تفاوت ترس در کودکان و بزرگ‌سالان

خیلی از والدین با تصور اینکه کودکشان مشغول دیدن کارتون‌های تلویزیون هستند، آسوده‌خاطر هستند و تصور می‌کنند انیمیشن‌ها برای کودکان نمی‌تواند مضر باشند. این در حالی ست که بررسی این موضوع نیاز به‌دقت بیشتری دارد و مسئله به همین سادگی نیست. آیا واقعاً پویانمایی‌هایی که کودکان می‌بینند آسیب روحی و یا جسمی در کوتاه‌مدت یا درازمدت به ایشان نمی‌زند؟ صرف اینکه با خیال راحت تصور کنیم کودکمان مشغول تماشای تلویزیون و کارتون هست، کار را برای والدین تمام می‌کند؟ محتوای پویانمایی‌هایی که حتی در تلویزیون پخش می‌شود آیا والدین را از دقت و مطالعه در خصوص آثار و تبعات تماشایشان بازمی‌دارد؟

دسته‌بندی ضد فرهنگی پویانمایی‌ها

محتوای ضد فرهنگی انیمیشن‌ها را با می‌توان به چند دسته تقسیم کرد. ازجمله مهم‌ترین دسته‌ها پویانمایی‌هایی است که در آن‌ها اغراض سیاسی و اجتماعی نهفته است و دسته دیگری از پویانمایی‌ها به القا ترس و خشونت بیش از حد در کودکان پرداخته‌اند. مثال دسته اول را می‌توان در انیمیشن «استر» به ماجرای جشن ضد ایرانی پوریم یهودیان اشاره می‌شود، و در پویانمایی‌هایی مثل «کله‌کدو» شاهد ترویج نمادهای شیطان‌پرستی هستیم.

مثال دسته دوم پویانمایی‌های مثل لاک‌پشت‌های نینجا، مجموعه بیونیکل و فرار فضایی‌ها از زمین است. البته دسته‌بندی‌های دیگری هم وجود دارد ولی ما در این گزارش قصد داریم به بررسی تبعات و آسیب‌های دسته دوم می‌پردازیم که قصد القا تجربه خشونت و ترس در کودکان پرداخته‌ایم.

تفاوت ترس در کودکان با بزرگ‌سالان

ترس مانند خشم، اضطراب و غم در زمره هیجان‌های بهنجار است. ما با ترس، از وجود خطر آگاه می‌شویم و به این دلیل می‌توانیم از خودمان مراقبت کنیم. البته هر کدام از این هیجان‌ها اگر با اتفاقی که رخ داده نامتناسب باشد منجر به ایجاد اختلال در فعالیت‌های معمول زندگی شود.

واکنش‌های هیجانی در کودکان و بزرگ‌سالان با تغییرات شیمیایی مشخصی همراه است که بخش‌های مختلفی را دربر می‌گیرد؛ مثلاً براثر آزاد شدن واسطه‌ای شیمیایی (هورمون) چون اپی نفرین آثاری چون افزایش ضربان قلب و تنفس می‌تواند رخ دهد.

آدرنالین یا اپی نفرین ماده‌ای استرس‌زاست که به‌طور طبیعی در واکنش به موقعیت‌های تهدیدکننده در بدن انسان ترشح می‌شود. با تماشای فیلم ترسناک قسمت‌های اصلی مغز بخصوص بخش بادامی مغز (آمیگدال) که مسئول واکنش به ترس و خطر است، هیپوکامپوس که شرایط را برای تحریک آماده می‌کند و هیپوتالاموس که باعث بروز واکنش فرار یا مقابله می‌شود به‌شدت تحریک می‌شوند.

اگر مکانیسم‌های تعدیل‌کننده بدن این وضعیت را به حالت عادی بازنگردانند، در این صورت این وضعیت می‌تواند به‌صورت مزمن ادامه یابد و در این حالت، آثار منفی جدی و زیان باری در بردارد.

بعضی از ترس‌ها به‌طور فطری و یا اکتسابی در کودک وجود دارد و از همان بدو تولد به 2 محرک افتادن اشیاء و صدای بلند واکنش نشان می‌دهد. در یک‌سالگی از افراد ناآشنا می‌ترسد. کودک زیر 2 سال از بیشتر صداهای اطراف مثل فریاد، رعدوبرق و.. می‌ترسد. بعد از آن تا 5 سالگی از تاریکی، حیوانات و موجودات خیالی می‌ترسد. کودکان در این سن، جاندار پندارند یعنی موجودات خیالی مثل هیولا، غول و.. را در ذهن خود واقعی و جاندار تصور می‌کنند و از او می‌ترسند.

