احساس مسئولیت والدین در خصوص تربیت فرزند، از نکات مهم و قابل توجه است که باید پیش از تولد او اقدام کرد و از خدا استمداد جست: «چون زن سنگین شد، آن دو (زن و شوهر) از خداوند، پروردگارشان، درخواست کرده (و گفتند:) که اگر فرزند شایسته ای به ما بدهی، قطعا از سپاسگزاران خواهیم بود.» (اعراف، ۱۸۹) خداوند متعال، فرزند شایسته و صالح می دهد، اما این ماییم که سبب انحراف فرزندان می شویم: «پس چون (خداوند) به آن دو، فرزندی صالح داد، آنان در آنچه به ایشان عطا نمود، برای خدا شریکانی قرار دادند، ولی خداوند از آنچه که آنان شريك او قرار می دهند، برتر است.» (اعراف،۱۹۰)
پس از ولادت نیز، والدین در همه دوران های کودکی تا جوانی، نسبت به سرنوشت فرزندان خود مسئولند: «در این هنگام نوح، فرزندش را که در گوشه ای قرار داشت صدا زد (و گفت :) ای پسرم ! (ایمان بیاور و) با ما سوار شو و با کافران مباش.» (هود، ۴۲)
همان گونه که اگر باغبانی نهالی در زمین بکارد، لازم است در تربیت آن بکوشد و عوامل پرورش آن را فراهم کند و از هرگونه عوامل آسیب رسان جلوگیری نماید، تا آن نهال، درختی پر ثمر گردد، پدر و مادر نیز باید در تربیت فرزند کوشا باشند که کوتاهی در این امر، منجر به سقوط فرزند و انحراف او خواهد شد. در قرآن می خوانیم: بهشتیان درباره دلیل بهشت رفتن خود از یکدیگر سؤال می کنند: (طور، ۲۵) و در پاسخ می گویند: ما درباره رفتار و کردار و تربیت خانواده و اولاد خود توجه کامل داشتیم و می ترسیدیم که مبادا به انحراف و کجروی فکری یا عملی کشیده شوند، و با اخلاق و موعظه و توجه، فرزندان خوبی تربیت کردیم: (طور، ۲۶)
پیامبر اکرم (ع) فرمودند: «همه شما نسبت به زیردست خود مسئول هستید ... مرد، مسئول خانواده اش... و زن مسئول شوهر و فرزندش است.»
در روایات آمده است که رسول خدا به برخی از کودکان نگاه کردند و فرمودند: «وای بر اطفال آخرالزمان به جهت پدرانشان؛ گفته شد: ای رسول خدا از پدران مشرک؟ فرمود: نه، از پدران مؤمن که واجبات را به آنان نمی آموزند و زمانی که فرزندانشان خود می آموزند، جلوی آنان را می گیرند و از آنان به اندکی از دنیا راضی می شوند، من از آنان نیستم و آنان از من نیستند.»
در تربیت فرزند اگرچه پدر و مادر هر دو مسئولند، ولی سنگینی این کار معمولا بر دوش مادر است. زیرا او بیشتر به بچه نزديك است و با او سر و کار دارد.
رسول اکرم (ص) فرمودند: «هر نوزادی بر فطرت اسلام و دور از شرك ، متولد می شود، و رنگ هایی همچون یهودیت و نصرانیت از طريق پدر و مادر در او القاء می گردد.»
در روایتی دیگر نیز فرمودند: «خداوند رحمت کند بنده ای را که فرزندش را برنیکی و سعادتش یاری کند؛ به او احسان نماید و با او انس و الفت بگیرد و به آموزش و پرورش او بپردازد.»
امیرمؤمنان علی (ع) نیز می فرماید: «حق فرزند بر پدر این است که برای او نام نيك انتخاب کند و تربیت او را به نیکی انجام دهد و قرآن را به او بیاموزد.»
به فرزندان صالح، پاداش مجاهدتهای والدین اعمال صالح والدين، نه تنها در فرزندان که در نسل و ذریه آنان نیز تأثیرگذار است. امام صادق (ع) فرمودند: «خداوند به خاطر فلاح و رستگاری مرد مؤمن، فرزند و نوه اش را نیکبخت می نماید، و به خاطر حرمت و کرامتی که آن مؤمن نزد خداوند دارد، پیوسته در حفظ الهی اند.» سپس امام (ع) آن دو نوجوان یتیم را ذکر کرد که خداوند حضرت خضر را مامور تعمیر دیوارشان برای حفظ گنج نمود و دلیلش را صالح بودن پدرشان دانست: «و پدرشان مردی صالح بود.» (کهف، ۸۲) آیا ندیدی که خداوند به جهت صلاح والدين (با اقدامی که) به نفع آن دو نوجوان (نمود) به نوعی از ایمان و صلاح والدين) سپاسگزاری کرد.
آری! عملکرد پدران در سرنوشت نسلشان مؤثر است: «و آن (کلمه توحید) را در میان نسلش کلمه ماندنی قرار داد. باشد که آنان (به توحید) بازگردند.» (زخرف، ۲۸) و پاداش خدمتها و نیکیهای خالصانه پدر، در نسل او منعکس می شود و فرزندان صالح، پاداش مجاهدت های والدین است. يك حرکت الهی از يك پدر بزرگ، نسلی را در رحمت الهی غرق می کند: «چون ابراهیم از مشرکان و از آنچه به جای خدا می پرستیدند کناره گرفت، ما اسحاق و (فرزندش) يعقوب را به او عطا کردیم و همه را پیامبر قرار دادیم.» (مریم، ۴۹) آن گونه که خداوند متعال، امامت را نیز در نسل و ذریه پیامبر اسلام (ص) قرار داد و البته این به معنای آن نیست که نظام نبوت یا امامت، موروثی است، بلکه به معنای آن است که طهارت باطن، به فرزندان و نسل منتقل می شود و در صورتی که دیگر شرایط فراهم باشد، او به مقام نبوت یا امامت می رسد. البته لیاقت ذریه هم شرط است. لذا هنگامی که حضرت ابراهیم با مقام امامت را برای فرزندانش طلب کرد، خداوند متعال پاسخ داد که عهد امامت من به نااهلان از نسل تو نمیرسد: (بقره، ۱۲۴) گاهی نیز فرزندان و نسل آینده، زحمت های پدران را تباه می کنند و از خوبان، نسل نااهل پیدا می شود.