الف) مسئولیت والدین در تربیت فرزند 

در بحث وظایف همسران، نکاتی در خصوص وظایف تربیتی پدر در قبال همسر و خانواده بیان نمودیم و در اینجا نکات تکمیلی را با اشاره به «وظایف پدر و مادر» نسبت به «فرزندان» بیان می نماییم.

احساس مسئولیت والدین در خصوص تربیت فرزند، از نکات مهم و قابل توجه است که باید پیش از تولد او اقدام کرد و از خدا استمداد جست: «چون زن سنگین شد، آن دو (زن و شوهر) از خداوند، پروردگارشان، درخواست کرده (و گفتند:) که اگر فرزند شایسته ای به ما بدهی، قطعا از سپاسگزاران خواهیم بود.» (اعراف، ۱۸۹) خداوند متعال، فرزند شایسته و صالح می دهد، اما این ماییم که سبب انحراف فرزندان می شویم: «پس چون (خداوند) به آن دو، فرزندی صالح داد، آنان در آنچه به ایشان عطا نمود، برای خدا شریکانی قرار دادند، ولی خداوند از آنچه که آنان شريك او قرار می دهند، برتر است.» (اعراف،۱۹۰)

پس از ولادت نیز، والدین در همه دوران های کودکی تا جوانی، نسبت به سرنوشت فرزندان خود مسئولند: «در این هنگام نوح، فرزندش را که در گوشه ای قرار داشت صدا زد (و گفت :) ای پسرم ! (ایمان بیاور و) با ما سوار شو و با کافران مباش.» (هود، ۴۲)

همان گونه که اگر باغبانی نهالی در زمین بکارد، لازم است در تربیت آن بکوشد و عوامل پرورش آن را فراهم کند و از هرگونه عوامل آسیب رسان جلوگیری نماید، تا آن نهال، درختی پر ثمر گردد، پدر و مادر نیز باید در تربیت فرزند کوشا باشند که کوتاهی در این امر، منجر به سقوط فرزند و انحراف او خواهد شد. در قرآن می خوانیم: بهشتیان درباره دلیل بهشت رفتن خود از یکدیگر سؤال می کنند: (طور، ۲۵) و در پاسخ می گویند: ما درباره رفتار و کردار و تربیت خانواده و اولاد خود توجه کامل داشتیم و می ترسیدیم که مبادا به انحراف و کجروی فکری یا عملی کشیده شوند، و با اخلاق و موعظه و توجه، فرزندان خوبی تربیت کردیم: (طور، ۲۶)

پیامبر اکرم (ع) فرمودند: «همه شما نسبت به زیردست خود مسئول هستید ... مرد، مسئول خانواده اش... و زن مسئول شوهر و فرزندش است.»

در روایات آمده است که رسول خدا به برخی از کودکان نگاه کردند و فرمودند: «وای بر اطفال آخرالزمان به جهت پدرانشان؛ گفته شد: ای رسول خدا از پدران مشرک؟ فرمود: نه، از پدران مؤمن که واجبات را به آنان نمی آموزند و زمانی که فرزندانشان خود می آموزند، جلوی آنان را می گیرند و از آنان به اندکی از دنیا راضی می شوند، من از آنان نیستم و آنان از من نیستند.»

در تربیت فرزند اگرچه پدر و مادر هر دو مسئولند، ولی سنگینی این کار معمولا بر دوش مادر است. زیرا او بیشتر به بچه نزديك است و با او سر و کار دارد.

رسول اکرم (ص) فرمودند: «هر نوزادی بر فطرت اسلام و دور از شرك ، متولد می شود، و رنگ هایی همچون یهودیت و نصرانیت از طريق پدر و مادر در او القاء می گردد.»

در روایتی دیگر نیز فرمودند: «خداوند رحمت کند بنده ای را که فرزندش را برنیکی و سعادتش یاری کند؛ به او احسان نماید و با او انس و الفت بگیرد و به آموزش و پرورش او بپردازد.»

امیرمؤمنان علی (ع) نیز می فرماید: «حق فرزند بر پدر این است که برای او نام نيك انتخاب کند و تربیت او را به نیکی انجام دهد و قرآن را به او بیاموزد.»

به فرزندان صالح، پاداش مجاهدتهای والدین اعمال صالح والدين، نه تنها در فرزندان که در نسل و ذریه آنان نیز تأثیرگذار است. امام صادق (ع) فرمودند: «خداوند به خاطر فلاح و رستگاری مرد مؤمن، فرزند و نوه اش را نیکبخت می نماید، و به خاطر حرمت و کرامتی که آن مؤمن نزد خداوند دارد، پیوسته در حفظ الهی اند.» سپس امام (ع) آن دو نوجوان یتیم را ذکر کرد که خداوند حضرت خضر را مامور تعمیر دیوارشان برای حفظ گنج نمود و دلیلش را صالح بودن پدرشان دانست: «و پدرشان مردی صالح بود.» (کهف، ۸۲) آیا ندیدی که خداوند به جهت صلاح والدين (با اقدامی که) به نفع آن دو نوجوان (نمود) به نوعی از ایمان و صلاح والدين) سپاسگزاری کرد.

آری! عملکرد پدران در سرنوشت نسلشان مؤثر است: «و آن (کلمه توحید) را در میان نسلش کلمه ماندنی قرار داد. باشد که آنان (به توحید) بازگردند.» (زخرف، ۲۸) و پاداش خدمتها و نیکیهای خالصانه پدر، در نسل او منعکس می شود و فرزندان صالح، پاداش مجاهدت های والدین است. يك حرکت الهی از يك پدر بزرگ، نسلی را در رحمت الهی غرق می کند: «چون ابراهیم از مشرکان و از آنچه به جای خدا می پرستیدند کناره گرفت، ما اسحاق و (فرزندش) يعقوب را به او عطا کردیم و همه را پیامبر قرار دادیم.» (مریم، ۴۹) آن گونه که خداوند متعال، امامت را نیز در نسل و ذریه پیامبر اسلام (ص) قرار داد و البته این به معنای آن نیست که نظام نبوت یا امامت، موروثی است، بلکه به معنای آن است که طهارت باطن، به فرزندان و نسل منتقل می شود و در صورتی که دیگر شرایط فراهم باشد، او به مقام نبوت یا امامت می رسد. البته لیاقت ذریه هم شرط است. لذا هنگامی که حضرت ابراهیم با مقام امامت را برای فرزندانش طلب کرد، خداوند متعال پاسخ داد که عهد امامت من به نااهلان از نسل تو نمیرسد: (بقره، ۱۲۴) گاهی نیز فرزندان و نسل آینده، زحمت های پدران را تباه می کنند و از خوبان، نسل نااهل پیدا می شود.

ب) نکات کلیدی در تربیت فرزندان

١- توجه به شرایط اجتماعی و مدارا با فرزندان

والدین نباید برخی از آداب و رسوم عرفی زمان خودشان را به فرزندان تحمیل نمایند. اميرالمؤمنين (ع) فرمودند: « فرزندانتان را به آداب خودتان مجبور نکنید؛ چرا که آنان در زمانی غیر زمان شما، به دنیا آمده اند.» همان گونه که طرز معماری دیروز، برای زندگی امروزی کافی نیست، در مسائل عرفی و اجتماعی که مبنای شرعی ندارد، نباید این عادات بر فرزندان تحمیل گردد. البته، سنن ثابت فطری و مقررات الهی، مانند وفای به عهد، رعایت عدالت و ... هرگز قابل عوض شدن نیست.

همچنین به اصل مدارا توجه نموده و توان فرزندان را در نظر گرفت. امام صادق (ع) به نقل از پیامبر اکرم و فرمودند: «خدا رحمت کند کسی را که فرزندش را بر نیکی اش، یاری کند.» به امام عرض کردم: چگونه او را بر نیکی اش یاری کند؟ در پاسخ فرمود: «آنچه در حد توان اوست از او بپذیرد و آنچه را برایش سخت است، از او بگذرد و به او ظلم و تحمیل نکند و نسبت جهل و ابلهی به او ندهد.»

 ۲- توجه به تفاوت های دوران رشد

به تفاوت های دوران رشد که برخاسته از شرایط متفاوت سنی و جنسی است، باید توجه کرد. کودک تا هفت سال باید آزاد باشد و نباید بیهوده به او امر و نهی کرد و از هفت سالگی تا چهارده سالگی باید تحت تربیت قرار گیرد و از آن پس تا هفت سال، مورد مشورت قرار گیرد و از نظرات او استفاده شود. پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند: «فرزند، تا هفت سال امیر است و هفت سال اسیر و هفت سال وزیر است.» در این خصوص، روایات متعددی است.

بازی های گوناگون، ذهن کودک را رشد داده و سبب سلامت جسمی او می گردد. امیرالمومنین (ع) فرمودند: «هر کس کودکی دارد، باید با او رفتاری کودکانه داشته باشد.» و با او مانوس و همگام شده و بدین وسیله نیازهای روحی او را تأمین نماید.

امام کاظم (ع) فرمودند: «بازی گوشی بچه در دوره طفولیتش پسندیده و خوب است. چون سبب رشد بردباری و عقل او در بزرگسالی می گردد.»

البته، پس از هفت سالگی، بچه باید تحت تربیت صحیح قرار گیرد و از لوس بار آوردن او پرهیز نمود. والدين آگاه، به جای فرزندانشان کار نمی کنند، بلکه با مهار عواطف خود، برخی از کارها را از فرزندان خود می خواهند تا آنان نیز آبدیده شوند و در فردای زندگی خود در محیط اجتماع و زندگی مستقل، افراد ضعیف و آسیب پذیر بار نیایند.

والدین در هفت سال سوم، از فکر فرزندان استفاده و با آنان مشورت می نمایند. حضرت ابراهیم (ع) از فرزند عزیزش اسماعیل درباره فرمان خدا که برای ذبح او آمده بود، نظر می خواهد و مشورت می کند. «نظر بده که رای تو چیست؟» (صافات، ۱۰۲) آری! نوجوان باید احساس استقلال کند.