فراغت در لغت به معنى ”آسودگي“ است و معمولاً در مقابل کار، انجام امور روزمره و اشتغالاتى که موجب خستگى مى‌شود به کار مى‌رود. در زمان فراغت معمولاً افراد به علايق و سرگرمى‌هاى خود مى‌پردازند و اين امر موجب تقويت بهداشت روانى آنها مى‌گردد. چگونگى گذراندن اوقات فراغت تا حدود زيادى مىتواند نشانگر ويژگى‌هاى فکرى فرد و نيز ويژگى‌هاى فرهنگى جامعه‌اى باشد که فرد در آن زندگى کند.
اوقاتى که افراد در آن به فعاليتهاى منظم و برنامه‌ريزى شده (مثل مدرسه رفتن، درس خواندن و کار کردن) که انتظارات ويژه‌اى را برآورده مى‌سازند مى‌پردازند جزء اوقات فراغت محسوب نمى‌شود.
کودکان تا قبل از سن مدرسه اوقات خود را به‌طور آزاد مى‌گذرانند و فعاليتهاى آنها براساس بازى‌ها و سرگرمى‌هاى روزمره آنها مى‌گذرد. ولى با ورود آنها به مدرسه بايد خود را بر طبق برنامه‌ريزى‌هاى تعیین شده روزانه مستمر وفق دهند و از يک نظام خاص تبعيت نمايند. بنابراين انجام اين فعاليت‌ها به حساب وظايف آنها مى‌آيد و فعاليت‌هائى که در ساعاتى غير از ساعات انجام وظايف به آنها پرداخته مى‌شود علايق و سرگرمى‌هاى آنها محسوب مى‌شود.
اهميت اوقات فراغت در بهداشت روانى
انسان تمايل دارد در اوقاتى که از کار اجبارى و وظيفه‌اى فارغ مى‌شود به نوعى به تفريح و يا سرگرمى بپردازد. اين تمايل جزء نيازهاى انسان محسوب مى‌شود چگونگى گذارندن اوقات فراغت در هر جامعه به عوامل متعددى بستگى دارد که بايد به فرهنگ، امکانات مالى فردى و اجتماعى به‌عنوان دو عامل مهم اشاره نمود. امروزه روانشناسان عقيده دارند که تفريح و سرگرمى نقش مهمى در پرورش قواى جسماني، فکري، اخلاقى و رفتارى افراد دارد و چنانچه از اين اوقات به‌خوبى و به طرز صحيح استفاده شود در پيشگيرى از انحرافات و کجروى‌ها مىتواند به‌نحو چشم‌گيرى مؤثر باشد. در اوقات فراغت بايد افراد فرصت‌هائى داشته باشند تا هدف‌هاى مشخص و معينى را دنبال نمايند و به رشد همه‌جاذبه شخصيت خود بپردازند. اوقات فراغت نوجوانان به‌ويژه بايد طورى برنامه‌ريزى شود که هم سازندگى و هم حذف عوامل مزاحم را به دنبال داشته باشد. مثلاً نوجوانانى که در اوقات فراغت خود ورزش مى‌کنند و يا به انجام کارهاى هنرى مى‌پردازند ذهن خود را از پرداختن به امور ناراحت‌کننده، اضطراب‌آور که موجب آزردگى روانى مى‌گردد به طرف فعاليتهاى لذت‌بخش و آرام‌بخش سوق مى‌دهند. از طرف ديگر ذکر اين نکته ضرورى به‌نظر مى‌رسد که چنانچه نوجوانان اوقات فراغت خود را صرف فعاليتهاى غيرموجه و مصر نمايند نه تنها کمکى به بهداشت روانى آنها نمى‌شود بلکه خود زمینه بروز انحراف خواهد بود.
