در متون خانوادگي و تربيتي نقش اخلاق و معيار هاي اخلاقي بسيار پر رنگ به چشم مي خورد . همگان خوب مي دانند که اگر اخلاق خوب و نيکو بر راهبردهاي خانوادگي مسلط شود همه اعضاي خانواده از آرامش و ويژگي هاي پسنديده اي بهره مند مي شوند . و مي توان اطمينان حاصل کرد که تربيت فرزندان هم به شيوه هاي مناسب صورت گرفته و نسلي با اخلاق و نيکو طلب به بار مي نشيند. دراين ميان نام پيامبر اعظم بسيار طنين انداز بوده و ايشان به معلم اخلاق و الگوي به کار گيري اصول اخلاقي مشهور است .
به راستي پيامبر(ص) در تربيت و ساختن انسان هاي بزرگ از چه شيوه هايي استفاده کرده است؟ براي پاسخگوئي به اين سؤال بخشي از شيوه هاي تربيتي پيامبر اکرم(ص) را مورد بررسي قرار مي دهيم. البته اين شيوه ها اصول ثابتي هستند که در هر دوره و زماني مي توانند مورد استفاده قرار گيرند و ما اگر امروز هم از شيوه هاي پيامبر مکرم اسلام(ص) در تربيت انسان ها بهره بگيريم مي توانيم بهترين انسان ها را بسازيم.
معرفي پيامبر(ص) در قرآن کريم بعنوان اسوه و الگوي نيکو (اسوه حسنه) نيز به همين معناست که ما امروزه سيره آن مرد الهي و رهبر موفق تاريخ را سرلوحه کار خود بويژه در موضوع تربيت قرار دهيم.
پيامبر (ص) بدون هيچ چشم داشت مادي چنان مردم را از دل و جان دوست مي داشت و به آنان مهرباني مي نمود که وقتي درد و رنجي بر آنان وارد مي شد آن را بر روح و جان خويش احساس مي کرد.
الگوي عملي براي ديگران
بنا بر اصلي اخلاقي و روان شناختي که مربي بايد عامل به آنچه خود مي گويد باشد پيامبر(ص) نه تنها متخلق به اخلاق حسنه بود بلکه به فرموده قرآن داراي خلق عظيم بود. قرآن کريم پيامبر(ص) را به داشتن چنين خلق و خويي مي ستايد و مي فرمايد: «انک لعلي خلق عظيم؛ (قلم/4) تو اي پيامبر سجاياي اخلاقي عظيمي داري.» اين آيه شريفه هر چند في نفسه و بخودي خود، حسن خلق رسول خدا را مي ستايد و آن را بزرگ مي شمارد، بخصوص به اخلاق پسنديده اجتماعيش نظر دارد، اخلاقي که مربوط به معاشرت است از قبيل استواري بر حق و صبر در مقابل آزار مردم و خطاکاري هاي اراذل و اوباش و عفو و اغماض از آنان و سخاوت و مدارا و تواضع و امثال اينگونه مسائل اخلاقي. آن حضرت با ملايمت و حسن خلق، با مردم رفتار مي کرد به طوري که آنها شيفته نرمخويي، ملايمت و خوش رفتاري او بودند. پيامبر اعظم(ص) با دوستان و مؤمنان با شادابي و نشاط و رويي گشاده معاشرت داشت .و با ملايمت و نرمي رفتار مي نمود. خداوند در قرآن کريم خطاب به پيامبر مي فرمايد: «حسن اخلاق و مهرباني تو با مردم رحمتي از جانب خداوند است، و اگر تندخو و سخت دل بودي مردم از اطراف تو پراکنده مي شدند.»(آل عمران/ 159)
مشورت با ديگران
يکي ديگر از ويژگي هاي پيامبراکرم(ص) که نشان از زيبايي سلوک حضرتش دارد مشورت با ديگران است. آن حضرت با در نظر گرفتن افکار و انديشه هاي موافق و مخالف، از توانايي هاي روحي و فکري آن ها بهره مند مي شد. پيامبر مکرم اسلام با بکار بستن اين اصل تربيتي- مشاوره گرفتن در امور مختلف- مي آموزد که از اين طريق مي توان بر کشتي مطمئن نشست و از ميان امواج پرتلاطم درياي زندگي به ساحل نجات رسيد. مورخين و مفسرين اسلامي يکي از صفات پيامبر را در مسند مديريت، کثرت مشاوره دانسته اند و گفته اند: سيره پيامبر چنين بود که با اصحاب خود زياد مشورت مي کرد. نکته قابل توجه اينکه شيوه آن حضرت جنبه آموزشي داشت تا ديگران بياموزند بايد به آراء و افکار ديگران احترام گذاشت.
