از نعمتها و الطاف الهی در آفرینش، «زینت» است. قرآن کریم، یکی از نعمت های خداوند را، زینت آسمان ها به ستارگان میداند: «وآن را برای بینندگان زینت دادیم.» (حجر، ۱۶) خداوند متعال، آراستگی، زیبایی و زینت را دوست دارد و به آن امر فرموده است: «ای فرزندان آدم ! نزد هر مسجد (به هنگام نماز، لباس و) زینت های خود را برگیرید.» (اعراف، ۳۱) و کسانی را که زینت های حلال را بر خود یا دیگران حرام می کنند، مورد بازخواست قرار می دهد: «بگو: چه کسی زینت هایی را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و همچنین رزق های پاکیزه و دلپسند را بر خود حرام کرده است؟ بگو: أين (نعمتها) در زندگی دنیا برای مؤمنان است، اگر چه كافران هم بهره مندند، در حالی که روز قیامت مخصوص (مؤمنان) است...» (اعراف، ۳۲)

سفارش به زینت و آراستگی در گفتار و سیره پیشوایان دینی، جایگاه ویژه ای دارد. امیرالمؤمنین (ع) می فرمایند: «خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد و دوست دارد که اثر نعمت را در بنده اش ببیند.»

امام صادق (ع) فرمودند: «خداوند عزوجل زیبایی و زینت کردن را دوست دارد و تظاهر به فقر را دشمن دارد.»

پیامبر گرامی اسلام درباره مسواك و استفاده از عطر و به جای آوردن غسل جمعه و اصلاح سر و صورت و پوشیدن لباس سفید، عنایت و دقت خاصی داشت و هرگاه می خواست از خانه بیرون برود، در آینه نگاه می کرد و یکبار که آینه نبود، با نگاه در ظرف آب، عمامه اش را درست کرد و آن قدر از عطر استفاده می کرد که حتی در تاریکی شب از بوی عطرش، او را می شناختند.

روزی پیامبر اکرم (ص) لباسش را به عایشه داد و فرمود: «آن را بشوی. گفت: دیروز شستم. فرمود: آیا نمی دانی که لباس تسبیح خدا میکند و هنگامی که کثیف شد تسبیح او قطع می شود. همچنین، آن حضرت به شخصی را دید که موهای پریشان و لباس های کثیف و نامرتبی دارد، فرمودند: «تمتع و بهره گیری از نعمت های الهی و اظهار نعمت، جزئی از دین است.»

سفیان ثوری، خدمت امام صادق (ع) رسید؛ لباس امام را که دید، گفت: این لباس برای شما مناسب نیست، لباس ساده تری بپوشید. امام فرمود: پیامبر که لباس بسیار ساده می پوشید در زمانی بود که مردم تنگدست بود، اما اگر وضع مردم خوب باشد، ابرار و مؤمنان از کفار و منافقان سزاوارترند که از مال حلال بهره‌مند شوند.

گروهی از صوفیه به امام رضا (ع) گفتند: وضع لباس شما خوب است و امام باید لباس و غذا و مرکبش ساده باشد. حضرت فرمود: «یوسف پیامبر خدا بود، در حالی که دیباج می پوشید و بر تخت تکیه می زد. همانا آنچه از امام انتظار است، قسط و عدالت است. اسلام، آیین فطری است و انسان فطرتا از زینت لذت می برد و زیبایی را دوست دارد. مرد و زن، هر دو در محیط منزل، موظف به آراستگی و تجمل برای یکدیگرند. آراستگی، چه در محیط خانه و چه در محیط اجتماع، البته با رعایت حدود شرعی، از دستورات اسلام است و به تعبیر روایات، در زمانی که مشکل مادی نباشد و زمان گشایش باشد، انسان های مؤمن و ابرار به خوش پوشی و تجمل سزاوارترند.

آراستن و زینت و بهره بردن از لباس های زیبا، تا آنجا که به اسراف کشیده نشود، مانعی ندارد: «ای فرزندان آدم! همانا بر شما لباسی فرو فرستادیم تا زشتی (برهنگی) شما را بپوشاند و زیوری باشد.» (اعراف، ۲۶)

برخی از همسران، به ویژه مردان تصور می کنند که در خانه نیاز به آراستگی ظاهری نیست، در حالی که در همه شرایط، به ویژه شرایط امروزی، با وجود رسانه ها و نمایش افراد رنگارنگ، حضور مناسب با سر و وضع مرتب در منزل، یک امر ضروری است. 

