن و زيرگلو پيدا مي شود) را درمان ميکند.
11. گل ختمي کوبيده را با لعاب آن مخلوط کنيد و بر پيشاني بماليد. سردردي که از آفتاب باشد را تسکين ميدهد.
تذکر مهم: توجه شود که در استعمال داخلي هيچگونه نبايد تخم اسفرزه کوبيده شود، زيرا اگر کوبيده شود و خورده شود خطرناک است و خوردن در حدود 40 گرم تخم اسفرزه کوبيده شده موجب سرد شدن بدن و تخدير و تنگي نفس و آشفتگي و سرانجام منجر به غش و توقف نبض و پس از مدتي احتمالامنجر به مرگ مي شود. لذا در اين حالت از داروهاي قي آور گرم نظير آب عسل و نمک و يا ساير داروها استفاده مي شود.
به مثل بزر قطونا دل درويشان است تا درست است صفا ورشکني سم گردد
و در نهايت خلاصه اي از خواص اسپرزه به قرار زير است:

1- نرم کننده شکم
2- ضد زخم روده و معده
3- ضد حرارت و عطش
4- ضد اسهال ساده و خوني
5- ضد خونريزي سينه
6- نشاط آور
7- ضد تب و لرز