الف- مراحل سيرب- ابزار سير

تعريف سلامت روان‏تا كنون تعاريف متعددي از «سلامت روان‏» ارائه شده كه همگي بر اهميت تماميت و يكپارچگي شخصيت تاكيد ورزيده‏اند. گلدشتاينGoldstein,K ، سلامت رواني را تعادل بين اعضا و محيط در رسيدن به خود شكوفايي مي‏داند. (1) چاهن (Chauhan,S.S. 1991) نيز سلامت رواني را وضعيتي از بلوغ روان‏ شناختي تعبير مي‏كند كه عبارت است از حداكثر اثربخشي و رضايت ‏به دست آمده از تقابل فردي و اجتماعي كه شامل احساسات و بازخوردهاي مثبت نسبت ‏به خود و ديگران مي‏شود. (2) در سال‏هاي اخير، انجمن كانادايي بهداشت رواني، «سلامت رواني‏» را در سه بخش تعريف كرده است:

 ج- رضايت از خوشي‏هاي خود.

 ج- احساس مسؤوليت در مقابل محيط انساني و مادي.

 د- ذوق خوب كار كردن. (3)

5- فرديت و يگانگي: كسي كه داراي سلامت روان است، خود را جدا  و متمايز از ديگران مي‏شناسد و مي‏كوشد بازخوردها و الگوهاي رفتاري خود را توسعه دهد، به ‏گونه‏اي كه نه همنوايي كور و ناهشيارانه با خواسته‏ها و تمايلات ديگران دارد و نه توسط ديگران مطرود و متروك مي‏شود.

فروم (Fromm.E. 1942) ارتباطهاي فرد با محيط اجتماعي، انساني ‏نگري، آزادي و فرد گرايي را مورد تاكيد قرار مي‏دهد. پرلز (Perls,F. 1973) نيز پذيرش مسؤوليت ‏براي هدايت زندگي خود را مهم ‏ترين ويژگي براي دست ‏يابي به سلامت روان ذكر مي‏كند.

عوامل مؤثر بر سلامت روانهمه متخصصان متفق القول‏اند كه سلامت روان در تحول شخصيت واحد نقشي بنيادين است. تصور تحول موزون انسان بدون وجود سلامت روان غيرممكن است. بي‏شك، عوامل متعددي بر سلامت روان تاثير مي‏گذارند كه فهرست كردن همه آن‏ها دشوار است؛ چرا كه وجود تفاوت‏هاي فردي ممكن است ‏به تنوع در عوامل مؤثر بر سلامت روان بينجامد. با اين حال، يافته‏هاي حاصل از پژوهش‏ها در زمينه‏ هاي زيست‏ شناسي و علوم اجتماعي، دانش ما را درباره عواملي كه ممكن است‏ سلامت روان را تحت تاثير قرار دهند، وسعت ‏بخشيده‏ اند.

مزلو اصول و ارزش‏هاي افراد مايوس و درمانده و افرادي را كه واجد سلامت رواني هستند؛ دست ‏كم در برخي موارد، متفاوت مي‏داند؛ زيرا آنان داراي ادراكات و طرز تلقي‏هاي متفاوتي از جهان مادي، اجتماعي و جهان روان ‏شناختي خصوصي هستند كه همين ادراكات و طرز تلقي‏هاي متفاوت، نظام ارزشي فرد را رقم مي‏زنند. (5) به اعتقاد مزلو، نظام ارزش‏هاي فرد واجد سلامت روان بر پايه پذيرش فيلسوفانه طبيعت‏ خود، طبيعت ‏بشري، حيات اجتماعي و طبيعت و واقعيت جسماني حيات استوار است. در واقع، بخش عمده‏اي از قضاوت‏ها و ارزش ‏گذاري‏هاي هر روزه اين‏ گونه افراد، از پذيرش واقعيت ‏سرچشمه مي‏گيرد. آنچه را فرد واجد سلامت روان، كه خواستار تحقق خود است، تاييد يا تكذيب مي‏كند، بدان وفادار مي‏ماند يا خوشايند يا ناخوشايندش مي‏يابد، اغلب مي‏تواند همچون اشتقاقاتي كه ريشه در خصيصه پذيرش دارد، ادراك شود. (6)