همچنین، استفاده از بوی خوش و مناسب که مورد علاقه همسر است، مورد تأکید می باشد.

با توجه به اهمیت این وظیفه و نقشی که در تحکیم خانواده دارد، به مسأله مهم آراستگی و زینت در خانواده» و وظیفه زنان و مردان به تفکیک می پردازیم: 

الف) زینت زن برای شوهر

بهره گیری از زیورآلات برای زنان و دختران امری طبیعی و جزء غريزه آنان است: «او در زیور پرورش می یابد.» (زخرف، ۱۸) و اسلام ، زینت و آرایش زن برای همسر را سفارش فرموده و نشان دادن زینت را جز برای شوهر و دیگر افراد محرم، حرام می داند:

«و زینت خود را ظاهر نکنند، جز برای شوهر، یا پدر... و پای خود را به گونه ای به زمین نکوبند که آنچه از زیور مخفی دارند، آشکار شود.» (نور، ۳۱) در قدیم، دختران و زنان، چیزی شبیه دستبند، در پا می کردند که نوعی زینت محسوب می شد و هنگام راه رفتن صدای خاصی ایجاد می کرد و موجب جلب توجه می شد. قرآن از انجام این کار در بیرون خانه و در حضور نامحرمان نهی می کند. متأسفانه، در جامعه امروزی، برخی افراد سادگی در منزل و زینت و خودآرائی در بیرون خانه را منش خود قرار داده اند که بر خلاف مبنای اسلام است.

زنی از نبی مکرم اسلام که در خصوص حق شوهر سؤال نمود، حضرت فرمود: «... و بر زن لازم است تا خود را به خوشبوترین عطرها خوشبو کند و نیکوترین لباسش را بپوشد و به زیباترین زینت هایش تزیین نماید و خود را صبح و شام بر همسر عرضه نماید ...»

گاهی پیامبر اکرم پا به بعضی زنان خود که ژولیده بودند، نهیب می زد و می فرمود: «چرا شما را در خانه ژولیده موی و سرمه نکشیده و خضاب نکرده، می بینم .»

از پیامبر سؤال شد که زینت زنی که شوهرش نابیناست، چیست؟ فرمودند: «بوی خوش و حنا...» شاید از آن جهت که حنا هم بوی خوش دارد و هم از بین برنده بوی بد عرق است. معطر بودن زن آن قدر اهمیت دارد که پیامبری در خرید جهیزیه حضرت زهرا (س) به مقداد دستور داد تا عطر زیادی برای فاطمه (س) بخرد.

اگرچه رسول گرامی اسلام را به مردان می فرمودند تا ناخن هایشان را کوتاه کنند؛ اما به زنان می‌فرمودند که ناخن را از ته نچینند که این کار برای زینت آنان بهتر است.

زن سخنوری نزد رسول خدا نین آمده و عرضه داشت که ما زنان پرده نشینیم و شوهرداری و خانه داری و تربیت فرزند کار ماست و ما از جهاد بهره ای نداریم، چیزی به ما بیاموز تا ما را به خدا نزدیک نماید. پیامبر فرمودند: «بر شما باد به ذکر خداوند در دل شب و اوقات روز و چشم پوشی (از نامحرم) و پایین آوردن صدا و....» او سؤال کرد: من آرایشگر هستم و زنان را آرایش می کنم و آنان را برای شوهرانشان زینت می نمایم؛ آیا این کار گناه دارد تا من از آن امتناع بورزم؟ حضرت فرمود: به این کار ادامه بده و زنان را برای شوهرانشان، آرایش و زینت کن.

امام باقر (ع) فرمودند: «برای زن سزاوار نیست که بی زیور باشد، و لو به اینکه گردنبندی به خود آویزان نماید و سزاوار نیست که دستش را بدون حنا بگذارد، ولو اینکه حنا را مسح كند (و رنگ کمی به دستش بنشیند.) و اگر چه زن سالخورده باشد.»

از جهت فقهی نیز، زایل نکردن چیزهای تنقر آور از بدن، که مانع کامیابی و لذت شود، بلکه ترک نظافت و زینت برای همسر، زن را «ناشزه» می کند. 

