راهکارهای پرورش همدلی در کودکان

تفاوت کسی که با بی‌تفاوتی از کنار درد و رنج دیگران می‌گذرد، با کسی که رنج دیگران را همچون رنج خودش می‌داند چیست؟ اصلاً فرق انسانی که خودش مایه رنج و عذاب دیگران می‌شود و برای پیشرفت یا راحتی خود، به دیگران آسیب می‌زند در چیست؟ از روان‌شناس‌ها اگر این سؤال را بپرسید، بی‌معطلی به صفتی اشاره می‌کنند که قلب انسانیت ماست: «همدلی».

بسیاری از روان‌شناسان معتقدند که «خودمحوری» و «فقدان همدلی» ریشه بسیاری از انحرافات رفتاری، مشکلات ارتباطی، اختلالات شخصیتی و رذیلت‌های اخلاقی است. همدلی به معنای توانایی فرد براي درك احساسات دیگران است به‌گونه‌ای که بتواند خود را به‌جای دیگران بگذارد.

شواهد تجربي نشان داده‌اند كه همدلي در فرايند تحول و بر اساس تجربه‌های كودك آموخته می‌شود و انسان از رفتارها و واکنش‌های ديگران چگونگي انجام آن را می‌آموزد. همچنین پژوهش‌ها می‌گویند كودكاني كه همدلي بيشتري دارند، نسبت به ديگران، مهرباني و رفتارهاي مراقبتي بيشتري انجام می‌دهند، حساس و نگران آسيب ديدن دیگران‌اند، هيجان مثبتي نسبت به ديگران نشان می‌دهند، با ديگران تعامل بدني و كلامي مثبت دارند و نسبت به تعامل‌های غیرکلامی نيز حساس‌اند. اگرچه عامل وراثت و ژنتیک تا حدی بر میزان ظرفیت همدلی در افراد تأثیر می‌گذارد، اما سبک تربیتی والدین نقش پررنگی در پرورش مهارت همدلی در کودکان ایفا می‌کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که والدینی که گرم و صمیمی هستند و با فرزندانشان از روی همدلی و با عاطفه مثبت برخورد می‌کنند، فرزندانشان نیز به پریشانی دیگران به همین صورت واکنش نشان می‌دهند و این رابطه تا نوجوانی و اوایل بزرگ‌سالی تداوم می‌یابد. والديني در پرورش همدلي در كودكانشان از ديگران موفق‌ترند كه هر دو در زندگي فرزندانشان فعالانه شركت داشته باشند و از نظر عاطفي در دسترس باشند.

نقش پدر در همدلی کودکان

پدراني كه در زندگي فرزندانشان شركت دارند، در پرورش كودكان همدل سهم بسزايي دارند. بر اساس پژوهش‌هایی كه انجام شده است، كودكاني كه در پنج‌سالگی، پدرانشان به شكل مثبتي در مراقبت از آن‌ها فعال بودند، سي سال بعد بزرگ‌سالان همدل‌تری شدند تا آن‌هایی كه پدرانشان غايب بودند. موضوع نگران‌کننده اين است كه بسياري از پدران به شكل اختياري، خود را از زندگي فرزندانشان كنار کشیده‌اند.

تأثیر رسانه‌ها بر همدلی

چند سالي است كه فرزندانمان زير رگبار تلويزيون، فيلم، موسيقي، بازی‌های کامپیوتری و برنامه‌های اينترنتي‌ای قرار گرفته‌اند كه بيشتر آن‌ها بر خشونت، بدجنسي و بی‌رحمی تأكيد دارند. در بسیاری از بازی‌های کامپیوتری کسی پیروز است که بیشتر بکشد و نابودی بیشتری ایجاد کند. همه پژوهش‌هایی كه درباره تأثير خشونت رسانه‌ها بر كودكان پیش‌دبستانی انجام شده است، بدون استثناء به اين نتيجه رسیده‌اند كه تماشاي خشونت، كودكان را ستيزه‌خوتر، ناآرام‌تر و هراسان‌تر می‌کند و خلاقيت و شهود آن‌ها را كاهش می‌دهد.