کودکان به خاطر «رشد شناختی» محدودتری که نسبت به بزرگ‌سالان دارند مرز میان توهم و واقعیات را گاهی اوقات درک نمی‌کنند و ممکن است تا مدت‌ها با شخصیت‌های داستانی در توهمشان زندگی کنند. آن‌ها به خاطر تصورات ذهنی انتزاعی‌ای که دارند ممکن است نتوانند بین عالم واقعیت و خیال تفاوت قائل شوند و برای همین تصاویر انتزاعی و یا ترسناک تا مدت‌ها در ذهنشان بماند یا حتی در خوابشان هم تأثیرگذار باشد.

 آسیب‌های روحی و جسمی کودکان در اثر تماشای تصاویر ترسناک

توانایی کودکان برای درک واقعیت، پردازش هیجان‌ها و تفکیک دنیای تصور و تخیل از واقعیت همانند بزرگ‌سالان نیست. در واقع آن‌ها توانمندی و قدرت تشخیص اینکه چه چیزی واقعی و ساختگی است را ندارند، و صحنه‌های ترسناک و وحشتناک را واقعی تصور می‌کنند. کودک توان پذیرش حد مشخصی از هیجان را دارد و بیش از آن می‌تواند باعث تأثیرات منفی فیزیکی ناخوشایندی مثل بی‌خوابی، لرزش دست، افزایش ضربان قلب، بالا رفتن فشار خون، شب‌ادراری... سبب اضطراب و ترس‌های واقعی در کودکان می‌شود به‌طوری‌که در طولانی‌مدت به شکل فوبیا، وحشت، واکنش‌های شدید ذهنی و رفتاری به محرک‌های اطراف خود بروز می‌دهد. اگر شدت ترس القایی زیاد باشد و نتواند از آن عبور کند آن زمان کودک به‌شدت دچار اضطراب خواهد شد. این اضطراب در اولین مرحله خواب کودک را دچار اختلال کابوس مداوم خواهد کرد و اختلال در خواب، تأثیر مستقیمی روی رشد وی می‌گذارد.

 حافظه تصویری کودکان ممکن است بارها و بارها تصاویر فیلم ترسناک را به یاد بیاورد و آن‌ها را دچار تنش‌های فکری کند. گاهی این ترس سال‌ها با کودک می‌ماند و وارد ضمیر ناخودآگاهش می‌شود.

تأثیر صحنه‌های ترسناک در فیلم و یا کارتون می‌تواند به‌سرعت آشکار شود و یا ممکن است سال‌های بعد مشخص شود.

بسیاری از اختلال‌های اضطرابی که در بزرگ‌سالان مشاهده می‌شود معمولاً ریشه در کودکی‌شان داشته است و شروع زودرسی داشته است. مثلاً حمله پانیک یا اختلال هراس اجتماعی مسئله‌ای ست که غالباً ریشه در کودکی افراد دارد، اتفاقی می‌شود که در کودکی برای افراد بیمار رخ داده است. این اختلال‌ها مسلماً به زندگی طبیعی افراد در جامعه آسیب می‌زند، و حتی ممکن است زندگی مشترکشان را هم تحت تأثیر قرار بدهد.

 در پژوهش‌هایی که به عمل آمده مشخص شده است که کودکانی که در معرض دیدن فیلم یا بازی‌ها ترسناک قرار می‌گیرند به‌شدت از نظر عاطفی پاسخ‌های غیر مناسبی ارائه می‌دهند که به‌صورت ناخودآگاه به پرخاشگری بینجامد و امکان یادگیری و پردازش را از کودک می‌گیرد بخشی از مغزشان که به حافظه مربوط می‌شود در مقایسه با همسالانشان کوچک‌تر است.

*

در ادامه نظرات دکتر دوایی روانشناس حوزه کودک را درباره ترسیدن کودکان را می‌خوانید:

یک مطلب ترسناک ممکن است سال‌ها در ذهن کودک بماند

مغز ما مانند یک ظرف هست و محتوایی که داخل آن می‌ریزیم باید با آن سازگاری داشته باشد تا ترکیب این ظرف را به هم نزند. مغز ما به‌صورت هوشمند محتوایی که برایش مناسب است را ضبط می‌کند و محتوایی که برایش مناسب نیست را دور می‌ریزند. تجربه‌هایی که افراد با محیط دارند محتوا را برای مغز ما تولید می‌کند. نحوه تعامل ما با محیط می‌تواند به‌گونه‌ای باشد که مطالب زیبا و لطیف و یا حتی مطالب خشونت‌بار و یا ترسناک جذب ذهن ما شود. کودکان ظرف حساس‌تری دارند و باید با درصد کمتری از خشونت، ترس و مسائل ناپسند مواجه شوند چراکه باعث می‌شود مطالب منفی جذب مغز شود و ممکن است این مطلب تا سال‌ها در زندگی کودکان باقی بماند و ضربات جبران‌ناپذیری را وارد کند. در عین حال به خاطر جذب مسائل منفی، کودکان مسائل خوب و لطیف را کنار می‌گذارند و دیگر جذب مطالب لطیف و مفید نمی‌شوند. اگر کودکان ترس و خشونت بیش از حد را تجربه کنند باعث می‌شود به زیبایی‌شناسی کودکان آسیب وارد شود.

دو نظریه متفاوت درباره محتواهای ترسناک

البته این موضوع موافقان و مخالفان زیادی هم دارد. برای مثال برخی ایدئالیست‌ها مثل افلاطون معتقدند که کودکان باید در فضای گلخانه‌ای بار بیایند و تجربه‌های منفی اصلاً نداشته باشند، و برخی هم رئالیست هستند و معتقدند کودکان با زندگی عادی و طبیعی باید عجین شوند و درصد پائین ترس برایشان خیلی مضر نیست و بلکه مثل واکسن برایشان عمل می‌کند که نظر من هم به نظر رئالیست‌ها نزدیک‌تر است.

کودکان در شرایط عمومی خواسته یا ناخواسته جامعه به‌اندازه کافی ترس و خشونت را تجربه می‌کنند،‌ حال اگر به این شرایط عمومی فیلم‌ها و پویانمایی‌های ترسناک و خشونت‌آمیزی را هم اضافه کنیم در نهایت ممکن است باعث ایجاد آسیب به این کودکان شود.

کودکان درک مسائل انتزاعی ندارند

از مضرات دیگری که این‌گونه فیلم‌ها دارد این است که کودکان به خاطر اینکه هنوز توان درک مسائل را به‌صورت عینی ندارند، و مسائل را به‌صورت انتزاعی درک می‌کنند، لذا ممکن است گاهی اوقات فیلم‌هایی که محتوای انتزاعی دارد ضربه‌های جبران‌ناپذیری به کودکان وارد کند. برای نمونه فیلم «5 کیلومتر تا بهشت» است که یک کودک بعد از دیدن آن فیلم تصور می‌کرد درصورتی‌که فوت کند می‌تواند مثل شخصیت آن فیلم از دیوار رد شود و برای همین دست به خودکشی زد.

اگر مقدار ترسی که کودکان تجربه‌اش می‌کنند بیش از حد استاندارد باشد ممکن است باعث آسیب‌های جسمی و روانی به کودکان بشود،‌ حتی در برخی موارد مراجعه‌کنندگانی داشتیم آسیب‌هایی که در دوران کودکی دیده‌اند به زندگی مشترکشان هم سرایت کرده است.

در پویانمایی ذاتاً اغراق وجود دارد، حتی در انیمیشنی مثل تام و جری، میگ میگ، هم صحنه‌های درگیری وجود داشت ولی به‌صورت کمدی به نمایش در آمده بود و برای همین حاوی صحنه‌های خشن نبود؛ اما در پویانمایی‌هایی مثل لاک‌پشت‌های نینجا گاه شاهد صحنه‌های خشونت‌باری مثل خون‌ریزی و شکستن جمجمه هستیم که قطعاً برای هیچ رده سنی‌ای مناسب نیست.

ضرورت درج محدودیت سنی در تلویزیون و شبکه‌های خانگی

این در حالی ست که اگر رده سنی یک فیلم از ابتدا مشخص باشد، والدین می‌توانند کودکان را از همان ابتدا مشغول دیدن برنامه دیگری کنند یا به کار دیگری سرگرم کنند تا درگیر داستان آن فیلم نشوند؛ اما وقتی رده سنی قید نشود والدین ناگهان با صحنه‌های خشونت‌بار و شخصیت‌های ترسناک مواجه می‌شوند و در این مرحله هیچ کاری از دستشان برنمی‌آید.

البته ایرادات دنیای پویانمایی‌ها صرفاً به صحنه‌های خشونت‌بار نمی‌رسد. مفاهیم سادیسمی، پوچ‌گرایانه و رقابت برای از بین بردن رقیب که داستان اصلی پویانمایی‌های مثل تام و جری و میگ میگ هست هم از اشکالات این انیمیشن‌هاست که ناخواسته پیام‌های نامناسبی برای کودکان منتقل می‌کنند.