نهی از خودآرایی در برابر نامحرم

زینت و آرایش زن، با همه سفارشی که در حریم خانواده دارد، در هنگام حضور در جامعه ممنوع است. قرآن کریم، حضور زنان در جامعه را مجاز می شمرد، اما می فرماید: «و در خانه هایتان قرار و آرام گیرید و مانند زنان دوران جاهلیت، برای خودنمایی، با زینت و آرایش در میان مردم ظاهر نشوید.» (أحزاب، ۳۳) أين آيه از هرگونه جلوه گری و خود آرایی و پوشیدن هرگونه کفش و لباسی که سبب آشکار شدن زیور و زیبایی های زن شود، نهی نموده است. چنانکه در آیه های دیگر از گفتار همراه با ناز و کرشمه و تحريك آميز نهی نموده است: «پس به نرمی و کرشمه سخن نگویید تا مبادا آن که در دلش بیماری است طمعی پیدا کند، و نیکو و شایسته سخن بگویید.» (احزاب، ۳۲)

روشن است که آشکار شدن زینت زن در برابر نامحرم مفاسدی دارد و زن را در معرض نگاه و توجه ناپاکان قرار می دهد و سبب وسوسه و تحریک آنان برای کامگیری و لذت جویی می شود. آرایش بی جای زنان در جامعه، سبب سردی روابط خانوادگی می گردد و مردانی که در جامعه به زنان رنگارنگ نگاه می کنند، دیگر در خانه، علاقه و میل چندانی به همسر خود نشان نمی دهند، زیرا همواره او را با تمام زنانی که دیده اند مقایسه می کنند.

در آیات قرآن، دستورات بسیاری برای رعایت عفت و پاکدامنی آمده است ، که نشان دهنده اهمیت «عفاف» و «پاکدامنی» و نقش جدی آن در سلامت خانواده و جامعه می باشد. در لزوم عفت و پاکدامنی نیز بین زن و مرد فرقی نیست و ما به اقتضای بحث حاضر، به مسأله عفاف زنان پرداختیم. در پایان، چند روایت در مذمت زینت و خودآرایی زن به هنگام خروج از خانه بیان می نماییم:

رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند:

- «هر زنی که خود را خوشبو کند و از منزل خارج گردد، پیوسته لعن می گردد تا به خانه اش برگردد.»

- « (در شب معراج) زنی را دیدم که گوشت بدنش را می خورد و آتش از زیرش زبانه میکشید... و او کسی بود که بدنش را برای مردم تزیین می نمود.»

- «زمانی که شوهرت نیست، برای دیگران خود را خوشبو نکن! هر کس از شما که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، زینتش را برای غیر شوهرش قرار ندهد و پوشش و دستبند خود را آشکار نکند و هر زنی که اندکی این رفتار را برای غیر شوهرش داشته باشد، قطعا دینش را فاسد کرده و پروردگارش را بر خودش غضبناک نموده است.» 

و امام صادق (ع) فرمودند:

- « شایسته نیست که زن وقتی از خانه بیرون می رود، لباسش را معطر کند.»

- «هر زنی که خودش را برای غیر شوهرش، خوشبو کند، نماز او پذیرفته نمی شود؛ تا آنکه خود را از عطری که زده شستشو دهد؛ مانند شستن خود از جنابت .»

ب) آراستگی شوهر برای زن

از وظایف شوهر نیز آراستگی برای همسر است. رسول گرامی اسلام (ص) مظهر آراستگی و پاکیزگی بود. به موقع، موی صورت و ناخن خود را کوتاه می کرد. به سرمه و مسواك و نظافت بدن و زدودن موهای زائد اهمیت می داد و هزینه عطر او بیش از هزینه غذای او بود. از هر مسیری که می رفت، تا مدتی از بوی عطرش آکنده بود. يك روز که عطر نداشت، مقنعه همسرش را که بوی عطر می داد، نمناك کرد و به سر و صورت مالید تا عطر آن به سر و صورتش منتقل شود. از بعضی روغن ها برای مالیدن به بدن استفاده می کرد. مسواکش همیشه همراهش و حتی شبها زیر متکایش بود؛ در سفر، آینه و سرمه و مسواك را همراه خود برمی داشت.

آن بزرگوار در سفارشی با اهمیت فرمودند: «لباسهای خود را تمیز کنید و موهای خود را کم کنید، مسواك بزنید و آراسته و پاکیزه باشید؛ زیرا برخی یهودیان چنین نکردند و زنانشان زناکار شدند.» و در کلام دیگری فرمودند: «هریک از شما باید خودش را برای همسرش آماده کند؛ همان گونه که همسرش خود را برای او آماده می نماید.»

آراستگی مرد در محیط خانه، زن را از خطر توجه به مردان دیگر دور می کند. در روایات، مردان به رنگ کردن موهای سفید تشویق شده اند تا جایی که در روایتی، پیامبر اکرم به خرج کردن یک درهم برای خضاب را با فضیلت تراز درهمی دانست که في سبيل الله هزینه شود، سپس در ادامه همین روایت، آن حضرت فواید خضاب نمودن را برشمرده و آن را هم زینت دانست و هم بوی خوش. در سیره معصومین (ع) آمده است که آن بزرگواران خضاب می کردند و وقتی برخی افراد با تعجب سؤال می کردند که آیا خضاب نموده ايد؟ آن بزرگواران، به جای اکتفا کردن به جواب کوتاه و «بله» گفتن، به نوعی پاسخ می دادند تا آنان را نیز به آراستگی تشویق و ترغیب نمایند. حسن بن جهم می گوید که بر امام کاظم (ع) وارد شدم، در حالی که خضاب کرده بود، عرض کردم: خضاب نموده اید؟ فرمود: «بله، این کار از چیزهایی است که عفت زنان را زیاد می کند و و زنانی عفت را کنار می گذارند که شوهرانشان، آراستگی ظاهر را ترک می کنند.» سپس فرمودند: «آیا دوست داری همسرت را با حالتی ببینی که او تو را در زمان ناآراستگی با آن سر و وضع می بیند؟» گفتم: «نه»، فرمودند: «همسر تو نيز همینطور است (و خوش ندارد که با سر و وضع نامناسب تو را ببیند.) » سپس فرمودند:

«از اخلاق پیامبران، پاکیزه و تمیز بودن و خوشبو کردن خود و اصلاح سر و دوام مباشرت و أنس با زنان است...»

عده ای نیز بر امام باقر وارد شدند و دیدند که آن حضرت خضاب کرده است. از آن بزرگوار سؤال کردند، امام فرمودند: «من همسرانم را دوست دارم؛ لذا به خاطر آنان موهای سپیدم را رنگ می کنم.»

معصومین علاوه بر رفتار عملی، اصحاب و یاران خود را به تجمل معقول و آراستگی تشویق می کردند. رنگ کردن موی سفید، با رنگ سیاه را وسیله جلب محبت و أنس زنان می دانستند. رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند: «با حنا خضاب کنید که حنا چشم را روشن می کند و مو را می رویاند و بو را خوش می نماید و به همسر آرامش می بخشد.»

طرح و رنگ «لباس» نیز از چیزهایی است که در آراستگی نقش آفرینی میکند. امام على (ع) می فرماید: «لباس، زیبایی را آشکار می کند.» رسول خدا ما مشغول خطبه بود، حسنین (ع) با لباس سرخ در حالی که کودک بودند، وارد شدند. گاهی ائمه لباس زرد می پوشیدند.

در روایت آمده که فردی به منزل امام سجاد وارد شد و در توصیف پوشش أمام نت گفت: «برتن او لباس رنگی بود.» ائمه ای لباس و تنوع در پوشش را در صورت مکنت مالی فرد، بلا اشکال می دانستند؛ البته تا جایی که به اسراف کشیده نشود. کسی از امام صادق - سؤال کرد: شخصی مال دارد و چند نوع لباس میخرد، آیا اسراف است؟ امام (ع) فرمودند: «هر کس که دارای وسعت (مالی) است، طبق وسعت خود هزینه کند.»

در تمیز و مرتب نگاه داشتن مونیز سفارش هایی از معصومین غلا وارد شده است. کسی از امام صادق (ع) سؤال می کند: مردی که موی سرش بلند است، فرق سر بگیرد یا آن را به حال خود رها کند؟ امام فرمودند: «فرق بگیرد.» البته، با توجه به روایت دیگر، فرق گرفتن از سنت نبوی نیست؛ لكن وقتی شخص بخواهد مویش را بلند نگاه دارد، نباید موهایش، آشفته و پریشان باشد. رسول خدا (ص) فرمودند: «کسی که بخواهد مو داشته باشد، یا به نیکی عهده دارش باشد یا آن را بتراشد.»

در پایان این بحث برای اهمیت آن به این سخن امام رضا (ع) اشاره میکنیم که آن حضرت فرمودند: «زنانی از جاده عفت خارج شدند و علتی جز این نداشت که مردان آنها به خودشان نمی رسیدند.»

