امام رضا(ع) در همين‌باره فرموده‌اند: «اوقات خود را به چهار بخش تقسيم کنيد: بخشي را براي عبادت، بخشي را براي کار و فعاليت براي تأمين زندگي، بخشي را براي معاشرت و مصاحبت با برادران مورد اعتماد و کساني که شما را به عيوبتان واقف سازند و بخشي را به تفريحات و لذايذ حلال اختصاص دهيد و از مسرت و نشاط ساعت تفريح و شادي، مي‌توانيد انجام وظايف ديگر خود را تأمين کنيد.»

البته اين نياز چون نيازهاي ديگر انسان، اگر مهار نشود و بي‌ضابطه باشد، به‌طور حتم، زيان‌هايي را به‌دنبال خواهد داشت؛ لذا بايد مرز شادي‌ها و تفريحات سالم و مشروع، از شادي ناروا و ناپسند روشن شود. شادي در قرآن، جايگاه خاصي دارد و به گونه‌هاي مختلف، مورد تاييد و توجه قرار گرفته است؛ اما نه شادي بيهوده و عبث، بلکه شادي توأم با اهداف الهي و انساني و لذا ايات قرآن درباره شادي دو دسته‌اند:

دسته‌اي از ايات، مؤمنين را دعوت به شادي مي‌کنند، مانند ايه: «قُل بِفَصلِ‌الله وَ بِرَحمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَليفرَحُوا هُوَ خَيرٌ مِمَّا يجمَعُونَ؛‌ [اي رسول خدا ! به خلق] بگو که شما بايد منحصراً به فضل و رحمت خدا شادمان شويد [و به نزول قرآن مسرور باشيد] که آن بهتر و مفيدتر از ثروتي است که براي خود اندوخته مي‌کنيد.» يونس/58

از اين رو، مردم به فضل پروردگار و به رحمت بي‌پايان او به اين کتاب بزرگ الهي که جامع همه نعمت‌ها است، بايد خشنود شوند، نه به جمع ثروت‌ها و بزرگي مقام‌ها و فزوني قوم و قبيله. همچنين قرآن، زماني که وعده الهي، مبني بر نصرت و پيروزي روميان اهل کتاب بر مشرکان مجوس، محقق مي‌شود، مي‌فرمايد: «بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ يَنصُرُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ در مدت چند سال فرمان ، فرمان خداست ، چه پيش از پيروزي و چه بعد از آن و در آن روز مؤمنان شادمان مي شوند، به ياري خدا خدا هر کس را که بخواهد ياري مي کند ، زيرا پيروزمند و مهربان است»روم/5-4

بنابراين، شادي‌ها بايد براساس ارزش‌ها و اهداف مقدس قرآن و پيروزي موحدان بر مشرکان باشد. دسته ديگري از ايات قرآن، شادي را مذمت مي‌کنند؛ البته شادي‌هاي بيهوده‌اي که براساس ضد‌ارزش‌ها هستند. در اينجا به دو نمونه از آنها اشاره مي‌شود:

1 - قرآن کريم در داستان «قارون» که فردي خود‌خواه و مغرور بود و شادي‌هاي مستانه داشت، از زبان قومش مي‌فرمايد: «اِذ قَالَ لَهُ قَومُهُ لاَ تَفرَح اِنَّ‌الله لاَ يحِبُ الفَرِحينَ؛ هنگامي‌که قوم قارون به او گفتند: شادي [مغرورانه] مکن که خداوند شادي‌کنندگان [مغرور] را دوست نمي‌دارد.»قصص/76

2 - قرآن کريم ضمن بيان عذاب‌هاي دوزخيان مي‌فرمايد: «ذَلِکُم بِمَا کُنتُم تَفرَحُونَ فِي الأرضِ بِغَيرِ الحَقِّ وَ بِمَا کُنتُم تَمرَحُون؛ اين به خاطر آن است که به ناحق در زمين شادي مي‌کرديد و به خاطر آن است که [سخت به‌خود] مي‌نازيديد [و از روي غرور و مستي به خوشحالي مي‌پرداختيد].»مومن/75

