فيلم سعيد، خواهرزاده‌اش را مي‌بيند؛ پسرك روبه‌روي دوربين كلي شعر مي‌خواند، نقاشي‌هايش را نشان مي‌دهد، سوره‌هايي را كه حفظ كرده مي‌شمارد، چند نمايش از كلاس ژیمناستیکش اجرا مي‌كند و بعد همراه دوربين مي‌دود توي اتاق تا تخت، لباس‌ها و اسباب‌بازي‌هايي را كه خودش مرتب كرده، نشان بدهد، سعيد هفت‌ساله، آخر فيلم با انگليسي دست‌وپاشکسته‌ای كه تازگي ياد گرفته، از همه خداحافظي مي‌كند. زن به آخرين تصوير سعيد لبخند مي‌زند، تلفن همراهش را به کناری می‌گذارد و نگاه پر از حسرتش مي‌لغزد روي پسرش كه گوشه اتاق، يك متكا را زير سر گذاشته و يكي را زير پا. بعد صدا مي‌زند احسان! و دوباره بلندتر تكرار مي‌كند، بار سوم متكا را با غيظ از زير سر پسرك مي‌كشد و داد مي‌زند: بلند شو خرس تنبل! ساعت 11 صبحه...، پسرك اما همچنان خواب است.

تنبل تنبلا كيه؟

اگر کودک شما با هر بهانه ممكن، از تکالیف مدرسه و به‌طورکلی مسئوليت‌هايي که به او سپرده‌ايد، شانه خالي مي‌كند، بسياري وقت‌ها دستوراتتان را از ياد مي‌برد و معمولاً انتظار دارد دیگران و به‌ويژه شما وظایف او را انجام دهيد، شما دارنده يك كودك با نشان تنبلي هستيد! البته زياد نگران نشويد؛ چراكه کودکان به اين دليل كه هنوز شخصیتشان شکل نگرفته است، کاملاً انعطاف‌پذیر هستند و می‌توان با استفاده از راه‌کارهای مختلف، تغییرات دلخواه را در رفتار آن‌ها پديد آورد.

چرا تنبلي مي‌آيد و مي‌ماند؟

در اهمال‌كاري كودك، چهار دسته از عوامل فردي، رواني، جسمي و خانوادگي مؤثر هستند:

 الف) علل فردی

1. منظم نبودن کودک در زندگی: کودک بی‌نظم شاید با اصرار شما کاری را شروع کند، اما بعيد به نظر می‌رسد كه تکلیف موردنظر را به سرمنزل مقصود برساند. منظم بودن آموختني است و بايد آن را به كودكان آموزش داد؛ البته یکی از بهترین روش‌هاي آموزش نظم، رعایت آن از سوی والدین و نظارت بر نظم در کارهای کودک است.

2. بی‌علاقگی کودک به کار خاص: به كودك حق بدهيد كه برخي كارها يا وظايف را دوست نداشته باشد و همين مسئله هم باعث انجام ندادن مکرر آن كار يا وظیفه از سوي او باشد. تا جايي كه ممكن است بكوشيد کاري به كودك بدهيد كه موردعلاقه‌اش باشد يا دست‌كم خودش آن را از ميان چند مسئوليت انتخاب كرده باشد.

3. زمان انجام تکلیف: اين‌كه چه وقت چه‌كاري را به كودك بسپاريم، اهميت بسيار دارد. براي مثال اگر در زمان خواب کودک یا زمانی که معمولاً کودک برنامه موردعلاقه‌اش را تماشا می‌کند، کاری را از او بخواهیم، بدون شك، فرزندمان نسبت به انجام آن رغبتی از خود نشان نمي‌دهد.

ب) علل روانی

1. جلب‌توجه والدین: کودکان، محتاج و مشتاق توجه‌اند و به همین دليل گاهي کاری مي‌كنند تا شما به آن‌ها توجه کنید هرچند این توجه، توجه منفی و همراه با ناراحتی شما باشد. راه‌کار پیشنهادی برای این کودکان توجه مثبت به آن‌هاست. سعی کنید کودکان را از محبت سیراب کنید. بازی، قصه خواندن برای کودک، بردن او به پارک و... می‌تواند نیازهای عاطفی او را ارضاء کند.

2. در عالم رؤیاست: کودکان آمادگی تخیل دارند و گاهی در طول روز در عالم خیال و تصورات غوطه‌ورند و توجهی به محیط اطرافشان ندارند، این خیال‌پردازی تا وقتی‌که به زندگی عادی آن‌ها لطمه نزند، طبیعی است. یادآوری اشتباهات مکرر کودک و سرزنش براي کوتاهی یا اشتباه او مساوی است با تنفرش از انجام کارهایی که شما بر دوش او گذاشته‌ايد. باید همیشه دقت کنید زمانی که شما کاری را از كودك خيال‌پردازتان خواسته‌ايد، او سخنان شما را شنيده و دستوراتتان را کاملاً متوجه شده است.

3. ضعف اعتمادبه‌نفس: اين ضعف، گاهي به‌صورت تنبلی در کودک بروز مي‌يابد. برای مثال، کودکی که خجالتی است و توان حضور در جمع را ندارد، ممکن است برای مراجعه به مغازه سر کوچه و خرید صبحانه مشکل داشته باشد یا دستور مادر را براي خرید نان اطاعت نکند. با شیوه‌هاي آموزش مهارت اعتمادبه‌نفس آشنا شوید و آن را به کودک خود بياموزيد.

4. افسردگی: ممكن است والدين افسردگي كودك را با تنبلي او اشتباه بگيرند؛ افسردگی، سبب بی‌انگیزگی و در نتیجه پشت گوش انداختن کارها در کودک می‌شود. براي درمان كودك افسرده باید به روان‌شناس كودك مراجعه كرد.

ج) علل جسمی

1. تغذیه: حتماً به تغذیه کودکتان توجه داشته باشید و به او از غذاهای پرانرژي و مقوی بدهيد تا نيروي لازم را برای انجام کار و فعالیت داشته باشد.

2. مشکل جسمانی یا ضعف بدنی: ممکن است کودک شما به دلیل وضعیت جسمانی خاصی که دارد به‌سختی از عهده کاری که از او می‌خواهید برآید و در نتیجه علاقه‌ای به انجام آن نداشته باشد؛ بنابراین، در تعیین وظایف کودک به توان بدنی آن‌ها توجه کافی داشته باشید.

د) علل خانوادگی

1. تبعیض در خانواده: تبعیض، سبب‌ساز از ميان رفتن اعتماد کودک شده و پديد‌آورنده کینه و دشمنی بین بچه‌هاست. تبعيض هم‌چنين، مشروعیت دستورات والدین را كم‌رنگ مي‌كند تا آنجا كه کودک خود را ملزم به انجام آن‌ها نمي‌بيند.

2. آموزش تنبلی به کودک: گاهی علت بی‌توجهی کودک به دستور والدین این است که او می‌داند والدینش تحمل و ظرفیت چند بار گفتن یک دستور را دارند و تا وقتی‌که آن‌ها را عصبانی نکرده، خود را مجبور به انجام آن کار نمی‌داند.

3. داشتن الگوی نامنظم: والدین، الگوهای کودک هستند. اگر آن‌ها سهل‌انگار، بي‌تعهد و نامنظم باشند، فرزندشان وارث همه این رفتارها خواهد بود. کودک آنچه را از او می‌خواهیم انجام نمی‌دهد، بلکه آنچه را از ما می‌بیند انجام می‌دهد.

چه كنيم نيايد؟ چه كنيم برود؟

برای زدودن مشكل تنبلي كودكان، هم بايد به راه‌كارهاي پيشگيرانه توجه داشت و هم توصيه‌هاي حذف رفتار تنبلي را آموخت.

1. با احترام بخواهيد: درخواست مؤدبانه را همه مي‌پذيرند. کودکان، روحیه حساس و زودرنجي دارند و برخورد تند باعث لج‌بازی آنان می‌شود.

2. نظارت و بازهم نظارت: اگر کاری را از کودکتان می‌خواهيد، دقت کنید که حتماً آن را انجام دهد. عدم نظارت والدین باعث تنبلی او در انجام وظایفش می‌شود. در این زمینه به وعده‌ووعیدهای خود نسبت به پاداش و تنبیه عمل کنید.

3. انتظارات خود را تنظيم كنيد: انتظار شما از کودکتان باید مطابق توانمندی و سن او باشد نه بیش‌تر. والدین باید بدانند که گاهي کارهای ساده نیز ممکن است برای کودک مشکل باشد. در این صورت باید ابتدا آن کار را به او یاد بدهند و سپس از او انتظار عملکرد مطلوب داشته باشند.

