تأثیرگذاری برخی از پیام های اجتماعی، بویژه پیام هایی که متضمن تأمین سلامت و بهداشت و ارتقای کیفیت زندگی افراد جامعه اند، در گرو استمرار و ارائه درست این پیام هاست؛ از جمله پیام های مربوط به حفظ محیط زیست، رعایت مقررات راهنمایی و رانندگی، پرهیز از رفتار مخاطره آمیز وشیوه های پرخطر زندگی، مانند اعتیاد به سیگار و موادمخدر، بیماری های مسری (ایدز و هپاتیت) و نیز بیماری ها و عوارضی که فرجام تلخ و محنت بار دارند. اما با رعایت اصول درست زندگی و نیز تدبیر و دقت می توان از ابتلای به آنها درامان بود. چاقی، عوارض قلبی و ریوی، بیماری تالاسمی و همچنین تنبلی چشم کودکان در زمره مشکلات بهداشتی عمده ای است که در این زمینه می توان مثال آورد. به راستی، چون نیک بنگریم، بسیاری از مشکلات اجتماعی و فرهنگی و بهداشتی جامعه در زمره مشکلات هر روزه ای هستند که هر روز باید در باره آنها سخن گفت؛ یعنی هر پیام رهایی بخش از گرفتاری ها و مشکلات هر روز هزاران مخاطب جدید می یابد و از این رو، پیوسته باید در رسانه های جمعی، با شیوه ای جذاب و پرکشش برای آگاهی افراد جامعه بازگو شود تا از یاد نرود و سرمشقی برای زندگی درست باشد. البته این کار مستمر می بایست جدا از تحلیل ها و بررسی های مفصل و فراگیری باشد که اندیشمندان و متخصصان جامعه به کمک خبرنگاران و گزارشگران مطبوعات و رادیو و تلویزیون انجام می دهند و برای کمک به اعتلای فرهنگی جامعه و بهبود کیفیت زندگی قشرهای گوناگون مردم، در دسترس همگان می گذارند.
سخن گفتن درباره اصول درست و منطقی استفاده از رایانه و شیوه های ایمن ماندن از مشکلات و عوارض کاربرد غیراصولی و بیش از حد آن بی گمان یکی از این پیام های فرهنگی، اجتماعی و بهداشتی است؛ زیرا هر روز به راستی هزاران مخاطب دارد و بی اغراق هر روز هزاران کودک و نوجوان به صف کاربران جدید رایانه می پیوندند.
▪ رایانه، نماد پیشرفت جامعه امروز
رایانه را باید از مهم ترین ابزارهای ضروری و اجتناب ناپذیر کار و زندگی انسان این دوران و همچنین نسل های آینده دانست، به گونه ای که این ابزار شگفت انگیز همه کاره را می توان نماد پیشرفت و توسعه جوامع بشری به شمار آورد. کاربرد رایانه در عرصه های گوناگون زندگی انسان چنان ابعاد گسترده و فراگیری یافته که بیشتر فعالیت های زندگی او به این دستگاه وابسته شده است. در این میان، گسترش روزافزون این صنعت، انسان های این دوران را با امواج بی امان و پیاپی اطلاعات روبه رو کرده است و با این روند اوج گیرنده، رایانه ها به گسترش اطلاعات شتاب می دهند و انسان ها، بویژه در جوامع پیشرفته صنعتی، برای همگام شدن با این سرعت و گسترش، ناگزیرند پرشتاب تر حرکت کنند؛ اما پیامد گریزناپذیر این دگرگونی همانا افزایش تنش های روانی و نیز بیماری های گوناگون جسمی است.
