پاسخ به سؤالات کودکان درباره محرم

«چرا وقتی می‌ریم هیئت گریه می‌کنی؟»، «چرا باید لباس مشکی بپوشیم؟»، «چرا امام حسین(ع) را شهید کردند؟» این‌ها سؤالات رایجی است که بچه‌ها در سنین مختلف و معمولاً قبل از دوران بلوغ در مواجهه با ماه محرم، هیئت‌ها، عزاداری‌ها و دیگر آیین‌های این ماه از والدین و بزرگتران خود می‌پرسند.

دادن پاسخ صحیح به این سؤالات یکی از قدم‌های مهم در تقویت جنبه دین‌داری فرزندمان است. کودکانی که از سنین پایین به‌طور صحیح با فلسفه قیام عاشورا آشنا می‌شوند، در بزرگ‌سالی نیز شور و شعور حسینی را در کنار هم در زندگی خود به‌صورت عملی به کار می‌برند.

در این نوشته، از مجموع پاسخ‌های رایج و یکسان روان‌شناسان تربیتی به موضوع «سؤالات مذهبی کودکان»، مطالبی جمع‌آوری شده است که دانستن آن‌ها راه صحیح پاسخ‌گویی به کنجکاوی‌ها و آگاهی‌های کودکان در زمینه مذهبی و دینی به‌خصوص در این ایام محرم را در اختیار خواننده قرار می‌دهد.

چرا کودکان سؤال می‌پرسند؟

اول از همه باید بدانیم که اگر کودک ما سؤالی می‌پرسد که پاسخ آن بدیهی است یا سؤالی است که هیچ‌گاه به ذهن ما نرسیده است، دلیل نمی‌شود که از جای نامناسبی با آن شبهه و سؤال روبه‌رو شده باشد، پس به‌جای پاسخ دادن سؤال او با سؤال‌هایی مثل «از کی شنیدی؟»، «کی همچین چیزی بهت گفته؟» «دیگه نبینم تکرار کنی‌ها! حرف بدیه!» ریشه کنجکاوی کودک را نخشکانید.

کودکان به یک دلیل ساده سؤال می‌پرسند: «آن‌ها نمی‌دانند» و در نظرشان والدین همه‌چیز را می‌دانند، پس قبل از اینکه جایگاه خود را به‌عنوان منبع موثق پاسخ سؤال کودک از دست بدهید، در برابر هر سؤالی، حتی سؤالی که پرسیدن آن برای شما یک تابو به‌حساب می‌آید به خودتان تأکید کنید که: «او فقط یک کودک است و نمی‌داند.»

همچنین یادمان باشد که کودکان عمدتاً به چهار دلیل «شناخت»، «کنجکاوی»، «دیدن تضادها» و «تعارض» سؤال می‌پرسند. پیدا کردن دلیل سؤال کودک در هرکدام از این شاخه‌ها پاسخگویی به او را راحت‌تر می‌کند.

چرا امام حسین(ع) شهید شد؟

کودکان هرچقدر در سنین کمتری باشند، قدرت تفکر انتزاعی کمتری دارند. پس شرح فلسفی و یا معنوی علت شهادت امام حسین(ع) برای سنین پیش از بلوغ راهگشا نیست. بهتر است پاسخ این سؤال با چند کلیدواژه قابل‌درک و تصور مثل «ظلم»، «خوبی»، «آدم‌های بد»، «آدم‌های خوب» و... برای کودک توضیح داده بشود. یکی از رایج‌ترین پاسخ‌ها به این سؤال می‌تواند این باشد: «چون امام حسین(ع) آدم خوبی بود و مردم را به انجام کارهای خوب دعوت می‌کرد. مردم هم ایشان را دوست داشتند؛ اما آدم‌های بد از این موضوع ناراحت بودند. برای همین نقشه کشیدند و امام حسین(ع) را شهید کردند.»

