با بهره­گیری از زمان و وقت است که می­توان دنیا و آخرت را آباد کرد؛ حضرت محمد صلى الله عليه و آله می­فرمایند: یک ساعت مدیر عادل از70سال عبادت برتر است.  در رویکرد اسلامی، یک انسان مومن کسی است که زمانش را مدیریت نماید، نه اینکه زمانه او را مدیریت نماید. امیرالمومنین علیه السلام می­فرمایند: دور اندیش کسی است که زمانش را مدیریت کند، همچنین امام می­فرمایند: یک انسان مومن، کسی است که وقتش همیشه پر باشد؛ (و هيچ گاه بيكار نيست و برعکس هم می فرمایند اگر فردی بدون برنامه باشد، زمانه او را مشغول می کند؛ هر كه به روزگار مشغول گردد (بدون برنامه باشد)،روزگار او را مشغول سازد. امام جعفرصادق عليه‌السلام می فرمایند: آدم مغبون و زيانکار کسي است که با غبن و فريب، دارد عمر خود را ساعت به ساعت از دست مي‌دهد!  این احادیث نشان می دهد که اولاً با یک ساعت می شود70 سال کار موثر و ارزشی­تر انجام داد و ثانیاً باید زمان  و وقت در اختیار را مدیریت کرد و نباید اوقات را بدون هدف و عادی گذراند؛ باید برای استفاده از اوقات و زمان طرح و برنامه داشته باشیم.

يك روز 86400 ثانيه است، اما چگونه است كه برخي اشخاص، موسسات بزرگ، سازمان­ها يا حتي كشورها را در زمان ياد شده اداره مي­كنند، در حالي كه برخي ديگر در همين زمان قادر به اجراي ساده­ترين كارها نيز نيستند و­چنين به نظر مي­آيد كه مشكلات، آن­ها را به كام خود فرو مي­كشد. راز اين مساله در مديريت موثر زمان نهفته است. 

برخی از عواملی که مدیریت زمان را مشکل می­کند، عوامل ساختاری و بیرونی و محیطی خارج از کنترل انسان است؛ مثلاً «سالانه 5 هزار ميليارد ساعت وقت مردم در ترافيک کلان شهرها هدر مي‌رود». اگر بررسی علمی و دقیقی در همین مسئله در صف‌های اتوبوس، نوبت‌های پزشکی بیمارستان‌ها و مطب‌ها، صف توزیع بعضی از کالاها، رسیدگی به پرونده‌ها در بعضی از ادارات و... انجام شود به آمارهای تکان‌دهنده‌ی دیگری نیز خواهیم رسید که تمام آن‌ها یا اکثرشان می‌تواند با برنامه‌ریزی و اهمیت قائل شدن برای وقت مردم بر طرف شود و کسانی که در این زمینه‌ها در هر سطحی مسئولیتی دارند قطعاً نسبت به این امر در قبال مردم، انقلاب و اسلام مسئول بوده و باید پاسخگوی کم‌توجهی خود باشند.

نتایج یک مطالعه نشان داده که 30 درصد منفعل­اند(بی تفاوت)،50 درصد واکنشی هستند(به اتفاقات واکنش نشان می­دهند- سراسر زندگی مشغول­اند)، 10 درصد در رویا زندگی می­کنند. فقط 10 الباقی هدفدار زندگی می­کنند که از این میان فقط 3 درصد اهداف خود را مکتوب کرده­اند.

