عوامل شيميايي مورد استفاده در صنعت سبب بوجود آمدن اكثر بيماري ها و مسموميت هاي ناشي از كار مي باشند. براي طبقه بندي بيماري هاي ناشي از عوامل شيميائي روش هاي مختلفي به كار برده شده، ولي ظاهراً بهترين روش طبقه بندي با توجه به راه دخول عوامل شيميائي به بدن مي باشد. لذا با توجه به اين امر، تقسيم بندي زير را مي توان انجام داد.

 

الف- بيماري ها و مسموميت هائي كه ناشي از جذب مواد از طريق دستگاه تنفسي مي باشند. ذرات گرد و غبار، گازها و دود از اين طريق جذب مي گردند.

ب- بيماري ها و مسموميت هائي كه ناشي از جذب مواد از طريق دستگاه گوارشي مي باشند. از مواردي كه از اين طريق ممكن است وارد بدن شوند و ايجاد ناراحتي نمايند ارسنيك، فسفر و سيانورها قابل ذكرند.

ج- بيماري ها و مسموميت هائي كه ناشي از جذب مواد از طريق پوست مي باشند، مانند جذب تترا اتيل سرب، آنيلين، تي ان تي و فنول.

گرد غبار:

گرد غبار بر اثر تجزيه مواد مختلف جامد به ذرات بسيار كوچك، تشكيل مي شود كه اين ذرات معمولاً مدّتي در هوا شناور مي مانند. اعمال مكانيكي از قبيل خُرد كردن، اره كردن، شكستن، تركاندن، مته كردن، سائيدن و غيره توليد گرد و غبار مي كنند. گرد و غبار از نظر اندازه از ذرات قابل رؤيت با چشم تا ذرات ميكروسكپي و اولتراميكرسكوپي تغيير مي نمايند. گرد و غبار ممكن است داراي منشاء معدني – شميائي باشد. به هر حال انتشار و پراكندگي آن ها در محيط كار، در افرادي كه با آن تماس پيدا مي كنند، بر حسب جنس گرد و غبار، اندازه ذرات و طول مدت استنشاق و فاكتورهاي ديگر، احتمالاً ايجاد عوارض و بيماري هاي گوناگوني خواهد نمود.

گرد و غبارها را بر حسب اين كه باعث بيماري هاي حرفه اي مي شوند يا نه، به دو دسته تقسيم مي كنند:

الف- گرد و غبارهاي بي اثر

اين نوع گرد و غبارها آمادگي براي سل و يا ساير عفونت ها ايجاد نمي كنند و به طور كلي ريه ها را مختل نمي نمايند. مهمترين اين گرد و غبارها عبارتند از:

1- پورد كربن

2- كربنات هاي كلسيم و منيزيم

3- سيمان

4- گچ

5- ذرات سمباده

6- گرد و غبار آهن

ب- گرد و غبارهاي سمي:

اينگونه گرد و غبارها معمولاً ايجاد ينوموكونيوزهاي فيبروتك (بيماريهاي ريوي ناشي از گرد و غبار مانند سيليكوز، آزيستوز، انتراكوز، و غيره) مي نمايند كه بسته به نوع گرد و غبار، آثار و علائم بيماري پس از مدتي در افراد ظاهر مي گردد و بر اثر طول مدت تماس، شخص به عوارض سخت ريوي دچار شده، ظرفيت تنفسي به تدريج كم مي گردد. اين بيماري ها معمولاً كشنده نيست و ماه ها و سالها، و يا تا آخر عمر گريبان گير فرد مبتلا مي باشد و منجر به از كار افتادگي و عليل شدن شخص خواهد شد.