چرا در هیئت گریه می‌کنیم؟

پاسخ این سؤال نیز با ملموس و عینی کردن یکی از فقدان‌هایی که کودک تجربه کرده است، میسر است. مثلاً ممکن است فرزند ما پدربزرگ یا مادربزرگ خود را از دست داده باشد یا در مراسم فوت یکی از نزدیکان شرکت کرده باشد و گریه اطرافیان را دیده باشد. با مثال زدن از این ماجرا می‌شود این‌گونه به کودک پاسخ داد: «یادت هست بابابزرگ رفت پیش خدا ما چقدر ناراحت بودیم و گریه کردیم؟ چون دلمان برایش تنگ می‌شد. الان هم برای امام حسین(ع) گریه می‌کنیم چون او آدم خیلی خوبی بود و از اینکه آدم‌های بد او را شهید کردند، ناراحتیم.»

نکته‌ مهم: گریه بر امام حسین(ع) ثواب بسیار زیادی دارد، اما باید حواسمان باشد که مجالس با روضه‌های سنگین، با جمعیت گریه کننده بسیار و یا گریه زیاد و مداوم والدین و اطرافیان در هیئت‌ها و مراسم‌ها برای کودک مناسب نیست. اگر در مراسمی با حضور کودک خود شرکت می‌کنیم فضای روضه‌خوانی و گریه کردن بر امام حسین(ع) نیز باید آرام و در توان تحمل کودک باشد.

چرا خدا به امام حسین(ع) کمک نکرد؟

هرچقدر سن کودک بالاتر برود سؤالات او هم پیچیده‌تر می‌شود. اگر کودک ما اول از همه خدا را با جنبه رحمانیت و مهربانی خود شناخته باشد، در برابر این پاسخ که «ظالمینی که از خوبی و گرایش مردم به امام حسین(ع) ناراضی بودند، او را به شهادت رساندند.» ممکن است بپرسد: «وقتی امام حسین(ع) بنده خوب خدا بود، چرا خدا به او کمک نکرد و این‌همه در کربلا سختی کشید؟»

وقتی کودکی این سؤال را می‌پرسد آمادگی دارد که کمی از فلسفه قیام عاشورا را برای او عمیق‌تر بازگویی کنیم. توضیح گزاره‌هایی مثل «ماندگار شدن خوبی و رسوا شدن ظلم در تاریخ»، «نشان دادن این موضوع به مردم که راه امام حسین(ع) درست است و مخالفین او ظالم و ستمگر هستند»، «تلاش امام برای شناساندن دین‌داری درست در برابر دنیادوستی دشمنان به مردم» گزاره‌هایی است که می‌توان آن‌ها را با توجه به سن و شناختی که از کودک خود داریم در قالب کلمات مناسب بیاوریم و درباره آن با کودک گپ و گفت کنیم.

از «ما رایت الا جمیلا» بگویید

مهم است که عقاید مذهبی ما به‌خصوص واقعه عاشورا که در آن موضوع ظلم به اهل‌بیت(علیهم‌السلام)، شهادت مظلومانه و سختی کشیدن آنان برجسته است باعث ترس، اضطراب کودک نشود. اگر در ترسیم واقعه عاشورا برای کودکان این نکات ظریف رعایت نشود، هم باعث فهم نادرست از این پایه عقیده شیعی در کودک و هم شاید موجب فاصله گرفتن او از روزهای محرم می‌شود.

حضرت زینب(س) در جمله معروف خود بعد از واقعه عاشورا گفتند که از این روز به‌جز زیبایی ندیدند. ما نیز می‌توانیم زیبایی‌های واقعه کربلا را به زبان کودکانه در ذهن فرزند خود بنشانیم. مثل گفتن از تعداد کم یاران امام حسین(ع) در برابر دشمن که چون ایشان را دوست داشتند و راه ایشان را قبول داشتند حاضر شدند کنار ایشان بمانند. یا داستان توبه حربن یزید که بالاخره راه درست را پیدا کرد و از لشکر دشمن به جمع یاران امام آمد. برای کودکان بگوییم که امام حسین(ع) و یارانش اگرچه سختی زیادی کشیدند و شهید شدند، اما همگی در بهشت از نزدیکان و دوستان خدا هستند و خدا آن‌ها را به‌طور خاص و ویژه دوست دارد، پس هر سختی کشیدنی بد نیست و اگر سختی کشیدن در راه خدا باشد، بعد از آن آرامش و شاد شدن دل است.