قانون 80 *20 در اقتصاد میگوید: 80 درصد از ثروت جامعه در اختیار 20 درصد افراد قرار دارد و بقیه (80درصد افراد جامعه) تنها از20درصد ثروتها برخوردارند. 80 درصد از مهمترین بخش زندگی شما توسط 20 درصد از زمان روزانه شما شکل میگیرد و 80 درصد از وقت شما صرف ایجاد تنها 20درصد منفعت میگردد. انسان­های موفق همانند تمام افراد بشر 24 ساعت در شبانه روز وقت در اختیار دارند اما تفاوت آنها این است که از آن کارهایی که80 درصد وقت آنها را میگیرد و تنها 20درصد منفعت ایجاد میکند صرف نظر میکنند. روانشناسان معتقدند كه تقريباً 21 روز زمان لازم است تا فرد عادت­هاي خود را تغيير دهد. اولین نسل مدیریت زمان را می­توان با نوشته­ها و صورت موجودی­ها توصیف کرد. تقویم­ها و دفترچه­های قرار ملاقات معرف دومین نسل مدیریت زمان است، سومین نسل مدیریت زمان که ما با آن روبه­رو هستیم، نقطه نظرهای مهمی از قبیل: اولویت بندی توصیف ارزش­ها و مقایسه ارزشمندی­های نسبی، فعالیت­های مبتنی بر روابط به آن ارزش­ها را به نقطه نظرهای نسل پیشین افزود. اما نسل چهارم مدیریت زمان که با شیوه های قبلی کاملاً متفاوت است و بر حفظ و حراست و خود جوشی و کیفیت زندگی تأکید دارد. این نسل بر این ادعا پا می فشرد که مشکل مدیریت زمان کیفیتی بیرونی نمی­باشد بلکه اداره اوضاع و شرایط خویش و توجه به خود است. بنابراین در منابع مدیریت علمی، آنچه را که مدیریت زمان می­گویند الگو، اصول و قواعد می­باشد نه معرفی مصادیق و تعیین برنامه برای هر فرد، و وقتی قواعد و الگو گفته شود، فرد می­تواند بر اساس الگو و قواعد، برنامه سالانه، ماهانه و روزانه خویش را تعیین نماید. بر همین اساس وقتی ادبیات اسلامی ناظر بر مدیریت زمان ملاحظه می شود، معصومین علیهم السلام نسخه واحد(برنامه زمانبندی و برنامه سین) برای هر فرد تجویز نمی­کنند بلکه الگو و منطق و اصول مدیریت زمان و عمر را تبیین و تجویز می کنند.

مدیریت زمان همان برنامه روزانه یا صرفاً تنظیم برنامه­ها از لحاظ زمان­بندی نیست، این از فردی به فرد دیگر فرق می کند و متفاوت است. بنابراین مدیریت زمان،  الگو و قواعد استفاده از زمان است که پیرو آن خود فرد می تواند برنامه سین و زمان­بندی خود را استنتاج و استخراج کند. از بعد فردی در احادیث اسلامی هم قالب و الگوی و حتی اصول و قواعد آن در مدیریت زمان و توزیع وقت یک انسان مومن در قالب­های سه گانه و چهارگانه ارائه شده است. در همین جا هم باید اذعان کنیم که هیچ کس به اندازه معصومین علیهم السلام توان معماری درست الگو و اصول مدیریت زمان انسان به معنای حقیقی انسان و زمان را ندارد؛ اما یکی از گمشده­های امروزی در نهادها و سازمان­ها، الگوی مدیریت زمان است. از منظر اسلام «همه وقت مومن پر و مشغول است»  در مدیریت اسلامی، مدیر به عنوان الگو و اسوه مطرح است و بر همین مبنا باید مدیریت زمان و وقت خود را تنظیم نماید. مدیریت زمان یکی از مهمترین ویژگی­های مدیران اسلامی است و مدیران با تنظیم زمان و وقت می­توانند سازمان تحت فرماندهی خود را به سمت تعالی و پیشرفت به حرکت درآورند و همین­طور محیط را نیز برای پرورش مدیران با همان دیدگاه و اندیشه مهیا می کنند.

بهره بری از اوقات فراغت در بیانات مقام معظم رهبری

وقت آزاد و استفاده بهینه ازاوقات فراغت دغدغه های مهمی است که در بیانات مقام معظم رهبری نیز اشاره و تاکیداتی بر آن دیده می شود.