جالب اينکه در آخر ايه مي‌فرمايد: «بِمَا کُنتُم تَمرَحُونَ» که به معناي شادي به خاطر مطالب بي اساس، يا شدت فرح و... است و شدت فرح نوعاً منشأيي جز غفلت و غرور ندارد. بنابراين، آنجا که از شادي مذمت شده، به جهت همراه بودن شادي با گناه، غفلت و فساد است.
[اي رسول خدا ! به خلق] بگو که شما بايد منحصراً به فضل و رحمت خدا شادمان شويد [و به نزول قرآن مسرور باشيد] که آن بهتر و مفيدتر از ثروتي است که براي خود اندوخته مي‌کنيد.» يونس/58

اقسام شادي از نظر اسلام

نکته مهم و اساسي آن است که اسلام هر گونه شادي را تاييد نمي‌کند، بلکه براي آن حد و مرز قائل است هر چند شادي يک هيجان طبيعي براي انسان قلمداد مي‌شود و از اين حيث نمي‌توان آن را به انواع مختلف تقسيم کرد؛ اما با توجه به عامل پديد آورنده، انگيزه شادي، موقعيت زماني و مکاني و عوارض ديگر، چه بسا بار مثبت و منفي پيدا مي‌کند. از اين رو با نگرش ديني، شادي به دو قسم پسنديده و ناپسند تقسيم مي‌شود:



الف. شادي پسنديده
نوروز،کهن ترين ميراث معنوي بشر(2)

از نگاه دين اسلام، شادي پسنديده آن است که جهت گيري الهي داشته باشد و يا مقدمه اي براي انجام وظايف شرعي و الهي قرار گيرد؛ چون طبق نظام ارزشي اسلام، مطلوب واقعي، تقرب به خدا است و همة حرکات و سکنات و افعال انسان بايد در راستاي آن انجام گيرد تا تکامل حاصل شود. با توجه به معيار کلي گفته شده، مي‌توان براي شادي پسنديده ويژگي‌هاي ذيل را بر شمرد:

1 - همراه با گناه نباشد؛

2 -با غفلت از خدا مقرون نشود؛

3 - اعتدال و ميانه روي در آن رعايت شود.



در اينجا به چند نمونه از شادي‌هاي پسنديده اشاره مي‌شود:

1 - شادي در وقت اطاعت از خدا:

شادي حقيقي، وقتي است که انسان توفيق طاعت خداوند را پيدا کرده باشد و از گناه، دوري گزيند. حضرت علي(ع) مي‌فرمايد: «شادي مؤمن، به طاعت پروردگارش است و حزنش بر گناه و عصيان است.»

پيامبر اکرم(ص) در وصيت خود به امام علي(ع) فرمود: «اي علي! براي مؤمن در دنيا سه خوشحالي است: ديدار با برادران ديني، افطار از روزه و شب‌زنده‌داري در آخر شب.»

2 -شادي براي احياي حق يا از بين رفتن باطل:

امام علي(ع) در نامه‌اي به «عبدالله بن عباس» مي‌فرمايد: «اما بعد، انسان گاهي مسرور مي‌شود به خاطر رسيدن به چيزي که هرگز از دستش نمي‌رفت و گاهي محزون مي‌شود به خاطر از دست دادن چيزي که هرگز به آن نمي‌رسد. پس بايد شادي تو به خاطر احياي حق يا نابودي باطل باشد.»

3- تحول معنوي:

شادي، زماني پسنديده است که در انسان تحولي ايجاد شود و انسان بتواند خطاهاي گذشته خود را جبران کند و نيز روزي که احساس کند خداوند گناهان گذشته او را بخشيده است. امام علي(ع) فرمود: «عيد براي کسي است که بداند گناهانش بخشيده شده است.»