مهمترين نوع گرد و غبار سمي عبارتند از:

1- سيليس

2- آزبست يا پنبه نسوز

3- سيليكاتها

4- زغال سنگ

5- كاربور تانگستن

6- سرب

7- كادميوم

8- منگنز

9- كرم و كرمات ها

10- آرسنيك

11- ساير تركيبات فلزي

12- حشره كش ها

13- گرد و غبارهاي راديواكتيو

14- گرد و غبارهاي آلي

15- گرد و غبارهاي پنبه

16- گرد و غبارهاي نيشكر

17- گرد و غبارهاي يونجه

18- گرد و غبارهاي غلات

ذرات آلوده كننده در محيط كار آثار گوناگوني بر انسان دارد و سلامت افراد را به خطر مي اندازد. تعدادي از اين آثار بر بدن انسان عبارتند از:

1- اثر بر مجاري تنفسي فوقاني و ايجاد تحريك و آلرژي.

2- اثر بر روي مجاري تنفسي پائيني و ايجاد زخم ها و حفره ها در آن.

3- اثر بر روي نسوج عميق ريه، در نتيجه استنشاق مواد شيميائي.

4- اثر بر دستگاه گوارشي، پس از بلع ذرات سمي.

5- اثر موضعي بر روي پوست بدن انسان و ايجاد بيماري هاي پوستي.

6- اثر بر روي عضواي داخلي بدن، پس از ورود ذرات از راه هاي گوارشي، تنفسي و پوست و ايجاد آسيب هاي عمومي.

7- اثر بعضي ذرات از مواد سمي بر سيستم اعصاب.

8- اثر بر مجاري ادرار.

9- اثر بر ساختمان استخوان بندي انسان.

10- اثر بر روي چشمها.

11- اثر مكرر بعضي از مواد تحريك كنند، بر يك موضع بخصوص و ايجاد سرطان.

12- اثر كاهنده بر مقاومت بدن، توسط بعضي از آلوده كننده ها در برابر امراض عفوني.

13- اثر تجمعي بعضي از عناصر سنگين مانند سرب و جيوه و ايجاد بيماري هاي مزمن.

14- اثر بر اعضاي خون ساز و سيستم گردش خون.

15- اثر بر نقاط مختلف بدن و ايجاد حساسيت ها و بيماري هاي گوناگون ديگر.

راه هاي پيشگيري و كنترل ذرات در محيط كار:

جهت آلودگي در يك محيط كار، سه عامل وجود دارد:

الف- عامل توليد كننده آلودگي.

ب- عامل انتقال دهنده آلودگي.

ج- كارگيرنده آلودگي.

لذا جهت كنترل آلودگي، بايد در كليه موارد قيد شده، كنترل هاي لازم انجام گيرد.

الف- عامل توليد كننده آلودگي به چند روش قابل كنترل است:

1- جايگزيني

2- تغيير در روش كار

3- جدا كردن

4- روش هاي مرطوب

5- تعميرات و نگهداري

6- نظافت عمومي

ب- عامل انتقال دهنده آلودگي با اين روش ها قابل كنترل است:

1- ايجاد هواكش هاي طبيعي يا مصنوعي جهت خارج كردن گرد و غبار و ورود هواي سالم به محل

2- ايجاد هواكش هاي موضعي در محل بروز گرد و غبار (روي دستگاه ها)

3- جلوگيري از ريخت و پاش

4- ايجاد فاصله

5- تعميرات و سرويس

ج- شيوه موجود كنترل كارگران بدين گونه است:

1- آزمايش هاي پزشكي

2- دوزيمتري

3- ماسكهاي حفاظتي فيلتردار

4- چرخش كارگري

5- تنظيم ساعت كار

گازها:

گاز به ماده اي گفته مي شود كه بالاتر از حرارت بحراني خود قرار گيرد. گازها تعدشان بسيار زياد و برخي از آن ها در بعضي از توليدات صنعتي به مقدار قابل ملاحظه اي به مصرف مي رسند. برخي از آنها نيز بر اثر فعل و انفعالات شيميائي، در موقع تهيه بعضي از مواد، توليد مي شوند. اغلب گازها داراي بوي نافذ و مدت كوتاهي پس از انتظار قابل تشخيص مي باشند. بعضي از آن ها داراي رنگ هاي خاصي هستند كه در غلظت هاي معين، اين رنگ را مي توان تشخيص داد. بعضي از گازها بي رنگ و بي بويند و بدين ترتيب وجود آن ها به آساني حس نمي شود. اين گازها در صورتي كه خاصيت سمي داشته باشند، بسيار خطرناكند، مانند گازكربنيك.