نقش رسانه‌هاى گروهى در بهداشت روانى
سينما، راديو و تلويزيون يکى از متداولترين سرگرمى‌هاى نوجوانان مى‌باشند. در دسترس بودن آنها باعث مى‌شود که نوجوانان بتوانند در زمان‌هاى مختلف و در موقعيت‌هاى مختلف از آن استفاده نمايند. چه در موقع تنهائى و بيکارى و چه زمانى که با دوستان خود هستند. به‌طورکلى مى‌توان گفت که فيلم‌هاى حادثه‌جوئي، قهرمانى و جنگى بيشتر مورد توجه پسران و فيلم‌هاى خانوادگى و احساسى بيشتر مورد توجه دختران است از آنجا که موضوعات فيلم‌ها و نقش و رفتار بازيگران فيلم‌ها نوجوانان را تحت تأثير قرار مى‌دهد و نوجوانان با شخصيت‌هاى موردنظر خود که از طريق فيلم مى‌بينند همانندسازى نموده، حرکات و رفتار و حتى لباس پوشيدن آنها را مورد تقليد قرار مى‌دهند، بهتر است انتخاب فيلم‌ها با مشورت و هم‌فکرى والدين و بزرگسالان با تجربه و دلسوز انجام پذيرد گفتنى است که سينما و تلويزيون را نبايد صرفاً نوعى سرگرمى و تفريح براى نوجوانان تلقى نمود بلکه کاملاً به کلاس درس تعليم و تربيت شباهت دارد. بعضى از فيلم‌هاى سازنده به دليل اينکه درک مطلب را به عهده بيننده مى‌گذارد قدرت تفکر و دقت و داورى تماشاگر را مىتواند بالا ببرد و به حل دشوارى‌ها و مشکلاتى رواني-اجتماعى افراد کمک نمايد.
امروزه متخصصان، بر اين عقيده هستند که سينما و تلويزيون اگر وقت زيادى را از نوجوانان نگيرند و باعث عقب‌افتادگى تحصيلى در آنها نشوند مى‌توانند مفيد واقع گردند. مگر اينکه فيلم‌هاى مبتذل و غير مجاز که آن هم خوشبختانه در سينماهاى عمومى ايران نشان داده نمى‌شوند. اين مهم به‌عهده خانواده‌‌ها است که در منزل فيلم‌هاى مبتذل را که باعث انحطاط فکرى و شخصيتى نوجوانان مى‌شود به معرض نمايش نگذارند و اين اعتقاد را داشته باشند که نوجوانان گاهى با قهرمانان داستان‌ها و فيلم‌ها همانندسازى مى‌نمايند و علاقه‌مند هستند که صحنه‌هاى فيلم را خود آنها تجربه نموده، تکرار نمايند.
مجلات و نشريات نيز تأثير به‌سزائى در تفکر و نگرش افراد دارند و چنانچه از محتواى مفيد و مورد علاقه نوجوانان برخوردار باشند مى‌توانند اوقات فراغت آنها را به‌نحو مناسبى پر نموده، بر وضعيت سلامت روانى آنها تأثير بگذارند.
برنامه‌ريزى براى اوقات فراغت
برنامه‌ريزى براى اوقات فراغت همانند برنامه‌ريزى‌هائى که در زمينه‌هاى ديگر صورت مى‌پذيرد نوعى فرآيند هدف‌دار است.
نيازها
در يک برنامه‌ريزى دقيق براى اوقات فراغت بايد به نقش نيازها توجه نمائيم. آنچه که در برنامه اوقات فراغت آورده مى‌شود بايد جوابگوى نياز طبيعى و معمولى نوجوان باشد و او را از مسير طبيعى زندگى منحرف نسازد. مثلاً اگر دختر ۱۵ ساله‌اى علاقه‌مند به شرکت در فعاليتهاى گروهى سالم است اين علاقه ناشى از نياز به تعلق داشتن به گروه مىباشد که يک نياز طبيعى است و بايد از نيازهاى کاذب و تمايلات نامطلوب منفک گردد پس در برنامه‌ريزي، اين مهم بايد در نظر گرفته شود.