چند تذکر در بحث زینت

١- زینت زن در جامعه، وقار و عفاف اوست نه آرایش ظاهری. رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند: «عفاف، زینت زن است. از ویژگی های زنان بهشتی این است که هم زیبا و دلربا هستند، هم پاك و عفیف و پوشیده: «گویی (از شدت سفیدی) تخم مرغانی هستند پوشیده و پنهان.» (صافات، ۴۹) و چشم دوختن از غیر، از ویژگی های زنان بهشتی است: (صافات، ۴۸)؛ در قرآن کریم نیز ابتدا از عفت آنان گفته شده و سپس از زیبایی شان: «پیش از این، هیچ جت وانسى آنان را لمس نکرده است.» (رحمان، ۵۶) «گويا آنان یاقوت ومرجان هستند.» (رحمان، ۵۸)

۲- توجه اصلی انسان، باید به آرایش باطن باشد: «ای فرزندان آدم! همانا بر شما لباسی فرو فرستادیم تا هم زشتی (برهنگی) شما را بپوشاند و هم زیوری باشد، (ولی) لباس تقوا بهتر است.» (اعراف، ۲۶) جمال يوسف (ع) موجب گرفتاری او شد، ولی تقوایش موجب نجات او گردید؛ اگر یوسف در زیبایی بی نظیر بود،

در عفت، الگویی برای همگان است: «(یوسف) گفت: پرودگارا! زندان برای من از آنچه مرا به سوی آن می خوانند محبوب تر است. و اگر حیله آنها را از من باز نگردانی، به سوی آنها تمایل می کنم و از جاهلان میگردم.» (یوسف،۳۳)

قرآن، درباره جایگاه ایمان در نزد مؤمنان می فرماید: «ولی خدا ایمان را محبوب شما قرار داده و در دلهایتان آن را زینت بخشیده است.» (حجرات، ۷) ايمان، زینت دلهاست؛ همان گونه که کوه ها و دریاها، دشت ها و آبشارها و همه آنچه روی زمین است، زینت زمین اند. آری، زینت انسان، كمالات معنوی است و جلوه های مادی، زینت زمین هستند.

با همه اهمیتی که زینت های مادی در زندگی و خانواده دارد، اما زینت های معنوی، نقش جدی و بسیار مهمی در استحکام بنای خانواده دارد که نباید از آن غفلت نمود.

۳- علاقه به زینت، نباید انسان را گرفتار خود سازد و بهره گیری از آن باید کنترل شده باشد؛ مرز خودآرائی باید حفظ شود وگرنه، تجمل پرستی و مد پرستی و چشم و هم چشمی مانع آرامش روانی انسان می گردد.

۴- مردان و زنان، در آراستگی حدود را رعایت نمایند و گرفتار وسوسه و تحریک شیطانی نشوند. انسان فطرتا زینت و زیبایی را دوست دارد و شیطان از این گرایش درونی، سوء استفاده می کند: «و شیطان اعمالشان را برای آنان زینت داد، پس آنان را از راه (خدا) باز داشت.» (عنکبوت، ۳۸) امام صادق (ع) فرمودند: «رسول گرامی اسلام به مردان را از شبیه شدن به زنان و زنان را از شبیه شدن به مردان نهی می نمودند.»

۵- آنچه مهم است پوشش مناسب است، نه لباس گران قیمت و فشار بر اقتصاد خانواده . امام صادق (ع) فرمودند: «تجمل کن (و آراسته باش که خدا جميل است و جمال و زیبایی را دوست دارد؛ و (البته) تجمل تو از (مال) حلال باشد.» قرآن نیز از اسراف در زینت، همچون اسراف در خوردن و آشامیدن نهی کرده و فرموده است(اعراف، 31) صرفه جویی، محبوب خداوند است و بهره گیری از زینت، مانند بهره گیری از غذا باید دور از اسراف باشد. قرآن کریم، بیش از بیست مرتبه نهی از اسراف کرده است.

۶- علاوه بر حرمت خودآرایی و زینت برای نامحرم، برخی از انگیزه های دیگر برای زینت هم ممنوع است؛ همچون زینت برای فخرفروشی (قصص، ۷۹) از نظر شرعی، زینت زن در عده وفات، زینت حاجیان درحال احرام ، زینت مسجد با طلا و زینت مرد با طلا حرام است.

۷- در روز جمعه، سفارش به زینت و لباس بهتر شده است؛ از غسل جمعه، عطر زدن، شانه زدن، پوشیدن تمیزترین لباسها و گرفتن ناخن و موهای زائد.