چرا دخترها همدلی بیشتری دارند؟

پژوهش‌ها نشان می‌دهند كه والدين در رابطه با بروز عواطف، پسران و دخترانشان را بسيار متفاوت از هم تربیت می‌کنند؛ آن‌ها دخترانشان را تشويق می‌کنند تا احساساتشان را نشان دهند، درحالی‌که معمولاً با گفتن جملاتی مثل «مرد که گریه نمی‌کنه!» از پسرهايشان می‌خواهند که ناراحتي خود را پنهان كنند. این در حالی است که یک عامل بسیار مهم برای پرورش توانایی درک احساسات دیگران، این است که کودک بتواند در درجه اول، احساسات خودش را شناسایی و به‌درستی ابراز کند. وقتی والدین، پسران را به عدم ابراز هیجانات خود تشویق می‌کنند، در واقع توانایی همدلی کردن را در آن‌ها کاهش می‌دهند. والدین نه‌تنها نباید از فرزندان خود بخواهند که احساسات خود را سرکوب کنند یا نادیده بگیرند، بلکه باید به آن‌ها کمک کنند که احساسات خود را به‌دقت تشخیص دهند، برچسب‌گذاری (نام‌گذاری) کنند و به شیوه‌ای صحیح ابراز نمایند. درباره این مسئله، نباید هیچ تفاوتی بین پسر و دختر گذاشته شود.
 

آزموني براي ارزيابي ميزان همدلي کودکان

عباراتي كه در ادامه می‌آیند، رفتارهاي كودكاني را شرح می‌دهند كه از همدلي بالايي برخوردارند. براي اين‌كه توانايي همدلی را در فرزندتان بسنجيد، عددي را بنويسيد كه از نظر شما با وضعيت كنوني فرزندتان تناسب دارد و سپس امتيازها را جمع ببنديد. تفسیر امتیازها از این قرار است:

40-50 عالی

30-40 تقويت همدلي در كودكتان مفيد خواهد بود.

20-30 ممكن است در همدلي مشكل داشته باشد.

10-20 ممكن است وضعيت او خطرناك باشد. بهتر است براي تقويت همدلي در او، از افراد متخصص كمك بگيريد.

اكنون با این گزینه‌ها به سوالات مطرح شده جواب بدهید:

 1. هرگز 2. به‌ندرت 3. گاهي 4. اغلب 5. هميشه

كودكي با همدلی سالم

امتیاز کودک من

                                               امتياز كودك من

ـ از لحاظ اجتماعي؛ فردي حساس و به ديگران خيلي علاقه‌مند است.

                                  .................

ـ نسبت به نيازها و احساسات ديگران حساس است                   .................

- نشانه‌های غيركلامي ديگران، يعني حركات، پيام بدن، حالت‌های چهره و لحن صدا را خيلي خوب تشخيص می‌دهد.                           ................

- تغيير حالت‌های چهره ديگران را به‌سرعت درك می‌کند و واكنش مناسب نشان می‌دهد                    .................

- هنگامی‌که فردي ناراحت است، احساس او را می‌فهمد و پاسخ مناسب می‌دهد                           .................

- نشان می‌دهد كه احساسات ديگران را درك می‌کند                         ..........                                                                                                                 ................

- نشان می‌دهد كه از ناراحتي فرد ديگر ناراحت است.                         .........                                                                                                                 ................

- هنگامی‌که فردي مورد بی‌توجهی يا بی‌انصافی ديگران قرار می‌گیرد، به‌گونه‌ای رفتار می‌کند كه نشانگر علاقه و توجه او به فرد مظلوم است.               ................

- براي درك ديدگاه شخص ديگر اشتياق نشان می‌دهد.              .............                                                                                                                 ................

- اين توانايي را دارد كه احساسات شخص ديگر را به كلام دربیاورد.                                                                                                                 ................