4 - شادي براي ديگران:

اگر مسلماني بتواند با چهره گشاده و لبخندي صميمي، غمي‌را از دل دوستش بزدايد، با اين عمل، علاوه بر اينکه خود به نشاط و شادي رسيده، عبادت پروردگار را نيز به جا آورده است. امام صادق(ع) مي‌فرمايد: «کسي که از چهره برادر ديني اش رنج و اندوهي را بردارد، خداوند به پاداش آن، ده حسنه در نامه اعمالش مي‌نويسد.» در روايتي ديگر امام محمد باقر(ع) مي‌فرمايد: «در نزد خدا، عبادتي محبوب‌تر از شاد کردن مؤمنان نيست.» البته شاد کردن ديگران از روش‌هاي مختلفي انجام مي‌گيرد، گاهي کلامي‌را به زبان آوردن، گاهي دادن هديه و گاهي با توجه کردن و نگاه کردن، مي‌توان فردي را مسرور و شاد کرد و گاهي هم با کمک مالي، مي‌توان خاطري را خرسند و شاد ساخت.

5 -شادي براي تشکيل مجالس جشن:

يکي از شادي‌هاي مثبت و پسنديده، تشکيل مجالس جشن و سرور به مناسبت روزهاي شادي معصومان(ع) است، مانند: سالروز ميلاد پيامبر اکرم(ص) و مواليد ائمه معصومين(ع) و مناسبت‌هايي مانند: عيد مبعث، عيد فطر، عيد قربان، عيد غدير و....

امام رضا(ع) به ريان بن شبيب فرمود: «اگر دوست داري در درجات عاليه بهشت با ما باشي، به حزن ما محزون و به شادي ما شاد باش!»(13)
حضرت علي(ع) مي‌فرمايد: «شادي مؤمن، به طاعت پروردگارش است و حزنش بر گناه و عصيان است.»

ب. شادي ناپسند
شادي

گاهي شادي‌ها ـ که از راه‌هاي مختلفي پيدا مي‌شود ـ با گناه و معصيت، و لهو و لعب توأم است.

1- شادي به گناه

از امام سجاد(ع) نقل شده که فرمودند: «از خوشحالي به گناه بپرهيز؛ چرا که خوشحالي به گناه از خود گناه بدتر و بزرگ‌تر است.»

2 -شادي در برابر لغزش ديگران

امام علي(ع) فرمود: «به لغزش ديگران خوشحال مشو؛ زيرا تو نمي‌داني که زمانه با تو چه خواهد کرد.»

3- شادي‌هاي تمسخر آميز

يکي از شادي‌هاي منفي، شادي‌هاي تمسخر آميز است که به‌منظور تحقير و تضعيف حق، انجام مي‌شود، مانند خنده فرعون در برخورد با دلايل منطقي و معجزات روشن حضرت موسي(ع)؛ چنان‌که قرآن مجيد مي‌فرمايد:

«فَلمَّا جَائَهُم بِاياتِنَا اِذَا هُم مِنهَا يضحَکوُنَ؛ ‌چون ايات ما را بر آنها آورد، او را مسخره کردند و خنديدند.» مطففين/29

اين روش مستکبران و طاغوت‌ها است که مي‌خواهند بدين وسيله به ديگران بفهمانند که اصلاً دعوت آنها قابل بررسي نيست و ارزش يک روش و برخورد جدي را ندارد.

4 - شادي مغرورانه

افراد کم ظرفيت، با دستيابي به مال و ثروت و مقام، چنان به شادي مي‌پردازند که از خود بي خود مي‌شوند. اين روش شادي و نشاط نيز از منظر قرآن مذموم و ناپسند شمرده شده است.

قرآن کريم درباره قارون مي‌فرمايد: «همانا قارون يکي از ثروتمندان قوم موسي بود که بر آنها طريق ظلم و طغيان پيش گرفت و ما آنقدر گنج و مال به او داديم که بر دوش بردن کليدهاي آن گنج‌ها صاحبان قوت را خسته مي‌کرد.»