پوكى استخوان يا استئوپروز (Osteoporosis) بيمارى خاموشى است كه استحكام استخوان ها را به تدريج از بين مى برد. استخوان داراى بافت زنده اى است كه مرتب بازسازى مى شود. بافت هاى استخوانى قديمى از بين مى روند و بافت هاى جديد استخوانى جايگزين آنها مى شوند. روند استخوان سازى در بدن از هنگام تولد آغاز مى شود و به طور متوسط تا حدود ۳۵- ۳۰سالگى ادامه دارد و از آن پس رو به كاهش مى گذارد و در نتيجه بافت استخوانى نازك تر و ضعيف تر مى شود.

اين بيمارى را از آن جهت بيمارى خاموش مى نامند زيرا تا زمانى كه فرد دچار شكستگى استخوان و يا مجبور به سنجش تراكم بافت استخوانى نشده باشد، هيچ علامت و نشانه به خصوصى ندارد. استئوپروز در لغت به معناى استخوان سوراخ سوراخ و يا استخوانى است كه داراى منافذ ريز است، و به دليل همين كاهش بافت استخوانى است كه شكستن آن آسان تر و جوش خوردن آن ديرتر صورت مى گيرد. فردى كه پوكى استخوان دارد، ممكن است با كمترين ضربه، افتادن و يا فشار شديدى دچار شكستگى و آسيب استخوانى شود. اغلب اين آسيب ها در ناحيه لگن، ستون فقرات (مهره هاى پشتى و كمرى)، استخوان ران، مهره هاى گردن و مچ دست است كه معمولاً با درد فراوان توام است.

•فرآيند استخوان سازى

استخوان ها ستون و نگهدارنده بدن هستند. استخوان مواد معدنى لازم براى حفظ حيات آدمى را در خود انبار مى كند. استخوان از دو نوع سلول ساخته شده است. گروه اول، بافت استخوانى را مى سازد تا كلسيم و ساير مواد معدنى را از جريان خون جذب كند و گروه دوم كلسيم را آزاد مى كند تا امكان مصرف آن را براى ساير اعمال اساسى بدن ممكن سازد. به عبارت ديگر زمانى كه در برنامه غذايى روزانه فرد به اندازه كافى از اين مواد نباشد، بدن اين مواد را از ذخيره استخوان ها برداشت مى كند. در نتيجه ضعيف شدن استخوان ها، بيمارى هاى خاص استخوانى نيز عارض مى شوند. تحقيقات نشان مى دهند كه در مردان آسيب هاى استخوانى از سن ۴۰ سالگى شروع مى شود و هر سال به نسبت ۳ درصد ادامه مى يابد. به همين دليل آنان تا سن ۸۰ سالگى ناتوان و ضعيف نمى شوند. اما در زنان اين مسئله كمى فرق مى كند زيرا شروع اين آسيب ها زودتر است (حدود ۳۰ سالگى) و بعد از يائسگى (۵۰ سالگى) نيز شدت مى يابد. تا حدى كه اگر جلوى آن گرفته نشود مى تواند هرساله ۸درصد پيشرفت داشته باشد. به عبارت ديگر، زنان در ۶۰سالگى، ۳۰ درصد اندوخته استخوانى خود را از دست مى دهند. همچنين شكل هندسى استخوان ها در زنان و مردان متفاوت است و همين امر سبب مى شود كه تراكم استخوانى در آنان كاهش يابد و تغييراتى در بافت استخوانى آنها پديد آيد. پژوهش هاى مختلف نشان مى دهند كه از هر سه نفر زن، يك نفر و از هر ۱۲ مرد، يك نفر به پوكى استخوان مبتلا مى شوند.