علاوه بر داشتن خواص سمي، برخي از گازها داراي قابليت اشتعال مي باشند، مانند استيلن، اكسيد دوكربن، گاز ذغال، اتيلن، هيدروژن، متان، بوتان و غيره، كه ممكن است بر اثر عدم تشخيص وجود آن ها و برخورد شعله، آتش سوزي هاي مهيبي ايجاد كنند و خطرهاي جاني و مالي زيادي به وجود آورند. لذا مسأله نشت گاز، جست و جو و تعيين مقدار آن ها در صنعت اهميت خاصي دارد.

گازهاي خفه كننده به دو دسته تقسيم مي شوند: يكي گازهاي غير سمي كه با رقيق كردن هوا در تنفس اختلال ايجاد مي كنند، عبارتند از انيدريد كربنيك، متان، اتان، ازت، و ديگر گازهاي خفه كننده كه ضمن اختلال در سيستم تنفسي و جريان خون سيستم عضلاني، اعصاب را نيز مختل مي نمايند، عبارتند از: اكسيد كربن، گازهاي نيتره، گاز آمونياك، گاز كلر و غيره.

با وجود چنين خطراتي محيطي كه از جانب عوامل مختلف شيميايي به وجود مي آيد دانشمندان و كارشناسان اهل فن تدابيري را براي مقابله با اين خطرات انديشيده اند و دستگاه هاي مخصوصي را براي از بين بردن اثرات سوء اين مواد و يا حداقل كاهش آن در محيط كار ساخته اند كه در ذيل به آن ها اشاره اي جامع خواهيم داشت اين دستگاه ها عبارتند از:

دستگاه هاي كنترل مواد آلاينده هوا در صنايع:

با كاربرد دستگاه هايي مي توان ميزان آلودگي منتشره از يك منبع – و نهايتاً محيط – را تا حد قابل قبول كاهش داد.البته با اين روش ها نمي توان منابع توليد آلودگي يك منبع صنعتي را به صفر مطلق رساند. به همين دليل حدي را براي غلظت مواد خروجي از يك منبع بايد مورد قبول قرار داد كه هم با بهداشت و هم با اقتصاد وفق دهد كه در جهت حصول به اين هدف، كاربرد دستگاه هاي كنترل مي تواند كاملاً مؤثر افتد. از اين رو، با توجه به اهميت اين دستگاه ها در حفظ بهداشت هوا و كنترل مواد آلاينده، به طور خيلي مختصر به آن ها اشاره مي نمائيم.

الف- دستگاه هاي كنترل گازهاي آلوده كننده هوا:

جدا كردن گازهاي مضر و جلوگيري از انتشار آن ها در هواي اطراف، معمولاً به روش هاي زير انجام مي گيرد.

1- جذب در مايعات:

جذب گازها در مايعات، با استفاده از حلالي كه خاصيت انتخابي نسبت به گاز به خصوصي را داراست، صورت مي گيرد.

2- جذب سطحي جامدات:

جذب سطحي موقعي صورت مي گيرد كه گازي از يك سطح جامد صاف و يا متخلخل عبور داده شود. عمل جذب ممكن است منحصراً يك كشش مولكولي باشد و با آن كه اين كشش با فعل و انفعالات شيميائي توأم باشد. كربن فعال، اكسيد آلومينيوم و ژل سيليس از جمله مواردي هستند كه در جذب گازها مورد مصرف دارند.

