با افزايش سن ، ضعف ، شکستگي استخوان ها، خميدگي پشت و کوتاه شدن قد ايجاد مي شود و اغلب از اين نشانه ها به عنوان نشانه هاي طبيعي پير شدن ياد مي شود؛ اما در واقع اين علايم ، نشانه هايي از يک بيماري است به نام پوکي استخوان. خوشبختانه امروزه هم در ميان پزشکان و هم در ميان مردم عادي ، آگاهي از اين بيماري افزايش يافته و تشخيص و درمان آن در مراحل اوليه بيماري انجام مي شود. «براي استخوان خود خرج کنيد تا دچار اولين شکستگي نشويد». اين شعار سال 2003 سازمان بهداشت جهاني WHO است.سازمان مذکور همچنين سالهاي 2000 تا 2010 را دهه استخوان و مفاصل تعيين کرده است.اين اقدام سازمان بهداشت جهاني بيانگر آثار و تبعات ويرانگر و خطرزاي اين بيماري است که عنوان اپيدمي خاموش قرن را نيز به خود گرفته است.به گفته کارشناسان ، در حال حاضر قريب به 7 ميليون نفر در کشور به پوکي استخوان مبتلا هستند که اين بيماري سالانه با تحميل هزينه هاي هنگفت درمان به دولت و خانواده هاي مبتلايان ، موجبات مرگ يا از کار افتادگي مي شود و خروج تعداد کثيري از چرخه زنگي مادي و سالم فراهم مي آورد.گزارش ها حاکي است که در سال 1996، هزينه درمان 5/1ميليون مورد شکستگي ناشي از بيماري پوکي استخوان در امريکا، بالغ بر 14 ميليارد دلار بوده است که اين رقم براي سال 2015 با 5/2 ميليون شکستگي ، به ميزان 60ميليارد دلار تخمين زده مي شود.اين در حالي است که در کشور ما هزينه هاي اينچنيني در سياهه و برآوردهاي مالي و اقتصادي مورد توجه قرار نمي گيرد.

***پوکي استخوان چيست؟ ***

پوکي استخوان (osteoporosis) به معني پوک شدن يا نازک شدن استخوان ها به هر علتي است و در بيشتر افراد سالخورده ديده مي شود.از دست رفتن استخوان ها با افزايش سن يک پديده کلي است ، اما وقتي توده استخواني به حدي مقدارش کم مي شود که احتمال بروز شکستگي ايجاد مي شود، يک بيماري به حساب مي آيد.اين شکستگي ها، علامت بارز پوکي استخوان هستند و بخصوص در استخوان هاي مچ دست ، ستون فقرات و استخوان فوقاني ران ديده مي شوند.خطر بروز شکستگي استخوان بر اثر پوکي استخوان با افزايش سن زياد مي شود. گرچه پوکي استخوان در خانمهاي سالخورده خيلي شايع است ، اما اين بيماري مي تواند مردان را هم گرفتار سازد و در هر سني از کودکي تا بزرگسالي هم رخ دهد.فراواني پوکي استخوان در نقاط مختلف جهان فرق مي کند و در اروپاي غربي و امريکا شايع تر است ؛ افراد سفيد اروپايي و نيز آسيايي ها را هم نسبت به سياه پوستان بيشتر گرفتار مي سازد.طي 50 سال گذشته با پيشرفت بهداشت ، مردم جهان طول عمر بيشتري پيدا کرده اند و در نتيجه تعداد افراد سالخورده افزايش يافته است.به همين علت تعداد شکستگي هاي استخوان بر اثر پوکي استخوان هم بيش از دو برابر شده است. اين شکستگي ها يک علت مهم مرگ در افراد سالخورده است و 15 تا 20 درصد کساني که دچار شکستگي استخوان فوقاني ران مي شوند، طي 6 ماه مي ميرند.هزينه اي که صرف درمان شکستگي هاي ايجاد شده به علت پوکي استخوان مي شود، همان طور که قبلا اشاره شد بسيار زياد است و هر ساله ميلياردها دلار در اين موارد صرف مي شود که با افزايش تعداد افراد سالخورده اين مبالغ نيز افزايش مي يابند.