نظرات علیرضا احمدی، کارشناس بهداشت حرفه ای، در مورد عوارض ناشی از کار با رایانه حاکی است: مشکلات بینایی از جمله عوارض کار زیاد با رایانه است. این مشکلات بسیار شایع عبارت اند از: درد، سرخی و سوزش چشم، دوبینی و خستگی چشم که سرانجام سبب سردرد می شود. در بررسی علت پدیدآمدن این عوارض باید گفت: چشم های انسان عادت دارند که بسیار راحت بر اشیای دور یا نزدیک متمرکز شوند؛ از این رو، تمرکز ماهیچه چشمی بر صفحه نمایشگر می تواند این ماهیچه را خسته کند. همچنین تغییر نور یا درخشندگی یا تغییر مسیر دید میان صفحه نمایشگر و نوشته هایی که تایپ می شود، ماهیچه های چشم را خسته می کند. در نتیجه، براثر جابه جایی زیاد کلمات، از قدرت انطباق چشم به تدریج کاسته می شود. اما این عارضه برای کسانی بیشتر خطرناک است که دچار اختلالات انکساری اصلاح نشده هستند؛ از این رو باید این نارسایی چشم خود را برطرف سازند.
▪ عوارض مفصلی و عضلانی
دردهای عضلانی، درد مچ دست و بازوها و نیز درد گردن و کمر و خمیدگی پشت از دیگر عوارض شایع و همگانی کار زیاد و مداوم با رایانه است، عوارضی که کاربران حرفه ای بیشتر در معرض ابتلا به آنها هستند؛ زیرا کاربران رایانه بیشتر وقت ها ناگزیرند ساعدها، دست ها، بازوان و پشت و گردن خود را ثابت نگه دارند که در نتیجه فشار زیادی بر ماهیچه ها و تاندون های بدنشان وارد می آید و اگر این فشار مدت های طولانی تداوم یابد، پیامد آن برای بیشتر کاربران، ابتلا به دردها و مشکلات عضلانی و مفصلی خواهد بود.
افزون بر این، عوامل ارگونومیکی، از جمله کار سنگین، حرکات تکراری، شیوه نشستن، زاویه دید، وضعیت میز و صندلی، ارتفاع صفحه کلید و نمایشگر، چگونگی تابش نور، سرعت تایپ و نداشتن آرامش روانی هم می تواند از عوامل عمده خطرساز به شمار آید.
▪ رایانه هم استرس زاست!
آقای احمدی، کارشناس بهداشت حرفه ای که نظراتش را در این گزارش می خوانید، براین باور است که کار زیاد و غیراصولی با رایانه می تواند آسیب های روانی هم پدید آورد. به گفته وی، کار زیاد و دوری از همکاری در محیط کار می تواند به بروز استرس و مشکلات روانی بینجامد. البته باید گفت: کار با رایانه تنش زا نیست، بلکه کار زیاد و سنگین است که سبب ایجاد استرس و ناراحتی روانی می شود. با توجه به نتایج تحقیقات و نیز گفته های کارشناسان و متخصصان، باید گفت که عوارض و پیامدهای زیانبار کار مداوم با رایانه، اگر همراه با استراحت و رعایت اصول ایمنی نباشد، می تواند مانند اثرات مثبت کاربرد این دستگاه جادویی، گسترده، متنوع و فراگیر باشد. مثلاً بوی متصاعد شده از رایانه و نیز پرتوهای نوری و امواج مغناطیسی اش خطرناک و زیانبار است، به گونه ای که کار زیاد با آن می تواند کاربر را به حساسیت ها و عوارض پوستی مبتلا کند؛ زیرا ولتاژ زیاد لامپ تصویر سبب تولید میدان الکترو استاتیک و بارهای الکتریکی مثبت در سطح خارجی صفحه نمایش می شود و در میدان بین بارهای مثبت و صورت کاربر، گرد و خاک و ذرات در هر سو پراکنده می گردد. در نتیجه، جریان بارهای مثبت پدیدآمده در این میدان ممکن است برای کسانی که حساسیت پوستی دارند، باعث خشکی و ترک خوردن پوست دست و صورت شود.