• عوامل موثر در بروز پوكى استخوان

عوامل گوناگونى مى توانند موجب گسترش بيمارى پوكى استخوان و بيمارى هاى ناشى از آن در افراد شوند. خوشبختانه با برخى از اين عوامل خطرزا مى توان به راحتى مقابله كرد و روند پوكى را كاهش داد. مهمترين عوامل موثر در بروز پوكى استخوان عبارتند از :

- افزايش سن (شروع از سال هاى ميانه ۳۰ و بعد از ۵۰سالگى)

- ساختار ضعيف استخوان بندى

- داشتن سابقه خانوادگى در پوكى استخوان (بين خواهر و برادر ها و يا والدين)

- كاهش هورمون هاى جنسى در زنان و مردان (به ويژه هورمون استروژن در زنان يائسه)

- بى اشتهايى عصبى

- سيگار كشيدن

- نوشيدن الكل

- فقر غذايى (كاهش مصرف كلسيم و ويتامين D )

- شيوه زندگى كم تحرك

- مصرف داروهاى خاص

علاوه بر عوامل فوق، عوامل ديگرى در زنان وجود دارند كه موجب شدت روند پوكى در آنان مى شوند. اين عوامل عبارتند از :

- لاغرى مفرط و كوچك اندامى

- ذخيره استخوانى ناچيز

- فرسودگى ناشى از حاملگى

- تحليل رفتن ذخيره كلسيم بدن در اثر شير دادن

- رژيم هاى سخت غذايى و نرسيدن مواد معدنى لازم به بدن

- يائسگى هاى زودهنگام (برداشتن تخمدان ها)

•روش هاى تشخيص پوكى استخوان

براى تشخيص ميزان پوكى استخوان روش هاى گوناگونى وجود دارد، از جمله عكسبردارى با اشعه ايكس كه تا زمانى كه اين بيمارى ۴۰ جرم استخوان را تحليل نبرده است، چيزى نشان نمى دهد. اما آزمون هاى تخصصى ترى نيز در اين زمينه وجود دارند كه مى توانند جرم استخوانى را تعيين كنند. بهترين، ساده ترين و راحت ترين آنها سنجش تراكم استخوان يا دنسيتومترى (Densitometery) است. در اين روش نيازى به آمادگى قبلى و يا خوردن داروى به خصوصى نيست و پزشك را قادر مى سازد ميزان پوكى را با دقت تشخيص دهد و درمان لازم را براى بيمار تجويز كند. علاوه بر آن، دستگاه تراكم سنج استخوان فقط يك صدم تابش اشعه ايكس استاندارد را به كار مى برد و مى توان به وسيله آن كمترين تغيير در ذخيره استخوانى بدن را تشخيص داد. با استفاده از اين روش، همچنين مى توان از مصرف بى مورد هورمون استروژن نيز پرهيز كرد .

• پيشگيرى از پوكى استخوان

پيشگيرى از اين بيمارى بايد در تمام طول زندگى انجام گيرد و هدف از آن نيز افزايش تراكم بافت استخوان در سنين كودكى و نوجوانى و كاهش روند پوكى استخوان است. نكات مهمى كه براى پيشگيرى از پوكى استخوان بايد در نظر داشت، عبارتند از:

۱- مصرف كلسيم لازم: مصرف روزانه ۱۰۰۰ ميلى گرم كلسيم در روز براى زنان ضرورى است. اين ميزان براى زنان ۵۰ سال به بالا به ۱۵۰۰ ميلى گرم بايد افزايش يابد. همچنين زنان حامله و شيرده بايد حداقل ۱۲۰۰ ميلى گرم كلسيم در روز مصرف كنند. مواد غذايى غنى از كلسيم شير، ماست، پنير و ماهى هستند. يك ليوان شير كم چرب ۳۰۰ ميلى گرم و يك ليوان ماست كم چرب ۴۰۰ ميلى گرم كلسيم دارد. درصورت عدم دسترسى به مواد حاوى كلسيم، مى توان از مكمل هاى غذايى به همراه ويتامين D استفاده كرد. اين مكمل ها را بهتر است به همراه وعده هاى غذايى و يا هنگام خواب خورد تا بيشتر جذب بدن شوند. در نظر داشته باشيد، موادى مثل قهوه، سيگار، گوشت قرمز و نوشيدنى هاى كافئين دار مانع از جذب كامل كلسيم دريافتى مى شوند.