***چه کساني دچار پوکي استخوان مي شوند؟ ***

هر کس ممکن است دچار پوکي استخوان شود، اما بعضي افراد نسبت به ديگران بيشتر در خطر ابتلا به اين بيماري هستند. در هر شخصي ، بروز پوکي استخوان بستگي به عواملي مثل سن ، جنس و نژاد دارد.يک خانم سالخورده نسبت به يک مرد جوان بيشتر در خطر ابتلا به اين بيماري است و يک سياهپوست آفريقايي نسبت به يک آسيايي يا اروپايي کمتر در معرض ابتلا به اين بيماري قرار دارد.عوامل ژنتيکي و وراثتي در تعيين حداکثر توده استخواني موثر هستند و همچنين ممکن است در سرعت از دست دادن استخوان به علت افزايش سن هم نقش داشته باشند.

عوامل ژنتيکي: از آنجا که پوکي استخوان بسيار شايع است ، بسياري از افراد اثرات اين بيماري را در يک يا چند نفر از خويشاوندان خود مي بينند و نگران اين هستند که آنها هم ممکن است اين بيماري را به ارث ببرند.پوکي استخوان مشکلي است که در نتيجه افزايش سن ايجاد مي شود، اما بعضي از افراد را بيشتر از سايرين مبتلا مي کند. هيچ ترديدي وجود ندارد که عوامل ژنتيکي در ايجاد اين بيماري دخيل هستند، اما اين عوامل در ايجاد اين بيماري زياد قوي نيستند.

بيماري هاي زير و درمان هاي آنها باعث افزايش خطر ابتلا به پوکي استخوان مي شوند:

يائسگي زودهنگام: يائسگي به زماني گفته مي شود که عادات ماهانه يک خانم متوقف مي شود که معمولا در سنين حدود 50 سالگي اين امر اتفاق مي افتد.به يائسگي قبل از اين سن ، خواه به علت طبيعي يا در نتيجه برداشتن تخمدان ها، راديوتراپي يا شيمي درماني براي سرطان ها، يائسگي زودهنگام گفته مي شود.خانمهايي که يائسگي زودهنگام دارند يا کساني که به هر علتي دچار کمبود استروژن شده اند، در معرض خطر بيشتري براي ابتلا به پوکي استخوان هستند.

آمنوره: آمنوره يا فقدان عادات ماهانه قبل از يائسگي ممکن است به دلايل مختلفي ايجاد شود. اين وضعيت در خانمهاي مبتلا به بي اشتهايي هاي عصبي و نيز در خانمهاي لاغري که تمرينات ورزشي شديد مي کنند مثل ورزشکاران حرفه اي يا ژيمناست ها بسيار شايع است.همچنين در خانمهايي که دچار بيماري هاي مزمن مثل بيماري کبدي يا التهاب روده ها هستند، آمنوره ديده مي شود. در آمنوره ، هورمون جنسي استروژن کاهش مي يابد که عامل خطر براي بروز پوکي استخوان است.

استروئيد درماني: استروئيد يا کورتون درماني معمولا به صورت قرصهاي پردنيزولون در بسياري از بيماري ها تجويز مي شود که اين بيماري ها شامل بيماري هاي رماتيسمي ، بيماري هاي ريوي ، التهاب روده ها و بعضي از انواع سرطان ها هستند.متاسفانه با وجود اين که داروهاي کورتون دار در درمان اين بيماري ها بسيار موثر هستند، اما آنها ممکن است باعث از دست دادن سريع استخوان و ايجاد پوکي شوند.هنوز کاملا مشخص نشده است که مصرف چه مقدار از اين دارو مي تواند باعث اين وضعيت شود، اما اعتقاد بر اين است که مصرف روزانه 5 ميلي گرم يا کمتر احتمال کمي دارد که ايجاد پوکي استخوان کند.اما مصرف کوتاه مدت اين داروها پوکي استخوان ايجاد نمي کند. کرمها و پمادهاي کورتون دار مثل بتامتازون ، هيدروکورتيزون و تريامسينولون و نيز تزريق داخل مفصلي کورتون مثلا به مفصل زانو يا شانه هم باعث پوکي استخوان نمي شوند.

بيماري هاي تيروئيد: پرکاري تيروئيد اگر به اندازه کافي درمان نشود، مي تواند منجر به از دست دادن استخوان و در نتيجه پوکي استخوان شود.همچنين در موارد کم کاري تيروئيد، در صورت استفاده بيش از اندازه از هورمون تيروئيد همين اثر ممکن است ايجاد شود؛ بنابراين خانمهايي که از قرصهاي تيروئيد استفاده مي کنند بايد با انجام آزمايش هاي منظم خون از ميزان هورمون تيروئيد خونشان باخبر باشند.