«حسن اخلاق و مهرباني تو با مردم رحمتي از جانب خداوند است، و اگر تندخو و سخت دل بودي مردم از اطراف تو پراکنده مي شدند.»
تواضع و فروتني
تواضع و فروتني از جمله صفات بزرگ و انساني پيامبر(ص) و بي شک يکي از عوامل تأثيرگذار در تقويت محبوبيت حضرتش در ميان مردم بود. او با وجود اينکه برترين است نه تنها خود را فوق ديگران نمي بيند بلکه بال هاي تواضع و فروتني خويش را بر مؤمنين و پيروان خود مي گستراند. رفتار متواضعانه رسول خدا به گونه اي بود که چون وارد مجلسي مي شد در نزديک ترين جاي محل ورود خود مي نشست. براي رسول خدا کراهت داشت کسي براي وي به پا خيزد و مردم نيز از اين جهت جلو پاي آن حضرت بلند نمي شدند، ولي هنگام رفتن، آنان با حضرتش برمي خاستند و همراهش تا در منزل مي آمدند.
رأفت و رحمت
يکي ديگر از ويژگي هايي که به عنوان اخلاق فردي آن حضرت مورد توجه مي باشد دوستي و مهربان بودن ايشان با مردم است. پيامبر (ص) بدون هيچ چشم داشت مادي چنان مردم را از دل و جان دوست مي داشت و به آنان مهرباني مي نمود که وقتي درد و رنجي بر آنان وارد مي شد آن را بر روح و جان خويش احساس مي کرد. درسي که از رفتار پرمهر پيامبر اسلام مي آموزيم اين است که به ديگران محبت داشته باشيم و از روي عشق و علاقه با آنان بر گرد محور ايمان جمع شويم.
احترام به کودکان
امروزه در علوم تربيتي مباحثي مبسوط درباره شخصيت دادن به کودک مطرح مي گردد. توجه به اين امر که سبب رشد و شکوفايي استعدادهاي کودک و بالا بردن کرامت و بارور شدن گوهر انساني او مي شود عاملي جهت ساختن انسان هايي فرزانه است. رسول مکرم اسلام(ص) نيز با لحاظ کردن اين مهم مي فرمايند: به کودکان خود احترام بگذاريد. حضرتش با وجود عظمت و شخصيتي که داشت در سلام کردن به کودکان پيشي مي گرفت و با آنان مهرباني مي نمود و معتقد بود که هر کس با کودک سر و کار دارد بايد کودکانه رفتار کند. چنان که حسنين (ع) را بر دوش خود سوار مي کرد
عدالت در رفتار
از ديگر شيوه هاي تربيت پيامبر رفتار عادلانه بود. مثلا پدري که دو کودک را همراه خود نزد پيامبر آورده بود و يکي را مي بوسيد و به ديگري بي اعتنايي مي کرد آن حضرت برآشفت و فرمود: چرا در ابراز محبت نسبت به فرزندانت به طور يکسان رفتار نکردي؟ پيامبر اکرم(ص) در آخرين وصيت هاي خود به مردم در حجه الوداع درباره همسران فرمودند: «اي مردم! زنان شما بر شما حقي دارند و شما نيز بر آنان حقي داريد… و من به شما سفارش و وصيت مي کنم که به زنان نيکي کنيد. زيرا آنان امانت هاي الهي در دست شما هستند .
بي شک پرداختن به زيبايي هاي روش هاي تربيتي پيامبر اعظم(ص) در اين مجال محدود، گنجاندن دريا در کوزه اي است. اما با اطلاع از همين چکيده مفيد مي توان حرکت هاي تازه اي را در رويه رفتاري خود ايجاد کرد و خانواده خويش را از جهت بهره مند نمود .