                            جمع امتياز:

برای پرورش همدلی چه کنیم؟

براي آن‌که همدلي را به كودكان بياموزيد، بايد همدلي را به آنان نشان دهيد. به‌طور معمول بهترين لحظات آموزش همدلي، از پيش مشخص نيست و خودبه‌خود پيش می‌آید. از اين لحظات بهره ببريد و به كودكتان كمك كنيد تا بفهمد كه «احساس كردن ديگران» چه قدرتي دارد. با پرسيدن مداوم اين پرسش كه «چه احساسي داری؟» هوش هیجانی فرزندتان را گسترش دهيد. كودكان بايد ابتدا بتوانند حالت‌های احساسي گوناگون را در خود تشخيص دهند تا سپس بتوانند نسبت به احساسات ديگران حساس شوند.

به این‌که فرزندانتان چه برنامه‌هایی را گوش می‌دهند يا تماشا می‌کنند، اطلاع و آگاهی كامل داشته باشيد. آن‌ها را از تصاوير بی‌رحمانه، تحقيرآميز و كاهنده احساسات كه مخرب رشد همدلي هستند، حفظ کنید. اگر كودك بفهمد چرا همدلي مهم است و چه تأثيري بر ديگران دارد، بيشتر به همدلي گرايش پيدا می‌کند، پس تأثير مثبت همدلي بر ديگران را به او نشان دهيد. برای این کار می‌توانید از داستان، فیلم و نمایش کمک بگیرید.

خودتان الگویی برای همدلی باشید. رفتارهاي همدلانه خود را واضح‌تر و بيشتر كنيد تا فرزندتان مرتب ببيند كه به «نيازها و آزردگی‌های» ديگران توجه می‌کنید. سپس در جهت تسكين ديگران اقدام كنيد تا فرزندانتان از كارهای شما تقليد كنند. فرصت‌هایی را برای كودكانتان فراهم کنید تا دیدگاه‌های گوناگون را در جامعه تجربه كنند. برای نمونه؛ با رفتن به خانه سالمندان، مراكز نابينايان، بخش كودكان بیمارستان‌ها، مراكز خيـريه و ستـادهاي انتخـاباتي، شرایطی را فراهم کنید که فـرزندانتان هر چـه بيشتر بتوانند دیدگاه‌های گوناگون را تجربه كنند، با این شیوه، احتمال بيشتري دارد كه بتوانند با اشخاص نيازمند و آن‌هایی كه دیدگاه‌هایشان با آن‌ها متفاوت است، همدلي داشته باشند.

چند تکنیک مؤثر برای پرورش همدلی در کودکان

فرد زمانی توانایی همدلی را می‌یابد که بتواند خود را جای دیگران گذاشته و از زاویه نگاه آن‌ها به مسائل نگاه کند و احساسات آن‌ها را درک کند. به‌قول‌معروف، باید بتواند با کفش‌های دیگران راه برود تا حال آن‌ها را درک کند. برای دستیابی به چنین مهارتی، لازم است که فرد از خودمحوری و تمرکز بیش از حد بر روی خود دست کشیده باشد.

تمرین‌هایی که در ادامه می‌آیند، برای این امر مفید خواهند بود.

1. نقش‌ها را عوض کنید

برای مثال، وقتی فرزندتان با برادر و یا دوستش دچار اختلاف و مشاجره شد، از دو طرف بخواهید جایشان را با یکدیگر عوض کنند تا حال همدیگر را بهتر درک کنند. از هر یک از آن‌ها بخواهید جای طرف مقابل بنشیند و از مشکلات و احساسات او حرف بزند. می‌توانید برای کودکان کوچک‌تر، از عروسک استفاده کنید. هر عروسک می‌تواند یک‌طرف بحث و مشاجره را نشان دهد و کودک می‌تواند از طریق عروسکش مشکل را درک کند.

نه‌تنها هنگام بحث و مشاجره، بلکه در مواقع دیگر نیز می‌توانید از این روش استفاده کنید. برای مثال از فرزندتان بپرسید فکر می‌کند چرا دوستش به او بی‌احترامی کرده است؟ شاید دوستش احساس خوبی نسبت به خودش ندارد. یا چرا پدرش سر او داد زده است؟ شاید چون پدرش در پرداخت بدهی‌ها به مشکل برخورده و ناراحت است. اگر به کودک کمک کنید که دیدگاه دیگران را درک کند، همدلی را در او تقویت کرده‌اید.