3- تقطير:

با آن كه عمل تقطير، هم به وسيله كم كردن درجه حرارت و هم از طريق بالا بردن فشار امكان پذير است، ولي در عمل معمولاً از روش كاهش درجه حرارت استفاده مي شود. دو نوع دستگاه تقطير از نظر اصول و كليات طرح مورد استفاده است. دستگاه تقطير تماسي، كه در آن ماده سرد كننده بخار و ماده تقطير شده با هم مخلوط مي شوند، و تقطير سطحي، كه در آن اختلاط بين ماده سرد كننده و بخار وجود ندارد و هر كدام جداگانه در جدارهاي داخلي دستگاه تقطير حركت مي كند.

4- بعدسوزها:

بعدسوزها قادرند كه گازهاي مختلف ناشي از فعاليت هاي صنعتي را كه آلوده كننده هوا هستند، بسوزانند و از ورود آن ها در هوا جلوگيري نمايند.

ب- روش هاي كنترل و جدا كردن ذرات:

از انواع مختلف دستگاه هاي كنترل ذرات كه در صنايع نصب مي گردند، چند نوع آن كه بيشتر مورد استفاده هستند، عبارتند از:

1- اتاقك هاي ته نشيني:

اصول كار اين نوع دستگاه چنين است كه ذرات گرد بر اثر وزن خود، در اتاق عبور گاز به پائين مي ريزد. سرعت عبور گاز در اتاق ته نشيني تا حد امكان بايد پائين و زمان توقف گاز هر چه ممكن است بيشتر گردد، تا ميزان ريزش ذرات افزايش يابد. اين دستگاه معمولاً براي غبارگيري مقدماتي و جدا كردن خرده هاي درشت به كار مي رود.

2- سيلكون:

گردگيري در سيلكونها به وسيله نيروز گريز از مركز انجام مي شود. سيلكون از يك لوله استوانه اي كه به يك مخروط منتهي مي شود، تشكيل شده است و يك دهانه براي ورود گازها و يك لوله براي خروج آن ها در بالاي قسمت استوانه اي و يك دهانه خروجي در انتهاي قسمت مخروطي براي تخليه خرده ها دارد. گازها بر اثر ورود مماسي در استوانه يك جريان مارپيچي به طرف پائين و بين لوله تخليه گازها و بدنه سيلكون كشيده مي شوند و سپس در اثر نيروي ثقل و يا حركات چرخشي فرعي، به طرف دهانه خروجي غبارها در ته سيلكون رانده مي شوند.

3- فيلتر يا صافي:

فيلترها عبارت از بستر متخلخلي هستند كه قادرند وقتي هواي داراي ذرات معلق از آن ها عبور مي كند، ذرات را در سطح خود نگهدارند. جنس فيلترها از مواد مختلف است، ليكن فيلترهاي پارچه اي بيشتر مورداستفاده اند. مناسب ترين پارچه صافي نوعي است كه مقاومت شيميائي داشته، درجات حرارت شديد را تحمل كند، در برابر كشيدگي و انقباض مقاوم باشد و هوا به خوبي از آن بگذرد.

اين دستگاه معمولاً از چندين خانه تشكيل يافته كه هر خانه مجهز به تعدادي كيسه هاي جمع كننده ذرات مي باشد. هنگام ورود هوا يا گاز حاوي ذرات در فيلترهاي كيسه اي، دستگاه مكنده، هوا را از داخل كيسه هاي مكيده و در نتيجه عبور هوا، ذرات گرد و غبار به سطح داخلي كيسه ها مي چسبند. هر گروه از كيسه هاي فيلتر در خانه مربوط به خود به دستگاه تكان دهنده مجهز مي باشد كه متناوباً و به طور اتوماتيك براي هر خانه به حركت در مي آيد تا ذرات جمع شده در فيلترها را تخليه نمايد.