▪ پرتوهای رایانه
متخصصان پرتوهای رایانه را نیز به عنوان یکی از عوامل قابل توجه زایمان ها و بارداری های غیرعادی و تولد نارس و ناقص شناخته اند. پژوهشی که برای پی بردن به چگونگی این موضوع در ایالات متحده آمریکا صورت گرفته است. نشان می دهد احتمال سقط جنین در زنانی که میدان های مغناطیسی حاصل از رایانه با قدرت بیش از ۰‎/۹ میکروتسلا (واحد اندازه گیری شدت میدان مغناطیسی) آن ها را در برمی گیرد، بیشتر است. افزون بر این، شرایط نامناسب بدن و همچنین استرس و فشارهای پدید آمده از کار با رایانه از دیگر عوامل این عوارض به شمار می آیند. تدابیر ایمنی برای مصون ماندن از پرتوهای خطرناک مواد رادیو اکتیو می تواند نشان دهنده ابعاد مسأله باشد. به گفته متخصصان، برای ایمن ماندن در برابر امواج خطرناکی که طول موج پائین و فرکانس بالا دارند، ضخامت دیوار سیمانی باید ۴۰ سانتی متر و ضخامت دیوار آجری ۸۰ سانتی متر باشد.
به این سبب، برای ایمن ماندن دربرابر امواج خطرناک راکتورهای انرژی اتمی، دیوارهای پهن سربی ساخته شده است. یک متخصص انرژی اتمی با توجه به این نکته، کار طولانی و بی وقفه با دستگاه رایانه را نیز خطرناک می داند و می گوید: تایپیستی که دربرابر رایانه می نشیند، همواره با دو میدان امواج در تماس است:
۱) امواج الکتریکی که به صورتش می تابد
۲) امواج مغناطیسی که پیوسته بدن او را از پائین به بالا دور می زند و بازمی گردد. به این سبب، این افراد باید پس از ۱۰ دقیقه کار به مدت ۱۰ دقیقه از جلو دستگاه کنار روند تا امواج از بدنشان خارج شود. نظرات دکتر احمد نخلی در این زمینه همچنین حاکی است: جهان امروز را امواج گوناگون با تواترها و طول موج های مختلف در برگرفته است، از این رو، برخی از این امواج مفید هستند و می توان آن ها را با شیوه درست و مناسب برای تشخیص و درمان بیماری ها به کار برد؛ اما برخی دیگر خطرناک، زیان آور و ناخواسته اند که به این سبب باید با وسائل ایمنی مناسب از ورود آن ها به بدن انسان و محیط زندگی پیشگیری کرد.
▪ نمایشگرهای خطرناک
پژوهش ها به طور کلی گویای این واقعیت است که همه نمایشگرها پرتوهای خطرناک و زیان آور دارند، زیرا به گفته مختصصان در مانیتورهایی که لامپ اشعه کاتوئیک دارند، یک شعاع الکترونی در هر ثانیه حدود ۵۰ بار یا بیشتر صفحه موزائیکی داخل لامپ تصویر را جارو می کند و چنین است که بر اثر شدت و ضعف یا قطع و وصل شدن این پرتو الکترونی، تصویرهایی پدید می آید. همچنین به سبب وجود این میدان الکتریکی چند هزارولتی در داخل لامپ تصویر، پرتوالکترون ها هنگام عبور از فاصله میان کاتد و صفحه موزائیکی، انرژی آزاد می کند و سبب تابش مقدار قابل توجهی پرتو ایکس و پرتوفرابنفش می شود.
با توجه به این نکته، در طراحی لامپ تصویر باید با کاربرد تکنیک لازم راه نفوذ این پرتوها به سطح خارجی و رسیدن آن ها به بدن کاربران رایانه بسته شود. اما این کار پرهزینه است و سبب گرانی لامپ تصویر می شود. در نتیجه، تولیدکنندگان رایانه ارقام واقعی را فاش نمی کنند، یعنی مقدار تابش پرتوهای زیانبار را کمتر از آنچه هست، نشان می دهند.
درواقع، بیشتر نمایشگرهایی که امروزه به کار می رود، پرتوهای خطرناک ایکس و فرابنفش می تابانند. افزون بر این، کار با آن ها می تواند خطرات دیگری داشته باشد که عبارت اند از: خطرات ناشی از میدان الکتریکی با ولتاژ بالا، میدان های الکترومغناطیسی، امواج الکترو مغناطیسی فرکانس پائین و امواج الکترو مغناطیسی فرکانس بالا که متخصصان معتقدند این عوامل می تواند در بروز انواع سرطان ها، ناهنجاری های کروموزومی و بیماری های ژنتیک و نیز پدیدآمدن اختلال در دید چشم و اختلال های عصبی و روانی نقش داشته باشند. از سوی دیگر، کار زیاد و بی وقفه با رایانه می تواند سبب بروز آسیب های چشمی گوناگون شود؛ بویژه آن که نخستین اثر مستقیم آن خشک شدن اشک چشم است.
برای پی بردن به چگونگی این مسأله به گفته ها و تحقیقات دکتر محمد ربیع، متخصص چشم، می توان اشاره کرد که حاکی است کسانی که زیاد با یارانه کار می کنند ممکن است به نزدیک بینی خفیف دچار شوند. البته اثبات این نکته گویا به پژوهش های بیشتر نیاز دارد، اما به هر حال این متخصص معتقد است که کار با رایانه اشک چشم را کاهش می دهد که برای درمان آن می توان از اشک مصنوعی استفاده کرد. البته این کار باید با نظر پزشک باشد.
▪ کودکان و عوارض بازی های رایانه ای
بازی های رایانه ای علاوه بر اثرات مخربی که بر روحیه و رفتار کودکان و نوجوانان دارد، می تواند عوارض جسمی گوناگون و قابل توجه نیز برای آن ها به بار آورد؛ چنان که پزشکان می گویند: بازی های رایانه ای اگر زیاد و بیش از حد متعارف باشد، عوارض گوناگونی پدید می آورد که متداول ترین آن ها ابتلا به تیک عصبی، خستگی چشم، ورم انگشتان و تحریک سیستم عصبی است؛ عوارضی که برای کودکان شدیدتر است و در صورت عدم رعایت تعادل، می تواند سبب سائیدگی غضروف میان مفاصل شود و آن ها را به درد شدید مبتلا کند. با این حال، با رعایت اصول ایمنی در هنگام کار با رایانه می توان از این عوارض و گرفتاری ها پرهیز کرد و یا دست کم دامنه تأثیرگذاری آن ها را کاهش داد. برخی از این اصول را با استناد به نظرات آقای علیرضا احمدی، کارشناس بهداشت حرفه ای، به این شرح می توان برشمرد:
▪ کارکنانی که با رایانه کار می کنند، باید هرسال توسط متخصصان چشم معاینه شوند و به رهنمودهای پزشکان به درستی توجه کنند.
▪ کارکنانی که مبتلا به دردهای مفصل، کمر و شانه شده اند، باید بی درنگ به پزشک طب کار یا متخصصان دیگر مراجعه کنند.
▪ کار با رایانه باید در مدت محدود و همراه با استراحت های کوتاه مدت در میان کار باشد. افزون بر این، زنان باید در دوران بارداری از کار با رایانه معاف شوند.
▪ روشنایی محل کار باید همزمان با نورهای سفید و زرد تأمین شود و شدت تابش آن حدود ۳۰۰ وات باشد. دمای اتاق کار نیز باید میان ۱۹ تا ۲۳ درجه سانتی گراد و رطوبت هوا حدود ۵۰ درصد باشد.
▪ میز کار را باید در جایی گذاشت که نور لامپ از سقف به اطراف آن بتابد و از گذاشتن میز در جایی که نور لامپ به طور مستقیم به صورت کاربر می تابد، باید پرهیز کرد.
▪ برای کاهش فشار وارده بر گردن و کمر می توان از گیره های اوراق یا کاغذگیر استفاده کرد.
▪ هنگامی که با رایانه کار ندارید، چاپگر را خاموش کنید یا آن را بیرون از محل کار بگذارید.
▪ برای رفع آثار مخرب گازهای تولیدشده از رایانه و ضمائم آن بهتر است در و پنجره اتاق بازگذاشته شود تا هوای تازه جریان یابد یا این که می توان از دستگاه تهویه استفاده کرد.
▪ فرم میز و صندلی کار در حفظ سلامت عضلات و اسکلت بدن بسیار مؤثر است، از این رو، در انتخاب آن ها باید به ضرورت کاربرد اصول ارگونومیک توجه شود.