سابقه قبلي شکستگي استخوان: افرادي که دچار يک يا چند شکستگي استخوان بر اثر پوکي استخوان شده اند، احتمال زيادي دارد که در آينده نيز به شکستگي هاي ديگري مبتلا شوند.دليل اين وضعيت روشن نيست اما ممکن است به علت ساختمان شکننده استخوان آنها باشد.

ساير بيماري ها: بيماري هاي ديگري نيز وجود دارند که مي توانند پوکي استخوان ايجاد کنند. اين بيماري ها شامل بيماري کبدي مزمن ، نارسايي کليه ها و التهاب روده ها مي شوند.عوامل خطر مرتبط با نحوه زندگي بسياري از جنبه هاي زندگي روزانه مي تواند روي استخوان ها اثر بگذارد که گرچه اثر اين عوامل روي استخوان و ايجاد شکستگي به طور کلي کمتر از عوامل خطري هستند که قبلا شرح داده شد، اما از اين نظر که مي توان اين عوامل را اصلاح نمود و خطر پوکي استخوان را کاهش داد، اهميت دارند:عدم فعاليت بدني/ رژيم غذايي/ الکل/ سيگار کشيدن

***تشخيص پوکي استخوان ***

از آنجا که بيماري پوکي استخوان قابل پيشگيري است ، تشخيص هرچه سريع تر آن در افراد، بسيار حائز اهميت است.در عمل اين بدان معني است که قبل از بروز شکستگي ، کاهش توده استخواني را تشخيص دهيم. تا همين اواخر، اين امر ممکن نبود؛ اما امروزه راههايي وجود دارد که به وسيله آنها مي توانيم مقدار استخوان را در افراد اندازه بگيريم.اندازه گيري توده استخواني معمولا در قسمتهايي از اسکلت بدن انجام مي شود که احتمال شکستگي در آنها بيشتر است ؛ يعني مچ دست ، ستون فقرات و استخوان فوقاني ران. اندازه گيري توده استخواني اطلاعاتي در مورد احتمال بروز شکستگي مي دهد.همان گونه که اندازه گيري فشار خون اغلب براي پيش بيني خطر بروز سکته مغزي انجام مي شود يا اندازه گيري سطح کلسترول خون براي پيش بيني احتمال بروز بيماري قلبي صورت مي گيرد، بنابراين اندازه گيري توده استخواني هم براي ارزيابي احتمال بروز شکستگي انجام مي شود. آزمايش خون و ادرار با انجام آزمايش خون و ادرار نمي توان پوکي استخوان را تشخيص داد. اما با اندازه گيري انهدام و ساختن استخوان مي تواند براي اندازه گيري سرعت از بين رفتن استخوان استفاده شود. اين يک روش تحقيقاتي است و در کلينيک ها معمولا استفاده نمي شود، زيرا به اندازه کافي دقيق نيستند.

***بيماريابي پوکي استخوان ***

در حال حاضر، تراکم سنجي استخوان دقيق ترين راه براي تشخيص پوکي استخوان است. سوالي که امروزه زياد پرسيده مي شود اين است که آيا تمام خانمها بعد از يائسگي بايد آزمايش اندازه گيري تراکم استخوان بدهند؟گرچه امروزه متخصصان عقيده دارند اين کار براي همه افراد ضرورتي ندارد، اما شايد در آينده عقيده آنها عوض شود .به هر حال بايد افرادي که بيشتر در معرض ابتلا به پوکي استخوان هستند تحت آزمايش قرار بگيرند؛ ازجمله کساني که تحت درمان با داروهاي کورتون دار قرار گرفته اند، خانمهاي دچار آمنوره و خانمهايي که به يائسگي زودهنگام دچار شده اند.اين افراد بايد حتما تحت آزمايش تراکم سنجي استخوان قرار بگيرند تا مشخص شود آيا بايد تحت درمان باشند يا خير. اندازه گيري تراکم استخوان همچنين در افرادي که علايم پوکي استخوان را دارند انجام مي شود، مثلا در افرادي که قدشان کوتاهتر شده يا در راديوگرافي ديده شده که استخوانشان نازک شده است.در افرادي که قبلا دچار يک يا چند شکستگي شده اند نيز از اين آزمايش استفاده مي شود تا مشخص شود آيا آن شکستگي ها به علت پوکي استخوان بوده يا خير.