4- غبارگيرهاي هيدروليك (جمع آوري ذرات به طريقه شستشو):

در اين دسته از غبارگيرها، يك مايع كه معمولاً آب، يا آب و يك جسم خيس كننده است، به كار مي رود و غبار به صورت گل و لاي جمع آوري مي شود. نوعي از آن ها دستگاه شوينده اي است كه گلوله هاي شناور دارد. در اين دستگاه گازي كه از قسمت پائين وارد مي شود، به طرف بالاي دستگاه جريان مي يابد و از بين گلوله هائي كه بر اثر عبور گاز و جريان آب متحرك مي شوند، عبور مي كند و در نتيجه با قشر نازكي از آب مجاور مي شود. بر اثر اين كار ذرات از آن جدا گشته، در ته دستگاه به صورت گل و لاي جمع آوري و سپس تخليه مي شوند.

يكي از مزاياي غبارگيرهاي هيدروليك اين است كه علاوه بر ذرات، برخي از بخارات را نيز جدا مي كنند. ليكن مشكلي كه در استفاده از غبارگيرهاي هيدروليك مطرح است، مصرف گل و لاي توليد شده مي باشد، زيرا اين گل و لاي در اكثر صنايع مورد استفاده نيست. به علاوه به علت مصرف آب زياد، براي نواحي كم آب مناسب نيستند. بنابراين قبل از تصميم گيري نسبت به انتخاب غبارگيرهاي هيدروليك، بايد به شرايط محلي توجه شود.

5- غبارگيرهاي الكتريكي (الكتروفيلتر):

اساس كار رسوب دهنده هاي الكتريكي، براي رسوب خرده هاي موجود در گازها، باردار كردن ذرات است تا ذرات باردار به سوي الكترود جمع كننده رانده شوند. غبارگيرهاي الكتريكي، در مقايسه با ساير دستگاه هاي كنترل ذرات داراي راندمان بالاتري است و براي جذب ذرات ريزتري كه در دستگاه هاي ديگر به خوبي جذب نمي گردند، كارآيي بيشتري دارد.

درخاتمه اضافه مي نمايد كه گاهي به دلايل زير، در شرايط خاصي، چند نوع دستگاه كنترل ممكن است به صورت سري مورد استفاده قرار گيرد.

- به منظور جلوگيري از انسداد دستگاه كنترل اصلي و كاهش بار وارد به دستگاه

- جمع آوري كننده به عنوان واحد درشت كننده، كار مي كند و ذرات حاصله بزرگتر شده، در دستگاه اصلي با سهولت بيشتري جمع آوري مي شود.

- جمع آوري كننده اوليه، در مواردي كه واحد اصلي به دليلي انجام وظيفه نكند، نقش واحد اصلي را بازي مي كند.

- كاهش درجه حرارت گازهاي خروجي در دستگاه كنترل اوليه، در حدي كه عمل دستگاه كنترل اصلي را به نحو مطلوب امكان پذير سازد. مانند نصب دستگاه هاي شست و شو دهنده قبل از فيلترهاي كيسه اي، براي گازهاي با درجه حرارت بالا، كه چنانچه مستقيماً به فيلترهاي كيسه اي هدايت گردند كار آن ها را مختل مي سازند.

- جمع آوري كننده هاي مختلف را ممكن است براي جدا كردن يك مخلوط، از آلوده كننده ها، به طور سري به كار برد. مانند جدا كردن ذرات قابل انحلال و غيره.

لازم به يادآوري است كه در اكثر موارد، انتخاب و استفاده از دستگاه هاي كنترل كار ساده اي نيست و نياز به مطالعات دقيق تركيبات آلوده كننده و آگاهي از قوانين و مقررات محلي دارد، زيرا خواص فيزيكي و شيميائي آلوده كننده ها، حتي در مورد يك نوع آلوده كننده، ثابت نيست و داراي تغييرات قابل توجهي هستند. از اين رو قبل از انتخاب دستگاه كنترل كننده، بايد بررسي هاي لازم در مورد غلظت ذرات، درجه حرارت گاز، ميزان جريان گاز، تركيب و وزن مخصوص گاز و غيره انجام گيرد، تا با در دست داشتن تمام اطلاعات مورد لزوم بتوان دستگاه كنترل كننده مناسبي را انتخاب نمود.