"ما فکر اوقات فراغت جوانان، یا در کردن اوقات فراغت آنان باشیم. منظورم این است که در زمینه مسائل فرهنگی بایستی یک دید وسیعی را مورد توجه قرار داد و همه‌ی اینها را با حساسیت تعقیب کرد."

"طبقات مختلف جامعه شامل مردان و زنان شهری و روستایی و همه کسانی که قادر به خواندن هستند باید با کتاب ارتباط برقرار کنند و در اتوبوس، تاکسی، مطلب پزشک، اداره، مغازه و در اوقات فراغت در خانه کتاب بخوانند."

"ایجاد زمینه مناسب برای مشارکت و سرمایه گذاری سازمان‌های دولتی، غیر دولتی و آحاد مردم برای احداث مراکز فرهنگی، هنری و ورزشی ویژه بانوان."

"در اوقات فراغت، دانشجویان مسائل علمی و فرهنگی را دنبال کنند. این اردوهایی که هست، بعضی از آنها خیلی خوب است؛ بخصوص شما که الحمدللَّه بچه‌های مسلمانی هستید و کم و بیش با مسائل اسلامی، گسترش دینداری، تقوا و پارسایی در دانشگاهها آشنا هستید؛ این خیلی مهمّ است."

"از این فراغت تابستان و از این فرصت برای مطالعه، برای فراگیری، برای شرکت در کارهای بدنی که در خدمت مردم هست - گاهی بسیج و دیگران، کارهایی را در اختیار جوانها میگذارند؛ فعالیتهای بدنی، خدمات، سازندگی - و کمک به پدر و مادر، کمک به خانواده، تهذیب و ورزش استفاده کنند. ورزش هم یک کار لازم است. من به همه‌ی جوان‌ها، دخترها، پسرها، توصیه‌ی دائمیام این است که ورزش بکنند."

"من میگویم بایستی جوانان، پیران، مردان، زنان، شهریها، روستاییها و هر کسی که با کتاب میتواند ارتباط برقرار کند، باید کتاب را در جیبش داشته باشد و تا یکجا بیکار نشست - مثل اتوبوس، تاکسی، مطب پزشک، اداره، درِ دکان وقتی که مشتری نیست، در خانه به هنگام اوقات فراغت- کتاب را دربیاورد و بخواند."

­­­

عوامل اتلاف وقت مديران :

مهمترين عوامل اتلاف وقت براي مديران به شرح زير است:

1. برنامه نداشتن و مجری صرف برنامه های دیگران شدن؛ مثلاً ملاقات هاي متعدد بدون وقت قبلي یا قطع كار با تلفن­هاي كنترل نشده.
2. تعيين نكردن اهداف و اولويتهاي كاري و جلسات متعدد و غير ضروري.
3. دستورات ناكافي و يا مبهم و گرفتار شدن در كارهاي جزئي.
4. عدم تفويض اختيار به ديگران و وابسته کردن همه کارها به خود.
5. وسوسه انجام كارهاي متعدد.
6. عدم دسترسي به اطلاعات و يا دريافت گزارش­هاي ناقص و انجام کارهای موازی یا عمل بر اساس ندانسته­ها.
7. ضعف قاطیعت در تصمیم گیری و موكول كردن تصميم به بعد.
8. ناتواني در «نه» گفتن و «الان وقت ندارم»؛ البته نه گفتن به معنای بی احترامی نیست.
9. عدم اطلاع از پيشرفت كار و اندازه گيري آن؛ کاری که اندازه گیری نشود، مدیریت هم نمی شود.
10. خستگي و میل ضعیف به کار.
11. عجله کردن و تمايل به حصول نتايج زودرس.
12. ضعف تخصص و عملكرد ضعيف خود و منتصبین.
13. ورود غیرمسئولانه و بی ربط در موقعيت هاي بحراني و غير قابل پيش بيني.
14. کارتابل، نرم افزار و ميز كار شلوغ و عدم ساماندهي شخصي كار.