***درمان پوکي استخوان ***

گرچه هنوز هيچ درماني براي بازگرداندن اثرات سوئ پوکي استخوان وجود ندارد، اما مي توان کارهاي زيادي کرد تا سرعت از دست دادن استخوان در آينده کاهش يابد و به حداقل برسد.درمان پوکي استخوان شامل تسکين درد، بهبود حرکت و فعاليت و کمک به کنار آمدن با اثرات رواني اجتماعي بيماري مي شود و از کاهش بيشتر استخوان تا خطر بروز شکستگي در آينده جلوگيري مي کند.دانستن اين که اقداماتي وجود دارد که آنها مي توانند با انجام آنها باعث بهبود وضعيت شوند مثل تمرينات ورزشي ، تغيير در رژيم غذايي و جلوگيري از زمين خوردن و سقوط به اين بيماران کمک مي کند احساس غلبه بر بيماري و کنترل خودشان داشته باشند و شانس بهبودي خود را بيشتر کنند.همچنين بسياري از بيماران صحبت کردن با ساير بيماران دچار پوکي استخوان رامفيد تشخيص مي دهند و متوجه مي شوند که تنها آنها بيمار نيستند و افراد ديگري هم از اين بيماري رنج مي برند.

کنترل درد: درد در پوکي استخوان خيلي متغير است. بعضي افراد داراي درد مزمن شديدي هستند، در حالي که بعضي ديگر فقط يک درد جزيي دارند.دردي که به دنبال شکستگي استخوان فوقاني ران يا مچ دست ايجاد مي شود معمولا بعد از عمل جراحي بسرعت تسکين مي يابد گرچه ممکن است مصرف داروهاي مسکن براي مدتي ادامه يابد.در بيماراني که بعد از شکستگي مچ دست دچار آلگوديستروفي مي شوند، فيزيوتراپي ممکن است باعث تسکين درد شده و حرکت دست را بهبود بخشد. در موارد شديد از روشي به نام سمپاتکتومي مي توان استفاده کرد که در حقيقت بي حس کردن اعصابي است که آن منطقه از دست را عصب دهي مي کند.

قرصهاي مسکن درد: همين که درد کاهش پيدا کرد، استفاده از مسکنهايي مثل استامينوفن ، استامينوفن کدئين ، بروفن ، ديکلوفناک يا پيروکسيکام براي تسکين درد کافي خواهد بود. افراد به داروهاي مسکن واکنش هاي مختلفي نشان مي دهند، بنابراين اگر يک نوع داروي مسکن براي شما زياد موثر نيست ، مي توانيد داروي ديگري را امتحان کنيد.

فيزيوتراپي: فيزيوتراپي عبارت است از درمان علايم بيماري به وسيله حرکات و تمرينات خاص که در کنترل و درمان پوکي استخوان از اهميت بالايي برخوردار است و براي تسکين درد و بهبود تحرک و فعاليت استفاده مي شود.در بيماران دچار شکستگي ستون فقرات ، عضلات اطراف ستون فقرات اغلب به علت درد دچار اسپاسم و گرفتگي مي شوند و در نتيجه خودشان بيشتر باعث تشديد درد مي شوند.بنابراين تسکين اين گرفتگي عضلات با استفاده از فيزيوتراپي ملايم مي تواند به کاهش درد کمک زيادي کند. از هيدروتراپي (تمرين آرام در آب گرم) نيز مي توان براي تسکين اسپاسم و گرفتگي عضلات استفاده کرد.

کنترل رژيم غذايي: يک رژيم غذايي حاوي کلسيم زياد مي تواند به سلامت و قوي شدن استخوان ها کمک کند. لبنيات حاوي مقادير زيادي کلسيم هستند و افرادي که از لبنيات استفاده نمي کنند بايد براي رساندن کلسيم به بدنشان از قرصها و مکمل هاي کلسيم دار استفاده نمايند.از کاهش شديد وزن بايد خودداري شود چون اين کار باعث کاهش حداکثر توده استخواني خواهد شد.

کلسيم: يک رژيم غذايي متعادل براي سلامت استخوان ها بسيار اهميت دارد. بخصوص مصرف کلسيم کافي به رسيدن به يک حداکثر توده استخواني خوب کمک کرده و همچنين باعث کاهش از دست دادن استخوان در سن هاي بالاتر مي شود.گرچه بسياري از غذاها حاوي کلسيم هستند، اما تمام آنها بعد از خورده شدن ، کلسيم زيادي در بدن آزاد نمي کنند. بهترين منبع کلسيم ، لبنيات مثل شير و پنير و تخم مرغ هستند.

