مقدمه:

همان گونه که بدن انسان به انواع غذاها احتیاج دارد، روح آدمی نیز به شادابی و تفریحات سالم نیازمند است.

بنابراین، غذای روحی و روانی، همواره در کنار غذای جسم، مطرح بوده است.

انسان، موجودی است که از دو بعد، جسم و روح، پدید آمده است و هر کدام نیازها و آسیب‌های خاص خودش را دارد. همان گونه که بدن

انسان به انواع غذاها احتیاج دارد، روح آدمی نیز به شادابی و تفریحات سالم نیازمند است. بنابراین، غذای روحی و روانی، همواره در کنار

غذای جسم، مطرح بوده است.

امیرمؤمنان، حضرت علی‌علیه‌السلام می‌فرماید: مؤمن را سه وقت است؛ «وقتی که در آن با پروردگار خود به راز و نیاز می‌پردازد و وقتی که به حساب نفس خود می‌رسد و وقتی که به لذت‌های حلال و خوش می‌گذراند»1. همچنین حضرت در نامه خود به مالک اشتر می‌فرماید: «اگر در همه اوقات نیت، پاک و درست باشد و مردم در امنیت و آسایش باشند، اوقات همه از آن خداست»2. امروزه به تجربه نیز ثابت شده، اوقاتی که انسان به تفریح می‌پردازد، سبب انبساط خاطر اوست و آمادگی برای سایر فعالیت‌های زندگی، از طریق همین تفریحات سالم به دست می‌آید و اگر زندگی، سراسر فعالیت، کار، درس و نظایر اینها باشد، طولی نخواهد کشید که تعادل روحی و جسمی انسان به هم خواهد خورد و شالوده وجود، به سستی خواهد گرایید.

در زمان ائمه معصوم علیهم‌السلام، تفریح‌هایی مانند گردش، شنا، سوارکاری، کشتی و مواردی از این دست وجود داشته، ولی این را باید در نظر گرفت که تفریح‌های سالم در هر زمان، متناسب با شرایط آن زمان بوده است و حتی مردم هر کشور و هر منطقه‌ای، برای خود تفریح خاصی دارند که ممکن است برای مردم مناطق دیگر، عجیب به نظر رسد. اگر ایران خودمان را بررسی کنیم، در ایران باستان، مردم از اوقات فراغت خود برای تفریح، بهره‌ها می‌بردند؛ کتاب‌های شعر را سینه به سینه انتقال می‌دادند؛ با خط خوش، چند بیتی بر پوست و بعدها بر کاغذ می‌نوشتند؛ به دل کوهسارها پناه می‌بردند؛ در منازل و معابر، گرد هم می‌نشستند و از هر دری سخن می‌گفتند و در خلوت خود، با سنگ و خاک و چوب، نقش‌های هنری می‌زدند.

با ورود اسلام و پذیرش دین از سوی ایرانیان، تحولی در نگرش مردم صورت گرفت؛ به این ترتیب که هر قدر شناخت فرد نسبت به جهان، انسان و زندگی، گسترده‌تر و عمیق‌تر شد، او به اهمیت وقت و عمر، بیشتر پی برد و برای استفاده از آن، برنامه‌ریزی می‌کرد و از آن جایی که انسان مؤمن، عمر را نعمتی الهی می‌داند که فقط یک بار توفیق بهره‌وری از آن دارد، از این رو، در همة لحظات عمر، اعمال و رفتار خود را در مسیر قرب الهی قرار می‌دهد. قرآن شریف می‌فرماید: «قسم به عصر! که واقعاً انسان در معرض زیان است؛ مگر آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده، به حق و صبر، یکدیگر را توصیه کرده‌اند»3. ایرانیان با تمدنی کهن، مسلمان شدند و اسلام، آنان را با امری بسیار مهمّ آشنا کرد و آن امر مهم، این بود که برای وقت و زمان، ارزش زیادی قائل شوند و در عین حال، میانه‌روی و اعتدال را سرلوحه زندگی خود سازند. پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله به اصحاب خود فرمود: «به تفریح و بازی بپردازید؛ زیرا من دوست ندارم در دین شما سخت‌گیری دیده شود»4

برای بهره وری از اوقات فراغت و پرداختن به تفریحات سالم، توجه به موارد زیر می‌تواند مفید باشد:

