خصوصیات سنین قبل از دبستان

کودک در این دوره، پیشرفتی سریع در زبان‌آموزی دارد. او به کلمات توجه داشته و از داستان‌ها و کلام آهنگین لذت می‌برد. قادر به بازگو کردن داستان‌ها بوده و از وزن و قافیه و تکرار الفاظ بی‌معنا خوشش می‌آید. قصه‌هایی که قطعات تکراری دارند بی‌اندازه توجه او را جلب می‌کنند. کودک پیش از دبستان از آن‌جا که خود را در مرکز کلیه فعالیت‌ها می‌بیند دوست دارد خود را به جای قهرمان داستان‌ها بگذارد. مربی یا مادر می‌توانند گاهی نام او را به جای نام شخصیت اصلی کتاب به کار ببرند. کودک در این دوره نسبت به دنیای خود بسیار کنجکاو است و از داستان‌هایی درباره زندگی روزمره، اسباب‌بازی‌ها، مردم، حیوانات، وسایل نقلیه و... لذت می‌برد. او سخن گفتن حیوانات و گیاهان و اشیاء را می‌پذیرد و از عوامل تخیلی دلنشین لذت می‌برد. سنت قصه‌گویی قبل از خواب در آشنایی کودک با ادبیات سهم به سزایی دارد به خصوص داستان‌هایی که در یک نشست کوتاه تمام شوند.

نمونه‌های خواندنی

خواندن این کتاب‌ها یا گفتن این داستان‌ها برای کودکان سنین قبل از دبستان توصیه می‌شود: کدوی قلقله زن، جم جمک برگ خزون، موش دم بریده، کک به تنور، دویدم و دویدم، گرگ و هفت بزغاله (روایت‌های مختلف)، خاله سوسکه، مهمان‌های ناخوانده، گنجشک و مردم، بقچه گلی، ماجرای احمد و سارا، ماجرای احمد و ساعت، ماجرای احمد و نی‌نی کوچولو، کرم اندازه‌گیر، خانه باباعلی، و...

خصوصیات 6 و 7 سالگی

کودکان در این دوره چون علاقه‌مند درک مفاهیم از طریق تجربه هستند، کتاب می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا ابعاد مختلف یک مفهوم را کشف کنند. آن‌ها از بازی‌های تخیلی و کتاب‌هایی درباره بازی‌ها لذت می‌برند و از بازی کردن در داستان‌های کوتاه خوششان می‌آید و داستان‌هایی را دوست دارند که در آن‌ها موجودات بی‌جان شخصیت پیدا می‌کنند و به خصوص حیوانات سخن‌گو را دوست دارند. در این دوره بر مدت توجه کودکان اضافه می‌شود و اگر چه از داستان‌های کوتاه لذت بیشتری می‌برد ولی داستان‌های بلند را در صورتی که هر فصلش مطلبی را تمام کند نیز دوست دارد.

در این دوره که خواندن و نوشتن را می‌آموزد و در هنگام مطالعه با سرعت شخصی خود پیش می‌رود، اولین تجربه‌هایش در مطالعه باید لذت‌بخش و موفقیت‌آمیز باشد. کودکان در این سنین به انواع مختلف خواندنی احتیاج دارند. زبان نگارش کتاب‌های مورد علاقه کودک باید ساده و روان باشد. او در داستان‌ها احتیاج به پایان خوش و عدالت دارد و حس عدالت طلبیش پرورش می‌یابد و می‌خواهد قواعد و مقررات بدون توجه به موقعیت اجرا شوند.

کنجکاوی او نسبت به جهان اطرافش هم‌چنان رو به افزایش است و اگر چه به محیط خویش هنوز بسیار علاقه‌مند است ولی وسایل ارتباطی جمعی توجه او را به کشورها و مردم دوردست نیز جلب می‌کنند. کودک سال‌های اول دبستان تصور ناقصی از زمان دارد. بعضی از شرح حال‌ها و داستان‌های تاریخی، احساسی نسبت به گذشته در اطفال به وجود می‌آورند ولی فهمیدن مفاهیم تاریخی و سنت‌ها از قدرت این سنین به دور است. او به تدریج از شوخی و طنز لذت می‌برد و از بدبیاری‌ها و موقعیت‌های مضحک خوشش می‌آید. در این دوره است که ساختمان ظاهری بدن شروع به تغییر می‌کند و دندان‌های شیری، شروع به افتادن می‌کنند و کنجکاوی کودک نسبت به جنسیت آغاز می‌شود. کتاب می‌تواند درک این تغییرات را برای کودک آسان‌تر کند تا او بتواند تفاوت‌های فردی ظاهری را بپذیرد. این دوره به خصوص از نظر سؤال‌هایی که درباره جنسیت می‌کند، حساس و مهم است و بایستی پاسخ‌های مناسب به او داده شود.

این دوره، آغاز استقلال کودک از بزرگ‌سال نیز هست و کم کم تمایل به دسته‌بندی و اصطلاحاً «باندبازی» پیدا می‌کند. در جهت هدایت این تمایل بایستی کتاب‌هایی در زمینه همکاری‌های گروهی سازنده به کودک معرفی نمود. مطالعه و رفتن به کتاب‌خانه را تشویق نمود. از آن‌جا که کودک در این دوره هنوز به امنیت خاطر احتیاج دارد، کتاب‌هایی که نمونه‌های خوبی از زندگی خانوادگی را نشان می‌دهند و بحث‌های خصوصی با کودک درباره مطالبی که می‌خواند، در به دست آمدن این امنیت خاطر بسیار مؤثر هستند.

نمونه‌های خواندنی

پنج برادر چینی، شنل قرمزی، سفید برفی و هفت کوتوله، گودال آب، کره اسب و رودخانه، قصه‌های من و بابام، قصه‌های ماهنامه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان؛ ب بزرگ، ب کوچک؛ از یک تا ده، داستان‌های کوتاه عامیانه، هر کس خانه‌ای دارد، تبر طلائی (چینی)، درسی برای گنجشک، دمم کو، تولد، دندان؛ پنج انگشت، یک مشت است؛ مادر مادر است، و کلیه کتاب‌های مناسب گروه سال‌های پیش از دبستان.

خصوصیات 8 و 9 سالگی

در این سنین، هم‌چنان به مدت توجه او افزوده شده و در خواندن مهارت بیشتری می‌یابد. از خواندن مستقل لذت می‌برد و خواندن را به عنوان یک وسیله سرگرمی مطبوع می‌پذیرد و به خصوص در پایان 9 سالگی به مطالعه فراوان روی می‌آورد و زمان معینی را نیز برای مطالعه بر می‌گزیند. تفاوت سلیقه بین پسر و دختر در این مرحله آشکار می‌شود، لذا به کتاب‌های فراوان و متنوع نیاز است تا جواب‌گوی درخواست‌های زیاد باشد. میل به پذیرفته شدن در جمع همسالان برای او بسیار مهم می‌شود به طوری که حتی انتخاب کتاب توسط او، ممکن است تحت تأثیر رهبر گروه مورد علاقه‌اش انجام گیرد. در این سن هر چند به دنبال یافتن ملاک‌های خوب و بد است ولی نسبت به انتقاد بسیار حساس است. علاقه به گروه و احراز هویت در جمع باعث موفق بودن او در کارهای گروهی و همکاری با دیگران می‌شود لذا می‌توان جلسات بحث‌های گروهی درباره کتاب‌ها و تهیه و اجرای نمایشنامه‌ها را ترتیب داد و چون به کتاب‌های بزرگ‌تر از سنش تمایل نشان می‌دهد، می‌توان کتاب‌های مشکل‌تر را برای او خواند یا در خواندن آن‌ها به او کمک کرد. تعداد کتاب‌های خوانده شده، کم کم برای او مهم می‌شود و از جمع‌آوری کتاب لذت می‌برد و به دنبال کتاب‌های خاص و کتاب‌هایی که کار و سرگرمی خاصی را به او بیاموزند، می‌گردد (از کلکسیون خوشش می‌آید). از به کار بردن زبان‌های سری و حل معماها و کتاب‌های اسرارآمیز خوشش می‌آید. طنز و شوخی نیز برای او لذت‌بخش است و ماجراهای تخیلی را به خوبی درک می‌کند. در این سنین، کودکان در پی یافتن پاسخ برای اطلاعات مورد نیازشان هستند و در این راه می‌توان نحوه استفاده از کتاب‌خانه و وسایل آن را به آن‌ها آموخت.

به علت رشد و هماهنگی عضلانی بیشتر، در بازی‌ها و ورزش‌های گروهی موفق‌تر می‌شود و در این دوره ورزش‌ها و بازی‌های گروهی و میل به شرکت در جمع، توجه او را به دیگران بیشتر کرده و علاقه او را نسبت به گذشته عمیق‌تر می‌کند و شرح حال‌ها و مردم سرزمین‌های ناشناخته و داستان‌های پر ماجرا و سریع، لذت بیشتر او را فراهم می‌کنند.

نمونه‌های خواندنی

داستان‌های: افسانه‌های کوتاه ملل، قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب، افسانه‌های کهن، نگهبان چشمه، قصه‌های مجید، ساداکوو و هزار درنای کاغذی، موج، میوه‌ها و پارچه‌ها، ساختن را شروع کنیم، همه چی با قیچی، دور دنیا در هشتاد روز، بازی‌های ورزشی برای رشد ماهیچه‌ها، گیاهان گوشت‌خوار عجیب عالم، و...

خصوصیات 10 و 11 سالگی

در این سنین، سرعت رشد بدنی بین پسران و دختران متفاوت است. دختران زودتر از پسران بالغ می‌شوند. در این سنین که سال‌های توجه خاص به تغییرات بدنی است، فرق جنسی، توسط کودکان درک و قبول می‌شود. تفاوت سلیقه در مطالعه بین پسران و دختران هم‌چنان ادامه می‌یابد. کتاب‌های مناسب، توان حل بسیاری از مشکلات مربوط به جنسیت را دارند. در این مرحله بیشتر از هر وقت دیگر کودکان مطالعه می‌کنند که امکان مطالعه یک جانبه، یعنی مطالعه فقط داستان‌های حیوانات، داستان‌های ماجرایی یا افسانه‌ها وجود دارد. برای درک بهتر واقعیت‌ها به نوع دیگری به دنیای خیالی توجه می‌کنند و شاید احتیاج داشته باشند که به خواندن داستان‌های تخیلی تشویق شوند.

در این سنین به علت رشد درک زمان و مکان، توجه بیشتری به تاریخ پیدا می‌کنند و به جنبه‌های مختلف یک موضوع می‌توانند بیندیشند. ادبیات امکان می‌دهد که عقاید مختلف درباره یک موضوع، بررسی شود. کودکان در این سنین احتیاج به یاری در جهت حل مسائل و دوری از تعصب دارند.

در این دوره، سخت به خواهران و برادران معترض می‌شوند. حتی در اواخر این دوره چون مرجع تقلیدشان دیگر والدین نیستند، حتی با آن‌ها نیز به مخالفت برمی‌خیزند و بدین لحاظ عضویت آن‌ها در گروه‌های سالم و در کلاس‌های خوب و بحث عمومی راجع به شرح حال‌ها و زندگی خدمت‌گذاران بشر از طریق کتاب، فیلم و تلویزیون، بر گذار آن‌ها از این مرحله بسیار کمک می‌کند.

کودک در این دوره به دنبال یافتن شخصیت خود و یافتن ارزش‌هاست و در این راه تدریجاً به اوضاع جهان توجه پیدا می‌کند.

نمونه‌های خواندنی

خواهر بزرگ، خواهر کوچک؛ جهان جانوران، رشد و نمو حیوانات، داستان‌های ژول ورن، داستان‌های دل‌انگیز ادبیات فارسی، نامه‌های پدری به دخترش، برگزیده داستان‌های کوتاه از تاریخ اسلام، سفرهای گالیور، آلیس در سرزمین عجایب، سیمرغ و سی مرغ، گل بلور و خورشید، سرافینا، تام ادیسون، کاپیتان کوک، زندگی بوعلی سینا، سری زندگی امامان معصوم علیهم‌السلام، مجلات مخصوص کودکان و نوجوانان، و...

خصوصیات 12، 13، 14، 15 سالگی

در این سنین، بلوغ، رشد سریع‌تری می‌یابد و توجه نوجوانان به جنس مخالف جلب می‌شود. در عین توجه به کتاب‌های مربوط به جنسیت، تفاوت سلیقه بیشتری در کتاب‌های مورد مطالعه دو جنس بروز می‌کند. فعالیت بدنی در پسرها شدیدتر شده و دخترها معمولاً گوشه‌گیر می‌شوند، لذا هر دو گروه به کتاب‌هایی که تعدیل روانی به وجود آورد، نیاز فراوان دارند. به دنبال تجسس برای یافتن فلسفه صحیح زندگی به مسائل انسانی در اجتماع توجه می‌کنند و به داستان‌های واقعی انسانی و حتی کتاب‌های ساده فلسفی در اواخر این سنین، علاقه‌مند می‌شوند. به دنبال قهرمانان ایده‌آل خود و صفات عالیه انسانی، دخترها به افسانه‌های فلسفی و شرح حال زنان فداکار و کتاب‌های مذهبی و مجلات توجه می‌کنند و پسرها از داستان‌هایی درباره اکتشافات و اختراعات لذت می‌برند؛ لذا می‌توان برای آن‌ها، جلسات شعرخوانی و انتقاد از کتاب ترتیب داد و با برگزاری جرگه‌های مختلف (جنسی و سنی) برای بحث، به اظهار وجود آن‌ها کمک کرد. نوجوانان در این سنین رفته رفته به آینده توجه می‌کنند و علاقه‌مند آشنایی با حرف و مشاغل می‌شوند. از کتاب‌هایی که آن‌ها را در تحقق بخشیدن به علایقشان کمک کند و کنفرانس‌های مختلف درباره حرف و مشاغل (طرح کاد) می‌توان بسیار سود جست. این دوره، سنین توجه به مطالب علمی است و نوجوانان، میل به تحقیق و آزمایش فراوانی دارند. مطالعه انواع کتاب‌های علمی ساده و کتاب‌هایی که ساختن وسایل و انجام آزمایش‌های علمی را نشان می‌دهد، می‌تواند آن‌ها را به سمت خلاقیت و ابتکار رهنمون شود.

نمونه‌های خواندنی

شگفتی‌های آدمی، بابا لنگ دراز، پولینا چشم و چراغ کوهپایه، نه مثل نیلوفر، کلبه عمو تم؛ کودک، سرباز و دریا؛ داستان راستان، نخل، با خانمان، هاکلبری فین، آلبرت شوایتزر، مادام کوری، ماجراجوی جوان، زندگی سلمان، کامپیوتر در خدمت شما، تلفن چگونه کار می‌کند، ابزارهای دانشمندان، سرگرمی‌های فیزیک، و...

2- احتیاجات و علاقه‌مندی‌های اساسی انسان

«احتیاج به امنیت خاطر مادی و معنوی، عاطفی و اخلاقی، احتیاج به تعلق داشتن به گروه، نیاز به محبت دیدن و محبت کردن، نیاز به مورد احترام واقع شدن و به دیگران احترام نهادن، همراه با احتیاج به سرگرمی و تغییر محیط و لذت بردن از زیبایی را روانشناسان و متخصصان تعلیم و تربیت، اساسی‌ترین نیازهای انسان در هر سن و سالی بعد از نیازهای فیزیولوژیک شناخته‌اند.