توصيه­ها برای جلوگیری از اتلاف وقت مديران :

1. زماني را براي كارهاي پيش بيني نشده در نظر بگيريد.
2. به ساعت بدن خود توجه كنيد و سعی کنید آن را فعال و سالم نگه دارید و به آن برنامه بدهید.
3. به خواب و استراحت به میزان لازم و ضروری اهميت بدهيد.
4. همواره كاري را كه بزرگتر، سخت‌تر و مهم‌تر است در اولويت قرار دهيد.
5. يكي از بدترين راه‌هاي استفاده از وقت اين است كه كاري غير لازم يا بي اهميت را به بهترين وجه انجام دهيد.
6. هيچ وقت براي انجام همه كارها وقت كافي وجود ندارد، ولي براي مهم‌ترين كارها وقت كافي هست.
7. به جاي آن‌كه به تمام كار بزرگي كه در برابرتان قرار گرفته فكر كنيد، ذهن خود را فقط روي همان قسمت از كار كه در حال انجامش هستيد متمركز نماييد.
8. گاهي ارزش يكي از ده كاري كه در ليست داريد به تنهايي بيش از مجموع ساير كارها است.
9. دنيا پر از آدم‌هايي است كه منتظرند كسي از راه برسد و به آنها انگيزه بدهد تا به انساني تبديل شوند كه آرزويش را دارند.

 احادیث مدیریت زمان:

احادیثی که به الگوی مدیریت زمان تأکید دارند:

1. الگوی چهاربخشی مدیریت زمان عمری: پيامبر گرامي اسلام (صلي‌الله عليه و آله و سلم): لا تَزولُ قَدَما عَبدٍ يَومَ القيامَةِ حَتّى يُساَ لَ عَن اَربَعٍ عَن عُمُرِهِ فيما اَفناهُ وَ عَن شَبابِهِ فيما اَبلاهُ وَ عَن مالِهِ مِن اَينَ اَ كتَسَبَهُ وَ فيما اَ نفَقَهُ وَ عَن حُبِّنا اَهلَ البَيتِ: انسان، در روز قيامت، قدم از قدم برنمى ‏دارد، مگر آن كه از چهار چيز پرسيده مى‏ شود: از عمرش كه چگونه گذرانده است، از جوانى‏ اش كه چگونه سپرى كرده، از ثروتش كه از كجا به دست آورده و چگونه خرج كرده است و از دوستى ما اهل بيت. امالی(صدوق) (ص39 - خصال ج1 ، ص 253، ح 125)
2. الگوی سه بخشی روزانه: امام صادق (عليه‌السلام): اهمیت و جایگاه این اوقات را این‌گونه متذکر می‌شوند: «شایسته است مسلمان عاقل ساعتی از روز خودرا برای کارهایی که بین او و خداوند انجام می‌گیرد اختصاص دهد و ساعتی را با برادران دینی و ایمانی خود ملاقات کند و در امور معنوی و اخروی با آنان گفتگو کند و ساعتی نفس خود را با لذایذ و مشتهیاتش،که گناه نباشد، آزاد بگذارد و این ساعت لذت، آدمی را در انجام وظایف دو ساعت دیگرکمک می‌کند»
3. الگوی چهار بخشی روزانه: امام رضا (علیه‌السلام) ‌فرموده‌اند:«کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد. ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا، ساعتی برای تأمین معاش، ساعتی برای مصاحبت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیوبتان واقف می‌سازند و در باطن نسبت به شما خلوص و صفا دارند و ساعتی را به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسّرت و نشاط ساعت تفریح، نیروی انجام وظایف ساعات دیگر را تأمین نمایید.»
4. الگوی ساعت به ساعت: امام جعفرصادق(عليه‌السلام): المَغبونُ مَن غَبَنَ عُمْرهُ ساعةً بعدَ ساعَة: آدم مغبون و زيانکار کسي است که با غبن و فريب، دارد عمر خود را ساعت به ساعت از دست مي‌دهد! (بحار، ج ٧٨، ص ١٥٢)
5. الگوی خطی گذشته، حال و آینده: امام جعفرصادق(عليه‌السلام):اَلأيّامُ ثلاثةٌ: فيومٌ مَضي لايُدْرَكُ و يومٌ اَلناسُ فيهِ فَيَنبَغِي أَن يَغتَنِموُهُ وَ غدٌ اِنّما فی اَيديهم اَمَلُه: ايام زندگي سه روز است: يک روز که گذشت و ديگر دسترسي بدان نيست، ديگر روزي است که اکنون مردم در آن به سر مي‌برند و بايد که آن را غنيمت بدارند و ديگر فردايي است که آرزوهاي خود را تنها بدان بسته‌اند. (تحف‌العقول، ص ٣٢٤)