۲- مصرف ويتامينD : مصرف اين ويتامين همراه با كلسيم موجب جذب بهتر كلسيم در بدن مى شود. افرادى كه دچار فقر ويتامين D هستند، به نرمى و يا پوكى استخوان دچار مى شوند. بيمارى نرمى استخوان يا راشيتيسم (Rashitism) نيز شبيه پوكى استخوان است با اين تفاوت كه كمبود كلسيم منجر به نرم شدن استخوان ها و انحناى شديد آنها مى شود. بدين منظور پزشكان توصيه مى كنند كه براى جذب بهتر كلسيم مصرفى بدن ويتامين D تجويز شود. به ويژه براى افرادى كه كمتر از نور آفتاب بهره مى گيرند و مجبور به استراحت در خانه هستند.

۳ - انجام تمرينات ورزشى: داشتن تحرك و فعاليت هاى جسمانى مى تواند موجب استخوان سازى و افزايش نيروى عضلانى فرد شود. شنا كردن موجب سفت شدن مفاصل مى شود و از دردهاى استخوانى مى كاهد. پياده روى ورزش ساده اى است كه بايد حداقل روزى ۳۰ دقيقه انجام شود تا اثر خود را بر بافت هاى استخوانى فرد بگذارد. براى پياده روى توجه به چند اصل مى تواند مفيد باشد:

- مسافتى را انتخاب كنيد كه متناسب با توان جسمانى شما باشد.

- مسير خود را ابتدا با قدم هاى آهسته طى و به تدريج گام هاى خود را تند كنيد.

- چنانچه آمادگى بدنى كافى پيدا كرديد، مسافت خود را بيشتر كنيد.

- سعى كنيد از راهپيمايى خود لذت ببريد، مسيرهاى متنوع انتخاب كنيد، به خودتان فشار نياوريد و دوست و همراهى خوب براى خود برگزينيد.

- سعى كنيد مسافتى معين- و نه زمانى معين- را براى پياده روى انتخاب كنيد.

پياده روى موجب رسيدن اكسيژن كافى به تمام سلول هاى بدن و ساختن مويرگ هاى جديد و به دنبال آن گردش خون بهتر در بدن مى شود.

۴- نشستن، ايستادن و خوابيدن صحيح: از جمله نكاتى است كه مى تواند موجب حفظ قامت و استخوان بندى بدن شود. هنگام نشستن، باسن خود را به سمت عقب بكشيد و صاف بنشينيد. هنگام ايستادن قوز نكنيد تا ستون مهره ها انحنا پيدا نكند، و هنگام خوابيدن سعى كنيد بالش، زير سر خود نگذاريد تا ستون مهره ها شكل خود را حفظ كنند.

۵- انجام ورزش هاى خاص پيشگيرى از پوكى: سعى كنيد اين ورزش ها را به طور مستمر انجام دهيد. اين ورزش ها همگى براى استحكام بيشتر استخوان ها، تقويت عضلات، حفظ تعادل بدن، گوارش بهتر و جلوگيرى از بيمارى هاى قلبى- عروقى و ماهيچه اى- مفصلى هستند.

۶- دارودرمانى: دارودرمانى با تجويز پزشك معالج نيز مى تواند روند پوكى استخوان را در افراد- حتى سالخوردگان- كاهش دهد. براى مقابله با پوكى استخوان و پيامدهاى ناشى از آن هيچگاه دير نيست. زمانى پوكى استخوان را بيمارى اى درمان ناپذير مى دانستند، ولى امروزه با استفاده از روش هاى نوين پزشكى، تشخيص زودهنگام، رژيم غذايى مناسب و فعاليت هاى بدنى گوناگون نه تنها مى توانند روند بيمارى را كاهش دهند، بلكه موجب تقويت بافت هاى استخوانى و ترميم آنها نيز مى شوند.