 مجموعه بیونیکل از دیگر نمونه‌هایی ست که به‌شدت تصاویر خشونت‌بار در آن موج می‌زند و به‌راحتی بدون درج محدودیت سنی در شبکه پویا پخش می‌شود.

مجموعه دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد مجموعه «فرار فضائی‌ها از سیاره زمین» است که دارای موجودات عجیب‌وغریب وحشتناکی ست که تصاویر آن تا مدت‌ها ممکن است در ذهن کودکان ما درج شود و این مجموعه هم بدون درج محدودیت سنی از شبکه پویا منتشر می‌شود. حداقل کاری که مسئولین پخش تلویزیون و پویانمایی سازان می‌توانند انجام دهند، درج رده سنی در فیلم‌هایی با محتوای خشونت‌بار یا ترسناکی است.

تفاوت پخش پویانمایی در تلویزیون و شبکه‌های ماهواره‌ای

 البته تا اینجا روی سخنمان با کسانی بود که برای تماشای انیمیشن‌ از رسانه ملی استفاده می‌کنند. در این میان والدینی هم هستند که با اعتماد به شبکه‌های پخش‌کننده انیمیشن در شبکه نمایش خانگی یا حتی ماهواره، کودکان خود را با خیال آسوده در معرض تماشای این شبکه‌ها می‌گذارند و تصورشان این است که این همان کارتون‌هایی ست که همه می‌بینند و خطری کودکانشان را تهدید نمی‌کند. درحالی‌که فیلترهایی که در داخل برای پخش انیمیشن اتخاذ می‌شود بسیار بهتر از شبکه‌های ماهواره‌ای است که به هیچ منبع مشخصی پاسخ‌گو نیستند.

پویانمایی‌هایی که در شبکه‌های ماهواره‌ای پخش می‌شود گاه بسیار ترسناک‌تر و خشونت‌بارتر است. پویانمایی‌هایی که مختص به ژانر وحشت است و برای کودکان تولید شده است و طبیعتاً این میزان خشونت هرگز از تلویزیون کشورمان پخش نمی‌شود. پویانمایی‌هایی مانند:‌عروس مرده، کورالاین، اسکوبی دو، خانه هیولا، نورمن شگفت‌انگیز، پسر جهنمی، کابوس پیش از کریسمس و سومه ازجمله پویانمایی‌هایی ست که درصد بالایی از ترس و اضطراب و خشونت را به کودکان تزریق می‌کنند.

والدین باید چه‌کاری انجام دهند؟

برای نمونه در انیمیشن پسر جهنمی جدا از ظاهر شخصیت پسر جهنمی و دوستانش که بسیار ترسناک هستند، شخصیت این فیلم را در قسمت‌های مختلف در مواجهه و جنگ خونین با اجنه، هیولا، دیو، خون آشامان و حیوانات وحشی نشان می‌دهد و مکان‌های فیلم هم بسیار ترسناک به تصویر کشیده شده است. صحنه‌هایی از خونریزی هم در این فیلم شاهد هستیم.

در این میان والدین نباید منتظر تغییر رویه از سوی انیمیشن‌سازان مطرح در دنیا و کشورمان شوند، و حتی ممکن است به این زودی تغییری در سیاست‌های پخش انیمیشن در شبکه‌های خانگی صورت نگیرد، برای همین لازم است که نکاتی را رعایت کنند.

چند توصیه به والدین

- مهم‌ترین عامل بالا بردن سواد رسانه‌ای والدین است. در درجه اول والدین باید بدانند که محتوایی که پخش می‌شود چه مقدار برای کودکانشان می‌توانند مفید و یا مضر باشد و این نیازمند قرار دادن وقت و انجام مطالعه توسط والدین است.

-والدین حتماً باید کودکان را آگاه کنند که هر فیلمی برایشان مناسب نیست و این منوط به داشتند ارتباط خوب بین والدین و کودکانشان هست.

- رفتار ما با کودکان نباید به‌گونه‌ای باشد که آن‌ها نتوانند مشکلاتشان را با ما در میان بگذارند. مثل اگر کودک ترس خود را بروز داد، نباید مورد تمسخر قرار گیرد. در این حالت است که ممکن کودکان مشکلات خود را با خانواده‌شان در میان نگذارند و اثرات مخربی روی فرزندشان بگذارد.