4. كاري كنيد لذت ببرند: بچه‌ها شادي‌طلب و لذت‌جو هستند و در برابر آنچه باب ميلشان نيست، مقاومت مي‌كنند. والدين بايد شرایط را به‌گونه‌اي تنظیم کنند كه کودک از کاری که به او مي‌سپارند، لذت ببرد. تفاوتي نمي‌كند؛ هركس كاري را كه رنج و عذاب داشته باشد، نمي‌پذيرد، به‌ويژه اگر سخن از كودكان در ميان باشد.

5. کودک پادو نيست: كودكان هم مثل بزرگ‌سالان از دستورهاي پي‌درپي عصباني مي‌شوند؛ به‌خصوص اگر نقششان تا حد يك پادوي دم‌دستي پايين بيايد.

6. آموزش کمک كردن: تعجب مي‌كنيد اگر بدانيد خردسالان علاقه‌مند كمك به بزرگ‌سالان هستند. پدر و مادر می‌توانند از این علاقه و استعداد به شکل مطلوب بهره‌برداری کنند و از ابتدای خردسالی به کودک وظایفی در حد توان او بسپارند. خردسالان عموماً به برداشتن چیزی از زمین و آوردن آن برای پدر و مادرشان علاقه دارند. مثلاً یک خردسال می‌تواند لباس، اسباب‌بازی و چیزهای دیگر را از روي زمین جمع‌آوری کند.

7. امر ساده و قابل‌فهم: اگر از کودک كاري می‌خواهید، باید آن را در جمله‌های کوتاه، ساده و قابل‌فهم بيان كنيد. هم‌چنین با یادآوری، مطمئن شويد كه كودك آن کار را فراموش نکرده است.

تنبل‌ها درمان مي‌شوند

1. حفظ خونسردی: در برخورد با اهمال‌کاری کودک هرگز عصبانی نشوید. خشمگين شدن نشان‌دهنده شکست شماست و در این صورت کودک خود را ملزم به انجام دستورات نمی‌بیند.

2. همه‌چيز بر اساس ضوابط: به‌صورت توافقی برنامه‌ای در خانه تنظیم کنید که مشخص کند چه کسی و چه زمانی، چه‌کاری را باید انجام دهد. بكوشيد قوانین شما عادلانه باشد و با هم‌فکری همه اعضای خانواده به تصویب برسد. لازم است اين قوانين در محلي كه براي همه قابل‌رؤیت است، نصب شود. در اين برنامه‌ريزي باید برخی کارها به‌صورت نوبتی انجام بگیرد.

3. آزمايش توجه کودک: گاهی كه کودک متوجه حرف‌های شما نیست و به بازی و تلویزیون سرگرم است شما باید توجه او را به حرف‌هایتان بسنجيد مثلاً به چشمان او نگاه کنید و از او بپرسید: پسرم، چه گفتم؟ آیا می‌شود کاری را که از تو خواستم، برايم تکرار کنی؟

4. تشویق و تحسین: بالأخره کودک شما در برخی امور خوب عمل می‌کند، شما می‌توانید از کارش در این زمینه‌ها تعریف کنید تا در بقیه كارها نیز بهبود یابد. براي مثال به او بگوييد «دختر خوبم! امروز کمک زیادی در مرتب کردن اتاق به مامان کردی، من از تو خيلي ممنونم!» هم‌چنین می‌توانید براي كارهاي خوب فرزندتان، در یک روز خاص به او جایزه بدهید. هم‌چنین می‌توانید کارت امتیاز تهيه كنيد و هنگامی‌که فرزندتان کار خوبی انجام می‌دهد یک کارت امتیاز به او بدهید و در صورت رسیدن امتیازهای او به حد معینی، براي او جایزه‌ای مناسب فعالیتش در نظر بگيريد.

5. همه‌چیز با محبت: در لحن صحبت‌ها و در شيوه رفتار با او منطقی و خوشایند برخورد کنید و در همه حال از نگاه و رفتار محبت‌آميز غافل نشويد.

6. پاداش از نوع علايق: بعضی از فعالیت‌ها مثل گردش، بازی فوتبال و یا تماشای تلویزیون موردعلاقه کودک هستند. والدین می‌توانند از این مسئله بهره‌برداری تربیتی نمایند و برای مثال، تماشای تلویزیون را مشروط به مرتب کردن اتاق كنند.

7. از بازي كمك بگيريد: مي‌توانيد با اندكي خلاقيت، دستوری را که به کودک می‌دهید، به شکل بازی مطرح کنید. براي مثال «من برات ساعت رو كوك مي‌كنم ببينم مي‌توني تا 15 دقيقه ديگه كمدت‌رو مرتب كني؟ اگر ساعت زنگ بزنه تو باختي، اما اگه موفق شدي 15 امتياز جايزه مي‌گيري.» در همه حال تحسین و تشویق را فراموش نکنید.

8. محدودیت دستور: والدین نباید چند کار مختلف را یک‌جا از کودک بخواهند، ابتدا یک کار از او بخواهید پس از آن‌که آن را با موفقیت به فرجام رساند، کار دوم را از او طلب كنيد.

9. یاد‌آوری بدون سرزنش: اگر کاری را به کودکتان سپردید و با اهمال‌کاری او روبه‌رو شدید، کافی است که با حالتی جدی و مصمم آن را یادآوری کنید و نیازی به عصبانیت یا سرکوفت نيست. والدین باید توجه كنند که اگرچه کارهای منزل در نظر والدین کوچک هستند، ولی ممكن است برای کودک، سخت و ناخوشایند باشند. نوع برخورد با کودک می‌تواند باعث تشدید این رفتار او شود مثلاً جمله «خودت را به کری زدی، مگه صدبار نگفتم اتاقت‌رو جمع کن!» در برخورد با کودک باعث می‌شود که برای انجام هر کاری منتظر باشد تا شما بارها جمله خود را تکرار کنید و عصبانی شوید تا بعد از آن، كار را انجام دهد.

10. قاطع باشید: برای مثال به کودک نگویید: چه‌طوره بریم حمام، نه؟ در عوض با قاطعیت به او بگویید: پسرم من مطمئنم که اگر تا ده بشمارم تو داخل حمام هستي.

11. برای کودک ضرب‌الاجل تعیین كنيد: مثلاً بگویید «تا ده می‌شمارم تا تو بری و اسباب‌بازی‌هات‌رو جمع کنی»؛ البته باید در اجرای آن جدّی و پیگیر باشید تا حتماً کودک آن را انجام دهد والا اگر شما ضرب‌الاجل تعیین کنید و او اعتنایی به آن نکند اوضاع، بدتر از قبل خواهد شد.

12. تنبیه و محرومیت: درصورتی‌که راه‌کارهای دیگر کارساز نبود، محرومیت کودک از برخی امتیازها مثل بازی کردن، پول‌توجیبی و اسباب‌بازی، می‌تواند به اصلاح رفتار تنبلی کودک، کمک کند.

13. كمك كردن: گاهي لازم است كودك را در انجام دستورات ياري برسانيد. دست او را بگیرید و با جدیت او را در موقعیت عمل قرار دهید.

14. تصحیح بیش‌ازحد: یعنی اگر کودک وظایف خود را سر وقت انجام نداد و مشکلی به وجود آمد مجبورش کنید بیش‌تر از مقداری که تخریب داشته، اتاق را تمیز کند. مثلاً اگر اسباب‌بازی‌هایش را سر زمانی که گفته‌ايد، از گوشه اتاق جمع نکرده و باعث کثیف شدن اتاق شده است او را وادار کنید تا همه اتاق را تمیز کند. اگر این کار را بلد نیست یا توان انجام آن را ندارد، دست او را بگیرید و کمکش کنید، ولی باید حتماً اتاق را تمیز کند.

نکته‌های پایانی

1. اجازه دهید فرزندتان اشتباه کند. انسان‌ها هنگامی‌که در شرایط غیرمعمول قرار می‌گیرند دچار هیجان شده و کمی فراموش‌کار می‌شوند. به خاطر یک‌بار انجام ندادن وظیفه محوله، زیاد حساسیت نشان ندهید.

2. نظر کودک را درباره وظایفي كه به او سپرده‌ايد، جويا شويد. نظر‌سنجی از کودک می‌تواند به پذیرفتن و عمل او به دستور محوله کمک کند.

3. گاهي لازم است دليل دستور خود را به کودک توضیح دهید؛ زیرا هیچ‌کس دوست ندارد کار غیرمنطقی و از روی سلطه را انجام دهد، اگرچه آن فرد کودک باشد.

4. اگر چند كار به كودكتان سپرده‌ايد و می‌خواهید پس از انجام يكي سراغ ديگري برود، كارها را به‌صورت مرحله‌بندي شده، براي او توضیح دهید مثلاً بگویید می‌توانی تا ساعت 1:30 بازی کنی، بعدش باید به حمام بروی.

هادی عبدلی (روان‌شناس)

مجله آشنا، شماره 223، صفحات 79-75.