اثرات کاهش شديد وزن: لاغر شدن شديد داراي اثرات مضري روي استخوان هاست. بيماران دچار بي اشتهايي عصبي ، اغلب حتي هنگامي که جوان هستند دچار پوکي استخوان شديد مي شوند وگرچه مقداري از اين از دست دادن استخوان آنها مربوط به آمنوره است ، اما کاهش وزن آنها علت اصلي اين از دست دادن استخوان است.بي اشتهايي عصبي اغلب هنگام نوجواني و بلوغ ايجاد مي شود، يعني هنگامي که اسکلت بدن در حال رشد است. از دست دادن استخوان در اين مرحله منجر به کاهش حداکثر توده استخواني شده و خطر بروز پوکي استخوان را بشدت افزايش مي دهد.برعکس افرادي که داراي وزن بيش از حد هستند، توده استخواني زيادي دارند، اما اين بدان معني نيست که چاق شدن افراد را تشويق کنيم ؛ زيرا چاقي روي سلامت افراد اثرات زيانباري مي گذارد.بهترين کار اين است که با توجه به قد، به يک وزن مناسب دست پيدا کنيم. بيماراني که از پوکي استخوان رنج مي برند و افرادي که وزن کمتر از معمول دارند، بايد در صورت امکان افزايش وزن دهند و به وزن طبيعي برسند.

رژيم غذايي خاص: غير از مصرف مقادير زياد کلسيم ، رژيمهاي غذايي خاصي براي بيماران دچار پوکي استخوان توصيه نمي شود.در واقع مصرف مقادير زياد پروتئين که به صورت گوشت مصرف مي کنيم ، ممکن است باعث از دست دادن کلسيم از بدن شود. با اين حال ، گياهخواراني که از مصرف لبنيات خودداري مي کنند، بايد از قرصها و مکملهاي کلسيمي استفاده کنند.

مصرف ويتامين ها: کمبود ويتامين D در افراد سالخورده شايع است و مي تواند باعث از دست دادن استخوان شود. افرادي که زياد در خانه هستند و کمتر بيرون مي روند تا با نور خورشيد مواجه شوند ممکن است کمبود ويتامين D ايجاد شود.معمولا در رژيم غذايي افراد ويتامين D وجود دارد، اما منبع اصلي ويتامين D ماهي هاي چرب است که مردم کمتر آنها را به طور منظم مصرف مي کنند.لبنيات حاوي مقادير کمي ويتامين D هستند. مقدار نياز روزانه توصيه شده 400 واحد بين المللي IU است ، اما براي افراد سالخورده اين مقدار 800 واحد IU است.اين مقدار ويتامين کاملا بي خطر بوده و هيچ گونه عوارض جانبي ندارد.

تمرينات ورزشي: تمرينات ورزشي به غير از اين که براي سلامت استخوان ها مفيد است ، براي سلامت کلي بدن نيز سودمند است.فعاليت کم و بي حرکتي منجر به از دست رفتن سريع استخوان ها مي شود، در حالي که انجام تمرينات ورزشي بخصوص در هنگام کودکي و نوجواني مي تواند باعث افزايش توده استخواني شود.به طور کلي بهتر است به اندازه متوسط، تمرينات ورزشي انجام دهيم و روزي نيم ساعت پياده روي کنيم.

سيگار نکشيدن: سيگار کشيدن از هر نظر براي سلامت مضر است و استخوان ها هم در اين امر مستثنا نيستند. همچنين شواهد نشان مي دهد بعضي درمان هايي که براي پوکي استخوان انجام مي شود، در افراد سيگاري کمتر تاثير دارد.

جلوگيري از زمين خوردن و سقوط: در محيط اطراف ما موارد زيادي وجود دارد که خطر زمين خوردن و سقوط را در افراد افزايش مي دهد و شما فقط با دانستن نکاتي ساده مي توانيد از زمين خوردن جلوگيري کنيد.براي افرادي که مشکل تعادل دارند، استفاده از يک عصا مي تواند کمک کننده باشد، بخصوص در خارج از خانه.

مراجعه به پزشک: اگر نگران هستيد که ممکن است دچار پوکي استخوان باشيد يا بيماري خاصي داريد که زمينه را براي ايجاد پوکي استخوان در آينده آماده مي کند، مي توانيد به پزشک مراجعه کنيد و اين نگراني را با او در ميان بگذاريد.پوکي استخوان هر چه سريع تر تشخيص داده شود، نتايج بعدي بهتر خواهند بود.