 احادیثی که اصول و قواعدِ مدیریت زمان را تبیین می کنند:

1. اميرالمؤمنين عليه‌السلام: عُمرُ المَرءِ لاقيمةَ لَه:عمر انسان (آنقدر گرانبها است که) به هيچ قيمتي قابل ارزيابي نيست. (اسرارالبلاغه، ص ٨٩)
2. اميرالمؤمنين عليه‌السلام: اِضاعَةُ الفُرصَةِ غُصَّةٌ:از دست دادن فرصت‌هاي خير، براي انسان ماية غم و اندوه است. (نهج‌البلاغه، کلمة ١١٤)
3. اميرالمؤمنين عليه‌السلام:اِنتَهِزوا فُرَصَ الخَير فإنّها تَمُرُّ مَرَّ السَّحابٍ: از فرصت‌هاي خوب استفاده کنيد. آن‌ها مانند ابر زودگذرند. (فهرست غرر، ص ٣٠٤)
4. اميرالمؤمنين عليه‌السلام: مِنَ الخُرقِ تَرکُ الفُرصةِ عِندَ الإمکان: فرصت که به دست آمد، از دست دادن آن نشانة حماقت و ابلهي است. (شرح غرر، ج ٦، ص ٤٥)
5. اميرالمؤمنين (عليه‌السلام): اِمضِ لِكُلِّ يَومٍ عَمَلَهُ فَاِنَّ لِكُلِّ يَومٍ مافيه: هر روز به کارهاي همان روز بپرداز. کار هر روزي اختصاص به روز خود دارد. (نهج‌البلاغه، نامة ٥٣)

خلاصه ای از مدیریت زمان در ادبیات فارسی:

قدر وقت ارنشناسد دل و کاری نکند                                 بس خجالت که از این حاصل اوقات بریم

کار را از وقت، چون کردی جدا                                              این یکی گردد تباه، آن یک هبا

گهر وقت بدین خیره گی از دست مده                        آخر این در گرانمایه بهایی دارد

جهد را بسیار کن، عمر اندکی است                                           کار را نیکو گزین، فرصت یکی است

کاردانان چون رفو آموختند                                                    پاره های وقت را با هم دوختند

عمر را باید رفو با کار کرد                                                     وقت کم را با هنر بسیار کرد.

جوانا ره زطاعت امروز گیر                                                     که فردا جوانی نیاید زپیر

قضا روزگاری زمن در ربود                                                    که هر روزش از پی شب قدربود

من آن روزها قدرنشناختم                                                     بدانستم اکنون که درباختم

به غفلت بدادم زدست ، آب پاک                                             چه چاره کنون جز تیمم به خاک

مکن عمر، ضایع به افسوس وحیف                                          که فرصت عزیز است والوقت ضیف

دست حسرت گزی ار یک درمت فوت شود                                         هیچت از وقت تلف کرده پشیمانی نیست!

رهرو آن نیست گهی تند و گهی خسته رود                               رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود