انسان بی هدف، کاملاً تابع حوادث و پیشامدهاست. کسی که هدف روشن و مشخصی در زندگی دارد، پس از رسیدن به موفقیت، احساس خوشبختی و آرامش می کند. راز تمام موفقیت­ها و شکست­ها، در کیفیت و کمیت استفاده از زمان، نهفته است. مديريت زمان از جمله اصول مديريت اثربخش مي باشد كه نيازمند مؤلفه و اصول در جنبه های فردي و رفتارسازماني مديريت زمان تقسيم مي شوند. با توجه به اهميت برخورداري از اصول مديريت زمان در ارتقا رهبري و بهره وري سازماني، لازم است كه عنايت و توجه بيشتري به اين مبحث معطوف گردد و ارتقا توانمندي مديران در كسب و تبیین مؤلفه ها و اصول مدیریت زمان و لحظه‌شناسی‌ رفتاری اثر مثبت بر رفتار هاي سازماني مديريت زمان و در نتيجه افزايش بهره وري سازمان می گردد.

-اهمیت و ضرورت وجود مدیریت زمان:

یکی از نام های روز قیامت یوم الحسره است. «أَن تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَى علَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ وَإِن کُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ: (اين دستورها براى آن است که) مبادا کسى روز قيامت بگويد: افسوس بر من از کوتاهي­هايى که در اطاعت فرمان خدا کردم و از مسخره‏کنندگان (آيات او) بودم!» در قرآن به قدری به وقت احترام شده كه گویی در اوج ارزش‏ها و مادر فضایل است، تا آنجا كه خداوند به آن سوگند یاد نموده و می‏فرماید:«والعصر؛ سوگند به وقت»، و در قیامت اهل باطل و اتلاف گران وقت زیان خواهند دید، تا آنجا كه با ناله و فریاد می‏گویند؛ به دنیا باز گردیم و از وقت استفاده كنیم. در بسیاری از روایات «مغبون» حقیقی کسی شمرده شده که اوقات گرانقدر عمر خویش را بیهوده از دست بدهد. امام علی علیه السلام می­فرمایند:«سخت ترین غصه­ها از دست رفتن فرصت­هاست.»، نیز می­فرماید:«فرصت­ها چون ابر می­گذرند، بکوش که درراه خیر از آنها بهره­گیری واگر نه پشیمان می­شوی.» در جای دیگر انسان فرزند زمان دانسته شده است.

از مجموعه آیات و روایات استفاده می شود که در این جهان محدود هر چیزی را وقتی و هرکاری را زمانی لازم است و وقت شناسی و تنظیم امور در اساس آفرینش مورد توجه آفریدگار متعال بوده است. بدین جهت اولیای خدا در تنظیم و تقسیم اوقات­شان کمال دقت را مبذول می­داشتند تا بتوانند از دوران کوتاه عمر و دقایق گرانبهای زندگی حداکثر استفاده را ببرند و در اثر همین برنامه­ریزی و کوشش­های منظم توانسته­اند آثار پربرکتی از خود به یادگار گذارند. آنچه که کمر انسان را می­شکند این است که وقت باز نمی­گردد. مانند تیری است که از کمان رها شود و باز نگردد و یا مانند آبی که ازجویبار می­گذرد و باز نمی­گردد. گمان نمی­رود که حسرتی جانکاه تر از حسرت یک پیر برعمر از دست رفته تصور شود.

کیفیت زندگی ما به میزان استفاده­ی ما از زمان بستگی دارد؛

مقام معظم رهبری بر استفاده از کمترین فرصت‌ها تأکید فرموده‌اند: «وقت‌تان را صرف كارهاي جدي بكنيد و همه‌ی اين‌ها جدي است ـ ورزش و بازي هم جدي است ـ براي جوان اين‌طور است، البته بعضي از كارها جدي نيست. فرض كنيد انسان ساعت‌ها بنشيند ـ البته جمعاً ساعت‌ها ـ و تبليغات تلويزيون را تماشا كنند، چون ـ مثلاً ـ بيست دقيقه قبل از اين كه فيلم را به ما نشان بدهند، تبليغات مي‌كنند! اين بيست دقيقه‌ها، خودش خيلي مي‌شود. من با اين‌طور وقت‌گذراني خيلي موافق نيستم، كه ممكن است جمعاً ساعت‌ها از وقت ما را بگيرد. بعضي از كارها، كارهاي زايدي است، اما درس خواندن، مطالعه و ورزش كردن، كارهاي لازمي است. آن چيزي كه من مي‌توانم به جوانان و نوجوانان عزيز توصيه بكنم، اين است كه از وقت ـ از حال ـ حداكثر استفاده را بكنند. البته اين هم بدون برنامه‌ريزي نمي‌شود، بايد بنشينند و با همان ذهن خودشان برنامه‌ريزي كنند».  داستان ابوریحان بیرونی و پرسیدن از مسائل ریاضی از یکی از شاگردانش در بستر مرگ و نظم دقیق و استفاده از وقت امام خمینی رحمت لله علیه تا آنجا که بعضی از طلاب در نجف ساعت خود را با رفت وآمد ایشان به درس و تشریف به حرم تنظیم می کردند. نشان از وقت شناسی و اهتمام به آن داشت.

یک نمونه از تحقیق­های انجام شده اسلامی مدیریت زمان که زمان را در قالب یک الگوی هفت بخشی (البته الگو عمومی و برای زندگی فردی نه سازمانی) تقسیم کرده است، آورده می شود:

جدول : نحوه گذراندن عمر به طور متوسط

بر مبنای طرح شیوه گذران وقت افراد بالای 15 سال کشور که توسط مرکز آمار ایران در بهار سال 1400 اجرا شد, اینفوگرافی زیر ترسیم شده است:

مطالعات مربوط به گذران وقت در سالهاي اخير مورد توجه برنامه ريزان و محققان مطالعات اقتصادي و اجتماعي قرارگرفته­است و آمارهاي ارزشمند حاصل از اجراي طرحهاي گذران وقت مبنايي براي برنامه ريزي در زمينه مسائل اجتماعي اقتصادي را فراهم كرده است. در بعضي از كشورها جمع آ­وري داده­هاي مربوط به گذران وقت از سال1920آغاز شده و تا امروز به مرور بر تعهداد كشورهايي كه اين داده ها را جمع آوري ميكنند و از آن در برنامه­ريزي­ها استفاده ميكنند، افزوده شده است. در ايران تا قبل از سال1393اطلاعات آمارهاي گذران وقت در چارچوب طرحهاي تحقيقاتي اوقات فراغت به صورت موردي و برپایه نياز دستگاههاي اجرايي توسط سازمانها و مؤسسات تحقيقاتي از جمله سازمان ملي جوانان طراحي و اجرا شده است.

طرح «آمارگیری گذران وقت»؛ شناخت الگوی گذران وقت و متوسط مدت زمان فعالیت‌های انجام‌شده‌ی افراد جامعه‌ی شهری و تغییرات آن‌ها برحسب بخش‌های اصلی«طبقه‌بندی فعالیت‌های گذران وقت در ایران بر اساس ICATUS » است. این هدف با برآورد فصلی و سالانه‌ی شاخص‌های گذران وقت تأمین شده، طرح آمارگیری گذران وقت برای اولین بار در فصل پاییز سال ١٣٨٧ و سپس در فصول زمستان ١٣٨٧ و بهار و تابستان ١٣٨٨ در نقاط شهری کشور اجرا شد. در سال ٩٤-١٣٩٣ نیز طرح آمارگیری گذران وقت در فصول پاییز و زمستان ١٣٩٣ و بهار و تابستان سال ١٣٩٤ توسط مرکز آمار ایران تهیه و اجرا شد. جامعه‌ی هدف این طرح، شامل تمامى افراد 15 ساله و بیشتر در خانوارهاى معمولى ساکن و گروهی در مناطق شهرى کشور، در فصل‌های پاییز و زمستان سال 1393 و بهار و تابستان سال 1394 است. این طرح، اعضای خانوارهای معمولی غیر ساکن و خانوارهای مؤسسه‌ای را پوشش نمی‌دهد. زمان آماری این طرح برحسب مورد، هفته‌ی گذشته یا یک شبانه روز پیوسته در طول هفته‌ی آمارگیری بوده است. در این آمارگیری، اطلاعات خانواری مورد نیاز از طریق مصاحبه‌ی رودررو مأمور آمارگیر با مطلع‌ترین عضو خانوار و تکمیل پرسشنامه جمع‌آوری شده است. اطلاعات فردی نیز به شیوه‌ی خود اظهاری از طریق تکمیل پرسشنامه، توسط هر یک از افراد ١٥ ساله و بیشتر خانوارهای نمونه جمع‌آوری می‌شود. طرح مذکور که طی ٤ فصل در نقاط شهری کشور اجرا شده است. حجم نمونه در کل سال آماری (پاییز و زمستان ١٣٩٣ و بهار و تابستان ١٣٩٤) برابر ١٦٩١٢ خانوار بوده است که در هر فصل به ٤٢٢٨ خانوار مراجعه شده است. بررسی نتایج نشان داده است که متوسط بیشترین زمان صرف شده در شبانه‌روز به ترتیب مربوط به گروه فعالیت: «رسیدگی و خود مراقبتی (شامل خوابیدن، خوردن و آشامیدن، مراقبت‌های بهداشتی– پزشکی، سفر مرتبط با فعالیت‌های رسیدگی و خودمراقبتی و ...)» با ۱۱ ساعت و ۴۲ دقیقه است.

مقایسه الگوی گذران وقت بین مردان و زنان گویای این مطلب است که زنان نسبت به مردان در یک شبانه‌روز ۳ ساعت و ۵۸ دقیقه وقت بیشتری به خدمات خانگی بدون مزد و بیش از ۴ ساعت زمان کمتری به فعالیت‌های مرتبط برای مزد اختصاص می‌دهند. مقایسه الگوی گذران وقت دو گروه سنی ۱۵-۲۴ و ۱۵-۲۹ ساله نشان می‌دهد، در فعالیت «یادگیری» ۱۵-۲۴ ساله‌ها ۲۰ دقیقه و در فعالیت «فرهنگ، فراغت، رسانه‌های گروهی، تمرین‌های ورزشی» ۳۶ دقیقه زمان بیشتری نسبت به ۱۵-۲۹ ساله‌ها، در یک شبانه‌روز صرف می‌کنند در مقابل ۱۵-۲۹ در فعالیت «اشتغال و فعالیت مرتبط برای مزد» ۴۵ دقیقه و «خدمات خانگی بدون مزدد برای اعضای خانوار و خانواده» ۲۰ دقیقه زمان بیشتری نسبت به ۱۵-۲۴ ساله در یک شبانه‌روز اختصاص می‌دهند.

مقایسه الگوی گذران وقت بین شاغلان و بیکاران گویای این مطلب است که بیکاران نسبت به شاغلان در یک شبانه‌روز وقت بیشتری به فعالیت «فرهنگ، فراغت، رسانه‌های گروهی، تمرین‌های ورزشی»، «خدمات خانگی بدون مزد برای اعضای خانوار و خانواده»، «رسیدگی و خودمراقبتی»، «معاشرت، ارتباط، مشارکت اجتماعی و آداب‌ورسوم دینی» و «یادگیری» اختصاص می‌دهند.

بررسی الگوی گذران وقت افراد باسواد ۱۵ ساله و بیشتر گویای آن است که، بیشترین زمان صرف شده در شبانه‌روز بعد از گروه فعالیت «رسیدگی و خودمراقبتی» به گروه فعالیت «فرهنگ، فراغت، رسانه‌های گروهی، تمرین‌های ورزشی» با ۴ ساعت و ۱۲ دقیقه فعالیت «اشتغال و فعالیت‌های مرتبط برای مزد» با ۳ ساعت و ۱۲ دقیقه و «خدمات خانگی بدون مزد» با ۲ ساعت و ۴۷ دقیقه بوده است.

شیوه فعالیت‌های گذران وقت افراد در روزهای تعطیل و غیر تعطیل نشان می‌دهد در روزهای تعطیل جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر ساکن در مناطق شهری، ۱ ساعت و ۲۲ دقیقه نسبت به روزهای غیرتعطیل زمان کمتری را به «اشتغال و فعالیت‌های مرتبط برای مزد» اختصاص می‌دهند. ولی برای سایر فعالیت‌ها ازجمله «رسیدگی و خودمراقبتی» ۳۷ دقیقه «فرهنگ، فراغت، رسانه‌های گروهی، تمرین‌های ورزشی» ۲۳ دقیقه «معاشرت، ارتباط، مشارکت اجتماعی و آداب‌ورسوم دینی» ۲۵ دقیقه زمان بیشتری را نسبت به روزهای غیر تعطیل اختصاص داده‌اند.

مقایسه الگوی گذران وقت افراد دارای همسر و افراد هرگز ازدواج‌نکرده در فصل تابستان نشان می‌دهد که افراد ازدواج‌نکرده نسبت به افراد دارای همسر حدود ۴۰ دقیقه زمان بیشتری صرف یادگیری و همچنین به‌طور متوسط ۱ ساعت و ۵۰ دقیقه به فعالیت «فرهنگ، فراغت، رسانه‌های گروهی، تمرین‌های ورزشی» وقت بیشتری صرف می‌کنند. درحالی‌که افراد دارای همسر نسبت به افراد ازدواج‌نکرده ۱ ساعت و ۴۷ دقیقه زمان بیشتری صرف فعالیت خدمات خانگی بدون مزد و همچنین ۱۳ دقیقه به فعالیت معاشرت و ۳۲ دقیقه به فعالیت اشتغال وقت بیشتری در یک شبانه‌روز اختصاص داده‌اند.

بررسی متوسط زمان صرف شده در یک شبانه‌روز برای این‌که فعالیت اصلی باهدف کسب یا بدون هدف کسب درامد توسط جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر انجام‌شده، گویای این مطلب است که به‌طور متوسط ۲ ساعت و ۵۶ دقیقه از وقت مردم صرف فعالیت اشتغال شده است. ۲۱ ساعت و ۴ دقیقه از وقت یک شبانه‌روز مردم صرف کار بدون مزد شده است که بیشترین زمان به فعالیت «رسیدگی و خودمراقبتی» با ۱۱ ساعت و ۴۲ دقیقه و بعد از ان به فعالیت «فرهنگ، فراغت، فعالیت‌های گروهی، تمرین‌های ورزشی» با ۴ ساعت و ۱۳ دقیقه بوده است.

الگوی فعالیت‌های گذران وقت برحسب وضع فعالیت اقتصادی: در بین شاغلان، بعد از فعالیت نگهداری و مراقبت شخصی 12 ساعت و 25 دقیقه متوسط بیشترین زمان صرف شده در شبانه‌روز مربوط به کار و فعالیت‌های شغلی با 7 ساعت و 17 دقیقه و کمترین زمان صرف شده مربوط به فعالیت‌های داوطلبانه و خیریه 1 دقیقه بوده است. برای جمعیت بیکار نیز بعد از فعالیت نگهداری و مراقبت شخصی 14 ساعت و 15 دقیقه استفاده از رسانه‌های جمعی با 3 ساعت و 31 دقیقه و فعالیت‌های خانه‌داری با 2 ساعت و 11 دقیقه بیشترین و فعالیت‌های داوطلبانه با 2 دقیقه کمترین زمان صرف شده را به خود اختصاص داده است.

بررسی گذران وقت در بین هریک از طبقات جمعیت غیرفعال اقتصادی گویای آن است که متوسط بیشترین زمان صرف شده مربوط به فعالیت‌های نگهداری و مراقبت شخصی است. همچنین در بین این گروه از جمعیت بعد از فعالیت مذکور، خانه‌داران به‌طور متوسط بیشترین زمان خود را صرف فعالیت‌های خانه‌داری 6 ساعت و 33 دقیقه کرده‌اند. محصلان صرف گروه فعالیت‌های آموزشی و فراگیری با 5 ساعت و 29 دقیقه و افراد دارای درامد بدون کار بازنشستگان و ... به‌طور متوسط بیشترین اوقات خود را به فعالیت استفاده از رسانه‌های جمعی با 3 ساعت اختصاص داده‌اند.

منابع:

1. قرآن کریم، نهج البلاغه، غررالحکم و دررالکلم
2. اصول مدیریت و سرپرستی، یاراحمدی خراسانی، مهدی، ، انتشارات ایلیافخر، 1389.
3. دايرةالمعارف علوم اجتماعي؛ ساروخاني، باقر، (1370)، ، تهران، نشر کيهان.
4. نتايج طرح آمارگيري گذران وقت نقاط شهري كشور1394-1393/مركز آمار ايران نشر: تهران: مركزآمار ايران، دفتر رياست، روابط عمومي و همكاريهاي بين الملل،1395
5. مبانی سبک حیکمانه و سبک مطلوب فرماندهی و مدیریت سپاه، جمعی از نویسندگان، 1394، مرکز باقرالعلوم
6. مدیریت زمان(رموز استفاده بهتر از وقت در زندگی و کار)، برایان تریسی، ترجمه رحمانی و طارمی .
7. مهارت های مدیریت زمان از دانش تا روش، دکتر حسین خنیفر، چاپ اول(1390)، نصایح
8. نظم و انضباط، مرکز پژوهش­های صدا و سیما، چاپ اول(1382)، بوستان کتاب
9. نظريه‌هاي ارتباطات؛ سورين، ورنر و تانکارد، جيمز؛ (1386)، عليرضا دهقان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
10. نظريه‌هاي ارتباطات اجتماعي؛ رزاقي، افشين؛ (1381)، تهران، نشر پيکان.
11.  نظریه جدید سازمان، مدیریت و علم مدیریت،صادق پور، ابوالفضل،1353.
12. بیانات رهبر معظم انقلاب