معيارهاي ‏سلامت وبيماري ‏رواني از ديدگاه اسلامپيش از بيان معيارها، تذكر اين نكته لازم است كه درباره حقيقت و ماهيت انسان، دو نظريه اساسي مقابل يكديگر قرار گرفته‏اند:

به طور كلي، مي‏توان گفت: شخصيت ‏بهنجار از نظر اسلام، شخصيتي است كه جسم و روح او متعادل باشد و نيازهاي هر كدام ارضا شود. انساني كه داراي شخصيت ‏بهنجار است، به جسم و سلامت و نيرومندي آن اهميت مي‏دهد و نيازهاي آن را در حدي كه شرع مقدس روا مي‏داند، برآورده مي‏سازد و همزمان با آن، به خدا ايمان مي‏آورد، عبادات و اموري را كه موجب رضايت ‏خدا هستند انجام مي‏دهد و از اعمالي كه موجب خشم خدا مي‏شود، اجتناب مي‏كند. بنابراين، از نظر اسلام، كسي كه پيرو هواي نفس خويش باشد، نابهنجار است و نيز كسي كه خواسته‏هاي جسماني خود را سركوب كند و با رهبانيتي افراطي و رياضتي شديد باعث ضعف جسمي خود مي‏شود و تنها به ارضاي نيازها و تمايلات معنوي مي‏پردازد نيز نابهنجار تلقي مي‏شود؛ زيرا اين ‏گونه گرايش‏هاي افراطي و تفريطي با طبيعت و فطرت انسان، مخالف و ناسازگار است.  به همين دليل، هيچ ‏كدام از اين دو گرايش به شكل‏گيري و تحقق ماهيت‏ حقيقي انسان نمي‏انجامد؛ چنان‏ كه او را به كمال حقيقي شخصيتي نيز نمي‏رساند.

الف-  ويژگي شخصيت ‏بهنجاربه ‏طور كلي، ويژگي‏هاي شخصيت‏ بهنجار و يا به تعبير اسلامي، «انسان نمونه‏» را مي‏توان در زمينه‏هاي اصلي و عمومي ذيل ذكر كرد:

به بيان ديگر، جهان از ديدگاه انسان با ايمان و خداپرست، نه مجموعه‏اي از عناصر، نيروها و قوانين كور، بلكه پيكري زنده و معنا دار است. خدا پرست آگاه، خود را در برابر هستي‏اي مي‏يابد كه مي‏فهمد، احساس مي‏كند و اراده‏اي آگاه بر آن حاكم است. فقدان خدا سيماي طبيعت را ابلهي مي‏نمايد كه انسان خود را با او بيگانه حس مي‏كند. غيبت ‏خدا، هستي را قبرستان بيكرانه‏اي مي‏كند كه انسان خود را در آن تنها مي‏يابد. هستي پوچ، زندگي را نيز پوچ مي‏سازد و ناچار انسان نيز به پوچي مي‏رسد. نمي‏توان در جهاني كه از شعور، اراده و جهت عاري است، از «مسؤوليت انسان‏» سخن گفت. مسؤوليت انسان - كه فرد را به فدا كردن و نثار جان و مالش وا مي‏دارد - اگر ريشه در عمق هستي نداشته باشد و بي‏پايه و پايگاه وجودي باشد، مفهومي ذهني و خيالي مي‏شود، در حالي‏ كه ايمان و باور به خدا، كه آفرينش را داراي شعور و هدفدار معرفي مي‏كند، طبعا ديد مثبتي به انسان در مقابل نظام كلي هستي و قوانين حاكم بر آن مي‏دهد.

عبادت خدا انجام فرايضي از قبيل نماز، روزه، زكات، حج، جهاد در راه خدا با جان و مال، ذكر خدا، توكل بر خدا و طلب بخشش از خدا يا توبه است.«عبادت‏» در اين ‏جا، به معناي سرسپردگي انسان عابد به اين ارزش‏هاست؛ تمريني است در خود سازي تا وجود سست، ناهموار، متزلزل و پر ترديد آدمي در مسير هموار و استواري قرار گيرد و خود را از حضيض به اوج بي‏نهايت و قرب به خدا برساند و با اين قرب، تخلق به اخلاق الهي پيدا كند و همه ارزش‏ها در وجودش متجلي گردد.

رفتار خوب با مردم، جود و احسان، تعاون و همكاري، وجدان ‏كاري، اتحاد و همبستگي، امر به معروف و نهي از منكر، عفو و ايثار، اجتناب از كارهاي بيهوده از جمله اين روابط است. به عبارت ديگر، آنچه بيش از هر چيز، حق را محترم، عدالت را مقدس، دل‏ها را به يكديگر مهربان و اعتماد متقابل را ميان افراد برقرار مي‏سازد و همه افراد جامعه را مانند اعضاي يك پيكر به هم پيوند مي‏دهد و متحد مي‏كند، ايمان به خداست.

نيكي به والدين و خويشاوندان، حسن معاشرت با همسر، سرپرستي خانواده و پرداخت نفقه، صله رحم و مانند آن، همگي در سايه ايمان به خدا حاصل مي‏شود؛ مثلا، در روايتي امام صادق‏ عليه السلام در زمينه خوش‏ رفتاري با والدين مي‏فرمايد: «هركه به پدر و مادر خود نگاه تند و خشم‏ آلود كند، اگر چه به وي ستم كرده باشند، خداوند نمازش را نمي‏پذيرد.» يا پيامبر اسلام‏ صلي الله عليه وآله در زمينه ازدواج مي‏فرمايد: «هركس ازدواج كند نيمي از دينش را حفظ نموده است. پس در مورد نيم ديگرش تقواي الهي پيشه كند.» يكي از علل اين‏ كه در اسلام ازدواج يك عمل مقدس و عبادت به شمار مي‏آيد، با اين ‏كه از مقوله لذات و شهوات است، آن است كه ازدواج اولين قدم انسان از خود پرستي و خود دوستي و خود محوري به سوي غيردوستي است.

بردباري، صداقت، عدالت، امانت ‏داري، وفاي به عهد، پاك‏ دامني، فروتني، عزت نفس، سخت ‏كوشي در گرفتن حق، قدرت اراده، حاكميت و تسلط  بر هوا و شهوت نفس و خود راي نبودن از جمله ويژگي‏هاي اخلاقي انسان نمونه و كامل است كه قرآن معرفي نموده است.

از جمله اين ويژگي‏هاست: خدا دوستي، ترس از عذاب خدا، اميد به رحمت او، مردم دوستي و خيرخواهي نسبت‏ به آنان، مهرباني، فرو خوردن خشم و مهار غضب، تجاوز نكردن به حقوق ديگران، حسد نبردن به آنان، سرزنش نفس، احساس پشيماني در صورت ارتكاب گناه، پرهيز از غيبت و تهمت و پرهيز از استهزاي آنان. انسان كاملي كه اسلام معرفي مي‏كند قلبش سرشار از امنيت، اميد و آرامش است، مي‏تواند بدي‏ها را با خوبي‏ها دفع نمايد و كينه و خشم خود را فرو نشاند؛ زيرا پيامبرگرامي ‏صلي الله عليه وآله فرموده است: «كسي كه خشم خود را - در حالي ‏كه قادر بر اعمال آن است - فرو نشاند، خداوند متعال قلب او را از امنيت  و ايمان سرشار مي‏سازد.» (11)

تفكر در هستي و آفرينش، طلب معرفت و دانش و پيروي نكردن از ظن و گمان از ويژگي‏هاي انسان كامل است؛ انساني كه اهل تفكر باشد و بتواند در مورد مسائل كلي عالم فكر كند و به دقايق رموز عالم پي ببرد و قدرت تجزيه و تحليل در مسائل را داشته باشد.

اخلاص در عمل و خوب كاركردن، وجدان‏ كاري، تلاش فعالانه و مجدانه براي كسب روزي حلال، مبارزه با فقر، فساد، تبعيض و مراعات ضوابط از اين صفات است.

ب-  ويژگي‏هاي شخصيت نابهنجارويژگي‏هاي انسان كامل و نمونه و به تبع آن، معيارهاي سلامت رواني از ديدگاه اسلام بيان گرديد. اما معيارهاي بيماري رواني و ويژگي‏هاي انسان نابهنجار و به تعبير قرآني، انسان‏هايي كه در قلوب آن‏ها مرض است، گرچه تا حدي از راه مقابله با معيارهاي سلامت رواني فهميده مي‏شود، اما به اختصار بعضي از آن‏ها ذكر مي‏شود. ويژگي‏هايي كه در اين‏ جا ذكر مي‏شود مربوط به دو دسته انسان‏هاي نابهنجار است: كافران، منافقان.

ب- منافقان: عدم اتخاذ موضعي مشخص در برابر توحيد، اظهار ايمان در ميان مسلمانان و اظهار كفر و شرك در ميان مشركان.

ب- منافقان: انجام عبادات از روي ريا و بدون اعتقاد قلبي و انجام نماز از سر كسالت و تنبلي.

ب- منافقان: امر به منكر و نهي از معروف، فتنه‏انگيزي از طريق پخش شايعه در ميان مسلمانان، تمايل به فريب مردم، سوگند خوردن براي باوراندن سخنان خود به ديگران، آراستگي از نظر ظاهر، قيافه و لباس تا جلب توجه كنند و ديگران را تحت تاثير قرار دهند.

ب- منافقان: عدم اعتماد به نفس، پيمان ‏شكني، ريا، ترس، دروغ، بخل و سودجويي، پيروي از هواي نفس و فرصت ‏طلبي.

ب- منافقان: نفرت و كينه نسبت ‏به مسلمانان، ترس از مؤمنان و هراس از مرگ.

ب- منافقان: ترديد و شك، ناتواني در قضاوت و تصميم‏ گيري و تفكر درست، مُهرزدگي بر دل‏هاي آن‏ها و توجيه كارهاي نادرست ‏خود.

الف- مراحل سيرپاسخي كه عرفاي اسلامي و علماي اخلاق و تربيت اسلامي به اين سؤال داده‏اند اين است كه نقطه آغازين اين حركت و مراحل سير انسان به سوي كمال - و به سوي خدا - گذر از چهار مرحله مي‏باشد:

يعني مرحله آراستن ظاهر به شريعت اسلامي و انجام واجبات و ترك محرمات.  بنابراين كسي كه آلوده به گناه است، هنوز اولين گام را در سير تكاملي برنداشته است.

يعني دور ريختن صفات ناپسند جا گرفته در باطن انسان و به تعبير ديگر، پيراستن خويش از اوصاف نكوهيده و ناستوده و مذموم. اين صفات ناپسند همانند مردابي هستند كه اگر انسان مواظب نباشد، بوي تعفن آن، تمام وجود او را در بر مي‏گيرد.

ب- صفات سير و سلوكي: مانند ايمان و معرفت پروردگار، عزم بر بندگي، توكل و تقوا.

ب- ابزار سيراما ابزار و وسايلي كه در اختيار انسان قرار دارد تا او را در جهت رسيدن به كمال ياري دهد، از نظر اسلام «مراقبه‏» به همراه لوازم آن مي‏باشد. به بيان ديگر، از نظر اسلام، اگر كسي بخواهد خود سازي كند و به كمال شايسته خود برسد، يكي از مهم ‏ترين ابزارها، «مراقبه‏» است، منتها موفقيت در مراقبه، متوقف بر لوازمي است كه توضيح هر يك به اختصار در ذيل مي‏آيد:

يعني انسان ابتدا بايد با خودش قرارداد و پيمان ببندد كه طبق برنامه‏اي عمل كند؛ بدين ‏گونه كه تصميم بگيرد و بخواهد كه از رفتار، گفتار و انديشه‏هاي غيرالهي، فاصله بگيرد و به رفتار، گفتار وانديشه‏هاي الهي نزديك‏ تر شود و به تدريج، «خوي الهي‏» به خود بگيرد.

يعني انسان در طول زندگي، مدام مراقب حال و وضع خود باشد تا مطابق پيماني كه با خود بسته، عمل كند و - به اصطلاح - خود را به دست امواج هوا و هوس نسپارد، بلكه از حالت انفعالي خارج شود و موضعي فعال پيدا كند تا به تدريج، بتواند نقشي را كه شايسته است در هدايت ‏سرنوشت‏ خود و ديگران بر عهده بگيرد. چنين فردي لازم است در زندگي فردي هدفمند باشد و اهداف الهي را ماوراي ساير اهداف زندگي خود قرار دهد. البته ميزان موفقيت انسان در جهت مهار و تعديل و مواظبت از اعمال خود، علاوه بر سعي و تلاش و دقت او با مراتب ايمان، تقوا و توجه او به خدا متناسب است.

يكي از لوازم موفقيت در مراقبه اين است كه سالك در آخر هر روز، زمان مناسبي را  براي رسيدگي به اعمال روزانه خود اختصاص دهد و از خود حساب بكشد كه آيا مطابق پيماني كه بسته است عمل كرده يا نه؟ هدف از اين كار عبارت است از كاهش تدريجي عادات رذيله و زشت مانند حسد، غيبت، تهمت، ريا و منفي‏ گرايي و افزايش تدريجي عادات نيكو همچون اخلاص، هم‏ دلي، نوع ‏دوستي و ايثار. در اين مرحله، اگر سالك مطابق پيمان عمل كرده باشد، بايد شكر و سپاس الهي به جاي آورد و سجده شكر انجام دهد.

اگر سالك مطابق عهد و پيماني كه بسته عمل نكرده باشد، پاي «معاتبه‏» به ميان مي‏آيد؛ يعني بايد خود را ملامت كند و مورد سرزنش و عتاب قرار دهد كه چرا پيمان ‏شكني كرده؛ پس توبه و استغفار كند كه ديگر پيمان ‏شكني نكند.

اگر سالك مطابق قول و قراري كه بسته عمل كرده، اما مقدار كمي هم تخلف داشته باشد، مساله «معاقبه‏» مطرح مي‏شود، يعني بايد خود را رنج دهد و عقاب نمايد و از بعضي از نعمت‏ها محروم سازد؛ مثلا، اگر قرار گذاشته  بوده تفريح كند، به سبب خلافي كه انجام داده خود را از تفريح محروم سازد.

دستور اجرااز آزمودني خواسته مي‏شود به مدت دست‏ كم دو هفته، كارهاي خوب خود را - مانند خيرخواهي، ايثار، احترام به والدين، صله رحم و خواندن نماز سر وقت - و همچنين كارهاي نا شايست ‏خود را - مانند غيبت، دروغ، حسادت، پرخاشگري و قضا شدن نماز - در هر روز، در ستون‏هاي برگه ثبت فعاليت‏هاي روزانه به تفصيل يادداشت كند. سپس در پايان هر روز (پيش از خواب) به محاسبه اعمال روزانه‏اش بپردازد و ببيند كه چقدر سود و زيان كرده است. اگر پس از محاسبه، مشاهده نمود كه كارهاي شايسته‏اي انجام داده است، در اين صورت، سجده شكر به جا آورد و از خدا بخواهد كه به او توفيق دهد كارهاي شايسته بيشتري انجام دهد و اگر مشاهده نمود كه كارهاي بدي نيز انجام داده است، در اين صورت، توبه و استفغار نمايد و از خدا بخواهد كه او را به خاطر انجام اعمال نا شايست، ببخشد. بهتر است انجام سجده شكر و توبه و استغفار همراه وضو باشد، همچنين بهتر است ابزارهاي شش‏ گانه (مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاتبه، معاقبه و مجاهده) هميشه در ذهن حاضر باشد تا سالك بداند چه قول و قرارهايي با خود گذارده است.