 -1طبیعت

 تفریح و سپری کردن اوقات فراغت، باید در محیط طبیعی، نشاط‌آور و سرورانگیز باشد. وجود کوهستان‌ها، جنگل‌ها، گل‌ها، گیاهان، رودها و آبشارها، روح و روان آدمی را آرام کرده، به فرد شادی و نشاط می‌بخشد. وجود درختان سرسبز و پرشاخ و برگ و باغ‌هایی که درختانش به هم پیچیده است، تداعی‌کننده بهشت است و روح انسان را صفا می‌بخشد. آب جاری، یکی دیگر از پدیده‌های شادی‌آفرین و بهجت‌آور است. هر چه محیط فرد، به محیط طبیعی نزدیک‌تر و شبیه‌تر باشد، آرامش و آسایش خاطر بیشتری را برای او به همراه می‌آورد و بر عکس، هر چه تضادها بیشتر باشد، ناآرامی روانی، بیشتر رخ می‌نماید. اولین ثمرة استفاده از طبیعت، کاستن از صدمات جسمی و روانی است.

 -2سیر و سفر

یکی از لذت‌بخش‌ترین تفریحات سالم، مسافرت است. قرآن مردم را به گردش در زمین فرمان داده تا از طریق آن، با وضع گذشتگان آشنا شوند و علل انحراف و انحطاط جوامع را به خوبی دریابند و به هدف زندگی پی ببرند 5. گردش، چون جاری شدن آب است که از آلودگی و فساد آن مانع می‌شود؛ ولی سکون و در جاماندن، موجب آلودگی است؛ البته همان طور که ذکر شد، سیر و سفر و مطالعه در طبیعت یا دفتر تکوین، علاوه بر جنبة تفریحی، آثار تربیتی و معرفتی کم‌نظیری نیز دارد؛ تا جایی که خلقت آسمان‌ها و زمین، شب و روز، ماه و خورشید و...، نشانه‌هایی از علم و قدرت و حکمت خداوند می‌باشند.

 -3ادبیات و شعر

مردم ایران از دیرباز، مردمی ادب دوست بوده‌اند. «بوستان»، «گلستان»، «شاهنامه» و «دیوان حافظ»، از پرطرفدارترین کتاب‌های ادبی به حساب می‌آمدند و اکنون نیز همتایی برای آنها نیست. سخن از مقوله‌های ادبی، اجتماعی، سیاسی، فلسفی، اعتقادی، اخلاقی و گاهی طنز، در ترکیب‌های نظم و نثر وجود دارد که اهل ادب را جذب می‌کند و مجالسی خوش و خاطره‌انگیز فراهم می‌نماید و همة این‌ها از دیرباز از مظاهر تفریحات سالم بوده‌اند.

 -4ورزش و بازی

ورزش و بازی از تفریحات سالم، سودمند و نشاط‌انگیزی است که در تأمین سلامت و بهداشت جان و تن، تأثیرات زیادی دارد. اسلام حفظ بدن و سلامتی آن را وظیفه اولیّه هر مسلمانی می‌داند و مانند روح برای آن ارزش قائل است؛ به طوری که علم «ابدان» را هم ردیف علم «ادیان» برمی‌شمرد. پیامبرصلی‌الله علیه‌و آله می‌فرماید: «علم بر دو نوع است؛ دین‌شناسی و بدن‌شناسی»6.

در فقه اسلامی، به برخی از تفریحات و سرگرمی‌های سالم، توجه بیشتری شده است و به نظر می‌رسد که تأکید بر آنها برای اهداف و جهت‌های خاصی است؛ مثلاً تأکید شده که به فرزندانتان شناگری، تیراندازی و اسب‌سواری بیاموزید و این ورزش‌ها، علاوه بر این که می‌توانند به عنوان تفریح سالم مطرح باشند، در شرایط اضطراری و حتی جنگی، می‌توان از آنها به عنوان یک وسیله استفاده کرد؛ البته اسب‌سواری در روایات، استعداد انطباق با تغییرات تکنولوژیک در عصر حاضر را دارد؛ یعنی امروزه می‌تواند انواع رانندگی‌ها و حتی خلبانی را دربربگیرد. به هر حال، اگر یک کشور در همین سه زمینه، به خوبی سرمایه‌گذاری کند، به طوری که مردم و جوانان بتوانند در این سه زمینه فعالیت داشته باشند، هم سرگرمی و تفریحات سالم جامعه به خوبی تأمین خواهد شد و هم مهارت‌های نظامی و امنیتی جامعه تأمین می‌شود؛ مهارت‌هایی که در شرایط اضطراری به عنوان یک عنصر بازدارنده در برابر تهدیدات دشمنان، از آنها به خوبی می‌توان استفاده کرد. اسلام به عنوان یک دین معتدل و متوسّط، همان گونه که در خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها مجاز و غیرمجاز دارد، در تفریحات و شادی‌ها هم نوع مجاز (تفریحات سالم) و غیرمجاز (تفریحات غیرسالم) دارد.