2. تصور کن طرف مقابل چه احساسی دارد

مثلاً فرزندتان به مناسبت تولد دوستش راضیه، برای او هدیه‌ای خریده است. از او بخواهید تصور کند راضیه است و هنگامی‌که این هدیه را دریافت می‌کند، چه احساسی به او دست می‌دهد. از او بخواهید نقش راضیه را بازی کند که در حال باز کردن هدیه است و احساسات و افکار احتمالی او را توصیف کند. اگر یکی از اطرافیان دچار شکستگی دست یا پا یا مشکلات این‌چنینی شده است، می‌توانید از فرزندتان بخواهید نقش او را ایفا کند و بگوید آن فرد الان چه حس و حال و چه شرایطی دارد.

3. نسبت به عدم همدلی فرزند خود بی‌اعتنا نباشید

زمانی که فرزندتان با بی‌محلی با دیگران رفتار می‌کند، سر کسی فریاد می‌کشد، کسی را مسخره و یا تحقیر می‌کند، بی‌اعتنا نباشید. او را کناری بکشید و بگویید «اگر همین حرف‌رو کس دیگه‌ای به تو می‌زد، چه احساسی بهت دست می‌داد؟» یا «اگر یه نفر همین‌جوری جلوی دیگران سرت داد بزنه، چه حالی میشی؟» فرزند شما باید بفهمد که نه‌تنها رفتار او برای شما ناراحت‌کننده است، بلکه اگر همین رفتار را کس دیگری در حق خودش روا می‌داشت، برایش ناراحت‌کننده بود.

از داستان‌ها کمک بگیرید

داستان و فیلم، تأثیری عمیق بر کودکان دارد. اگر به خاطرات دوران کودکی خودتان برگردید، حتماً فیلم‌ها یا داستان‌هایی را به یاد خواهید آورد که عمیقاً بر شما تأثیر گذاشته‌اند، عقاید شما را شکل داده‌اند و چه‌بسا آینده شغلی و تحصیلی شما را تعیین کرده‌اند. در ادامه به چند کتاب داستانی بسیار عالی که برای پرورش مهارت همدلی در کودکان مفید خواهند بود، اشاره می‌کنیم:

1. «امروز سطلت را پر کرده‌ای؟»، نوشتۀ کارول مک کلود و ترجمه فرشته‌سادات وظیفه، انتشارات بروج.

2. «مهربان باش»، نوشته پت زیتلو میلر و ترجمۀ میترا امیری، انتشارات پرتقال.

3. «هم‌کلاسی‌ات را نخور»، نوشتۀ رایان. تی. هینگز و ترجمۀ احسان عرب اسدی، انتشارات پرتقال.

4. مجموعه کتاب «داستان‌های گاستون»، نوشته اورلی شین‌شو شین و ترجمۀ ناهید درودیان، انتشارات پرتقال.

5. «خرگوش گوش داد»، نوشتۀ کوری دورفلد و ترجمۀ رضی هیرمندی، انتشارات پرتقال.

6. «برای بوآ چی آوردی؟» نوشته جین ویلیس و ترجمۀ مسعود ملک‌یاری، انتشارات پرتقال.

به خاطر داشته باشید که «همدلی» با بسیاری از فضایل اخلاقی دیگر همچون صداقت، امانت‌داری، ایثار و کمک به هم‌نوع، مهربانی، گذشت و... ارتباط دارد و شاید به‌نوعی قلب بسیاری از فضایل اخلاقی است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند افرادی که مهارت همدلی دارند، در روابط دوستانه، خانوادگی و عاشقانه بسیار موفق‌تر هستند. در پرورش این مهارت در کودکان خود، کوتاهی نکنید و بدانید که پرورش این مهارت نیاز به صبر و حوصله دارد و شما سریعاً نتیجه تلاش خود را نخواهید دید، بلکه شاید در طی سال‌ها به‌مرور زمان مشاهده کنید که استفاده از این راهکارها، همدلی را در فرزندتان افزایش داده است.

دکتر زهرا وافر (روان‌شناس بالینی)

مجله آشنا، شماره 221، صفحات 67-71.