اولويت‌ها
در برنامه‌ريزى اوقات فراغت، اولويت‌ها بايد مورد توجه قرار گيرد. نيازها براساس درجه اهميت آنها برآورده شوند. اگر در خانواده‌اى نيازهاى اوليه و اساسى نوجوان از قبيل خوراک و پوشاک هنوز برآورده نشده است درست به‌نظر نمى‌رسد که هزينه زيادى صرف خريدن دوربين فيلمبردارى شود و يا اگر نوجوانى نياز به کلاس‌هاى کمک‌آموزشى دارد و از لحاظ درسى لازم است که زمانى را به غير از ساعات موظف خود به درس خواندن بپردازد درست آن است که اولويت اول به اين مهم، اختصاص يابد و وقت کمترى را صرف تماشاى سريال‌هاى تلويزيونى نمايد.
در هر صورت، بايد به اين نکته توجه داشته باشيم که حتماً فعاليتهاى مناسب و مفرح را در اوقات فراغتى هرچند کوتاه، در برنامه زندگى خود لحاظ نمايند و در اوقات فراغت به کيفيت تأثيرپذيرى فعاليت بر بهداشت روانى توجه داشته باشيم.
امکانات موجود
در برنامه‌ريزى اوقات فراغت، بايد از امکانات موجود استفاده بهينه را به عمل آورد. هر نوجوانى و يا هر خانواده‌اى در برنامه‌ريزى اوقات فراغت، چنانچه امکانات موجود را در نظر نگيرد و بخواهد به بلند پروازى‌هاى جاه‌طلبانه جامه عمل بپوشاند در واقع به بروز توقعات نابه‌جا کمک کرده است.
اما اين بدان معنى نيست که والدين توجهى به اوقات فراغت و خواسته‌هاى معقول فرزندان خود نداشته باشند بلکه همان‌طورى که قبلاً اشاره شد بهتر است والدين سرگرمى را جزء نيازهاى فرزندان تلقى نموده، برنامه‌ريزى‌هاى شايسته‌اى در اين زمينه انجام دهند.
مشارکت و هم‌فکرى
برنامه اوقات فراغت بايد به‌گونه‌اى طرح‌ريزى شود که در آن از نظريات افراد شرکت‌کننده در برنامه‌ريزى استفاده شود. همچنين برنامه بايد به نوعى جوابگوى خواست‌هاى معقول و منطقى آنها باشد. در غير اين صورت يک برنامه تحميلى ارائه خواهد شد و به‌جاى اينکه فعاليتهاى خاص فرح‌بخش تلقى گردد، عذاب‌آور و فشارزا خواهد بود. مثلاً چنانچه برنامه‌ريزى اوقات فراغت يک نوجوان شرکت در جشنى باشد که مورد علاقه او نيست، و در برنامه فعاليت‌هائى مثل ورزش و يا هنر حذف شود اين خود نمونه يک برنامه تحميلى تلقى مى‌شود و اضطراب و بى‌قرارى‌هاى احتمالى يک نوجوان را از بين خواهد برد.
مسئوليت‌پذيرى
در برنامه‌ريزى اوقات فراغت و اجراء آن وظايف و مسئوليت‌ها بايد مشخص گردد و هر کس موظف است وظايف محوله را خود انجام داده، احساس مسئوليت نمايد و براى يکديگر احترام قائل شوند.
پيش‌بينى اتفاقات احتمالى
کسانى که براى امورى دست به برنامه‌ريزى مى‌زنند بايد اتفاقات احتمالى را با آينده‌نگرى خاص پيش‌بينى نمايند. معمولاً نوجوانان به خطرات احتمالى فکر نمى‌نمايند و تصور مى‌کنند که خود و تنهائى قادر به حمل تمام مشکلات هستند چناچه براى موارد احتمالى پيش‌بينى‌هاى لازم انجام نگيرد ممکن است نوجوان از خود رفتارهاى پرخاشگرانه، سازش نايافته و ناپسند اجتماعى بروز دهد. در چنين مواقعى لازم است والدين خطرات و موانع احتمالى را به فرزندان خود متذکر شوند و آنها را در زمينه آينده‌نگرى و امکان وقوع موانع احتمالى آموزش دهند.
علايق و سرگرمى‌هاى نوجوانان و انواع آن
از آنجا که علايق و سرگرمى‌ها مانند انگيزه‌ها از نيازهاى درونى سرچشمه مى‌گيرند بنابراين محرک‌هاى قوى براى رفتار به‌حساب مى‌آيند و بايد به موقع و به طريق مطلوب، به آنها پرداخته شود.
نيازهاى نوجوانان برحسب اهميت آنها بايد برطرف گردند. همچنين زمان رفع نيازها از اهميت خاصى برخوردار است. يعنى اينکه نيازها در زمان خاص خود بايد ارضاء شود. مثلاً نيازهاى دوران کودکى را نمى‌توان در دوره نوجوانى برطرف نمود و همچنين به نيازهاى دورن نوجوانى نمى‌توان در دوران ميانسالى پاسخ گفت. هرچه نيازهاى انسان در حد معقول و متعارف و به موقع ارضاء شود فرد از حالت هيجانى و بى‌قرارى به سمت آرامش حرکت مى‌کند.
علايق و سرگرمى‌هاى نوجوانان مىتواند انگيزه‌هاى بسيار قوى براى رفتار و حرکات و فعاليت آنها به حساب آيد. براى اينکه اين امر تحقق يابد و نوجوانان با انگيزه‌هاى قوى به فعاليتهاى مثبت بپردازند بايد زمينه‌هاى مساعدى براى کمک و راهنمائى و پيشرفت هدف مشروع آنها فراهم شود.
در بعضى مواقع ديده مى‌شود که نوجوانان به امورى علاقه‌مند مى‌شوند و در اوقات فراغت به آن امور مى‌پردازند که هيچ‌گونه هدفى را در بر ندارد و آنها را به‌سوى خودشناسى و خودسازى سوق نمى‌دهد. در اين‌گونه موارد بايد مسير ذهنى نوجوانان را تغيير داد و فعاليتهاى هدفمند و جهت‌دار را جايگزين آن نمود. علايق و سرگرمى‌هاى نوجوانان در گذشته بسيار محدود بوده است ولى امروزه با صنعتى شدن جوامع و پيشرفت علم و تکنولوژى و بالا رفتن ميزان آگاهى و اطلاعات افراد و همچنين به‌وجود آمدن راديو، تلويزيون، سينما، تئاتر، عکاسى و هنرهاى ديگر انواع ورزش‌ها، اردوهاى دسته‌جمعي، سخنرانى‌ها و غيره نوجوانان مى‌توانند از طيف وسيعى که اين‌گونه فعاليت‌ها و سرگرمى‌ها دارند انتخاب نموده، ضمن گذراندن اوقات فراغت خود با آن نوع سرگرمى‌ها در جهت يادگيرى مهارت‌هاى تازه و تقويت وضعيت روانى خود قدم بردارند.
وضعيت جسمانى و روانى نوجوانان در سرگرمى‌ها و فعاليتهاى آنها تأثير دارد. بعضى از نوجوانان فعاليتهاى گروهى را انتخاب مى‌نمايند (مانند واليبال) و بعضى ديگر سرگرمى‌هاى انفرادى را برمى‌گزينند (مانند خياطي). بعضى از نوجوانان سرگرمى‌هاى پرتحرک را دوست دارند (مانند راهپيمائي). در حالى‌که بعضى ديگر فعاليتهاى کم‌تحرک را انتخاب مى‌نمايند (مانند تهيه مجموعه‌اى از اشياء، Collection کلکسيون). بنابراين مى‌توان گفت که سن، فرهنگ، موقعيت فرد، امکانات و وضع اقتصادي، فن‌آوري، وضعيت جسمانى و شرايط روانى هر فرد در گرايش او به گذراندن اوقات فراغت او به‌نحو ويژه‌اي، تأثير دارد.
شرکت در اجتماعات
نوجوان بسيار علاقه‌مند است که در برنامه‌هاى فوق درسى و گردش‌هاى سياحتي، زيارتى و علمي، تفريحات سالم گروهى و سخنرانى‌ها شرکت نمايد. گاهى نوجوانان دوست دارند که به عضويت يک انجمن مذهبي، فرهنگي، هنري، ورزشى درآيند. آنها دوست دارند که احساس نمايند متعلق به جمعى يا گروهى و يا ارگان و مؤسسه‌اى هستند و بدين طريق احساس هويت مى‌نمائيم و مثلاً با متعلق بودن به يک انجمن ورزشى يا علمى براى خود اعتبار کسب مى‌کنند. اين‌گونه سرگرمى‌ها اگر با اهداف مثبت و سازنده صورت بپذيرد و فعاليتهاى مثبت و سازنده‌اى را دنبال کنند بسيار مفيد مى‌باشند. شرکت در جشن‌هاى مدرسه، فاميلى و اعياد مذهبى و ملى نيز جذابيت ويژه‌اى براى نوجوان دارد.
نوجوانان به اين امر مهم بايد توجه داشته باشند که شرکت در اجتماعاتى که از ويژگى‌هاى منفى برخوردار است شخصيت افراد را تخريب مى‌کند و خطراتى مىتواند در بر داشته باشد. اگرچه در دوره نوجواني، موقتاً نوجوانان از اجتماعات فاميلى کناره‌گيرى نموده و تمايل دارند با دوستان خود معاشرت داشته باشند ولى چنانچه اين اجتماعات موردپسند نوجوان، کنترل شده نباشد و نوجوان راهنمائى نگردد، حدود معاشرت و عکس‌العمل‌ها و رفتارها مشخص نشود، همان‌طورى که در بالا اشاره شد شخصيت نوجوان دچار دگرگونى مى‌شود.
بازى و فعاليتهاى ورزشى
بازى و ورزش يکى از سرگرمى‌هاى مورد علاقه تعداد بى‌شمارى از نوجوانان است. برخى معتقد هستند که بازى در انسان مبناى غريزى دارد و باعث معطوف شدن از امور يکنواخت به امورى تازه و مطبوع مى‌گردد.
گفته مى‌شود که ورزش آدمى را آماده ايفاء نقش‌هاى او در زندگى مى‌کند؛ حس احترام به مقررات و داشتن انضباط را در فرد تقويت مى‌نمايد؛ حس اشتراک هم‌انديشى و همکارى را برمى‌انگيزد و باعث تجديد قوا مى‌شود. ورزش‌ها و بازى‌هاى گروهى باعث همبستگى افراد و سبب پيوند آنها با گروه و جامعه مى‌گردد.
فعاليتهاى هنرى
بسيارى از نوجوانان به انجام کارهاى هنرى از جمله عکاسي، فيلمبرداري، نقاشي، خياطي، کارهاى دستى و... علاقه‌مند مى‌باشند. اين‌گونه فعاليت‌ها در ايجاد خلاقيت و سازندگى فرد نقش بسيار مؤثرى دارد. در اين‌گونه کارهاى هنرى نوآورى‌هاى زيادى مىتواند توسط افراد به‌وجود آيد که نه تنها صرفاً براى گذراندن اوقات فراغت سودمند است بلکه بعضاً ممکن است زيربناى حرفه‌اى در بعضى از افراد به‌وجود آورد.
بعضى از نوجوانان علاقه‌مندى زياد به عکس گرفتن و قرار دادن آنها در آلبوم دارند و يا علاقه‌مند به فيلمبردارى از صحنه‌ها و مناظر مختلف هستند. اينکه نوجوانان چه موضوعاتى را براى فيلمبردارى از صحنه‌ها و مناظر مختلف هستند. اينکه نوجوانان چه موضوعاتى را براى فيلمبردارى و عکاسى انتخاب مى‌نمايند و چگونه در آن پيشرفت مى‌کنند مىتواند گرايش تحصيلى و حرفه‌اى آنان را در آينده تعيين نمايد و در بالا بردن بهداشت روانى فرد مؤثر باشد و چنانچه اين فعاليتهاى مثبت مورد تأييد و تشويق قرار گيرد، اعتماد به‌نفس نوجوانان را تقويت مى‌کند. البته از آنجا که انجام اين فعاليت‌ها مستلزم صرف هزينه‌هاى زيادى است ممکن است بعد از مدت کوتاهى سرگرمى ديگرى جايگزين آن شود.
مطالعه کتب، مجلات و نويسندگي
بسيارى از نوجوانان اوقات فراغت خود را با کتاب خواندن مى‌گذرانند ولى اينکه نوجوان چه نوع کتابى را انتخاب مى‌نمايد و در چه سنى است و هدف او از خواندن آن کتاب چيست بايد مورد بررسى و هدايت قرار گيرد. کتاب‌هائى در زمينه فسلفه، مذهب و همچنين کتاب‌هاى سياسي، پليسي، اجتماعى و داستان‌هاى مهيج از جمله انواع کتاب‌هائى هستند که نظر نوجوانان را به خود جلب مى‌نمايند. هر يک از اين موضوعات مىتواند در نحوهٔ تفکر و جهان‌بينى نوجوانان تأثير بسزائى داشته باشد. معمولاً نوجوانان کتب و مجلات عکس‌دار را ترجيح مى‌دهند و به آنها توجه بيشترى مبذول مى‌دارند. بعضى از نوجوانان هم علاقه به کتب درسى و کسب معلومات از کتاب‌هاى علمى دارند. علت علاقه‌مندى نوجوانان به کتب مختلف مىتواند به شرح زير باشد:
۱. کسب کمک و راهنمائى و ارضاء حس کنجکاوى.
۲. توسعه‌بخشى به علايق و سرگرمى‌هاى خود و يافتن علايق جديد.
۳. کسب تجربيات در امور اجتماعى و حرفه‌اى و... .
نويسندگى به‌صورت نامه نوشتن به دوستان، شرح حال نوشتن، داشتن دفترچه خاطرات و جمعآورى يادداشت‌هاى روزانه از سرگرمى‌هاى ديگر نوجوانان محسوب مى‌شود و مىتواند کمک زيادى به خودشناسى فرد نمايد.
تهيه مجموعه‌اى از اشياء
جمعآورى اشياء مختلف و طبقه‌بندى آنها براساس شاخص‌هاى مشترک، يکى از رفتارهاى طبيعى و مشغول‌کننده نوجوانان است مانند گردآورى تمبر، جمعآورى پروانه‌ها، جمعآورى اسکناس‌ها، صدف‌ها و همچنين برگ‌ها. البته اين عمل به شرط اينکه وقت زيادى را از نوجوانان نگيرد و افراط به عمل نيايد و آنها را از دسترس و کار و تکليف خود باز ندارد، مفيد مىباشد.
جمعآورى اشياء و طبقه‌بندى آنها برحسب ويژگى‌هاى مختلف، باعث مى‌شود که نوجوانان بتوانند افکار خود را سازمان داده، به‌صورت منظم به ذهنيات خود انسجام بخشد. در عين حال نوع شيئى را که فرد براى مجموعه نمودن انتخاب مى‌نمايد اگر نوع مناسب و مفيدى باشد حتى مىتواند در آيند خط‌مشى تحصيلى و شغلى او را تعيين نمايد و يا به‌صورت يک سرگرمى مناسب در آينده بتواند اوقات فراغت او را پر نمايد.
نظرات 0
شما هم میتوانید در این مورد نظر دهید